15.11.2012   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 351/31

1.1

Η επίδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης τόσο στο άτομο όσο και στο σύνολο, οι μελλοντικές προεκτάσεις και επιρροή τους θα πρέπει να ωθήσουν τα θεσμικά όργανα της ΕΕ να εξετάσουν κατά προτεραιότητα το ενδεχόμενο λήψης δεσμευτικών μέτρων υπερεθνικού χαρακτήρα, καθώς και μη δεσμευτικών μέτρων. Το ζητούμενο είναι τα μέτρα αυτά να οδηγήσουν στην αυτορρύθμιση ή, κατά προτίμηση, στη συρρύθμιση –σύμφωνα και με το Ψηφιακό Θεματολόγιο– με σκοπό την ενίσχυση –μέσα σε μια δυναμική ενιαία ψηφιακή αγορά– της υπεύθυνης και συνετής χρήσης των μέσων και την πρόληψη των κινδύνων που ενέχει η στρεβλή χρησιμοποίησή τους. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η ιδανική λύση θα ήταν η ύπαρξη πρότυπων νόμων παγκόσμιας εμβέλειας, αλλά όσο αυτό δεν είναι εφικτό, πρέπει να βρεθεί μια λύση ενωσιακής κλίμακας.

1.2

Εφόσον το ζητούμενο είναι τα ληφθέντα μέτρα να οδηγήσουν τελικά στην αυτορρύθμιση ή στη συρρύθμιση, θα πρέπει να έχουν προσωρινό χαρακτήρα, να αξιολογείται ανά τακτά χρονικά διαστήματα η εφαρμογή τους και, σε περίπτωση μη εφαρμογής, να υπάρχει η δυνατότητα επιβολής δεσμευτικών κανόνων.

1.3

Συγκεκριμένα, η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στο πλαίσιο του ψηφιακού γραμματισμού, να πραγματοποιήσει ενημερωτικές και επιμορφωτικές εκστρατείες με κύριο αποδέκτη τις πιο ευπαθείς κοινωνικές ομάδες και με σκοπό την πρόληψη και τον μετριασμό των ανεπιθύμητων επιπτώσεων της ακατάλληλης χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ομοίως, θα πρέπει να προβλεφθούν συγκεκριμένα προγράμματα για την ενημέρωση των γονέων σε ζητήματα εποπτείας των παιδιών τους και παρέμβασης, δίνοντας έμφαση στα κέντρα αναφοράς (hotlines) παράνομου ηλεκτρονικού περιεχομένου, προκειμένου να αντιμετωπίζονται και αυτές οι συμπεριφορές.

1.4

Η αποτελεσματική ανάληψη αυτών των πρωτοβουλιών προϋποθέτει, εξάλλου, ότι οι πάροχοι υπηρεσιών κοινωνικής δικτύωσης θα τηρούν ακόμα περισσότερο τις δεσμεύσεις τους, ότι θα ελέγχονται οι σχετικές διαφημίσεις, καθώς και η πρόσβαση των πολύ νέων χρηστών. Όλες αυτές οι ενέργειες μπορούν να συμβάλουν αφ’ ενός μεν στην ακύρωση της στρεβλής χρήσης των εν λόγω μέσων, αφ’ ετέρου δε στην ανάδειξη των ευκαιριών και των συνεργιών που αυτά προσφέρουν. Εξάλλου, παρατηρούνται επίσης φαινόμενα εξάρτησης από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης· θα πρέπει να διασφαλιστεί ότι οι χρήστες θα ενημερώνονται σχετικά, καθώς και οι γονείς νέων εφήβων, μία από τις ομάδες που κινδυνεύει περισσότερο από το φαινόμενο αυτό.

1.5

Πρέπει επίσης να προστατευτεί περαιτέρω το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή από τις διάφορες παρεμβάσεις στο επαγγελματικό περιβάλλον με τη χρήση των νέων τεχνολογιών και δη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ρυθμίζοντας το ζήτημα αυτό με τους κοινωνικούς εταίρους στις συναφείς συμφωνίες.

1.6

Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει (1) ότι προσβλέπει στην έκδοση ενός κώδικα ηλεκτρονικών δικαιωμάτων στην ΕΕ, ο οποίος θα περιέχει συνοπτικά τα δικαιώματα των ψηφιακών χρηστών στην ΕΕ, θα είναι σαφής και ευπρόσιτος. Στον εν λόγω κώδικα θα θίγεται το θέμα της προαγωγής της υπεύθυνης χρήσης των δικτύων, της πρόληψης των σχετικών καταχρήσεων και της εξάλειψης των παράνομων ή επιβλαβών μεθόδων, ιδίως σε περιπτώσεις άκρως εξειδικευμένης διαφήμισης.

2.1

Στην παρούσα γνωμοδότηση πρωτοβουλίας τίθενται οι εξής τρεις στόχοι:

2.2

Η αλματώδης ανάπτυξη, τα τελευταία χρόνια, της ψηφιακής κοινωνίας και η ολοένα μεγαλύτερη επέκταση των διαδικτυακών κοινοτήτων έχουν αναδείξει την ανάγκη υιοθέτησης πολιτικών υπέρ της υπεύθυνης χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, της πρόληψης και της προστασίας από τους συναφείς κινδύνους.

2.3

Η εξ αρχής συνεχής εξέλιξη και η γεωγραφική διάσταση αυτών των δικτύων καθιστούν επιβεβλημένη τη συνεχή αναθεώρηση του εννοιολογικού καθορισμού τους και, άρα, του τρόπου προσέγγισής τους. Ωστόσο, θα μπορούσαμε να συμφωνήσουμε σε μερικά βασικά και κύρια χαρακτηριστικά τους για να καθορίσουμε, στη συνέχεια, τα κατάλληλα πεδία δράσης.

2.4

Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να παρατηρήσουμε ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ως κοινωνικό μέσο εθελούσιας επικοινωνίας μέσα σε ένα περίπλοκο πλαίσιο, τροφοδοτούνται από δυναμικές θετικές ανταλλαγές σε ένα ανοικτό σύστημα.

2.5

Κατά συνέπεια, τόσο τα είδη, οι χρήσεις και το περιεχόμενο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, όσο και το προφίλ των χρηστών τους παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλομορφία, με αποτέλεσμα να χρειάζεται ακριβής καθορισμός των γενικών κανόνων λειτουργίας τους. Θα ήταν λοιπόν σκόπιμη η περιοδική διεξαγωγή σχετικών μελετών και προκειμένου να εκτιμηθεί η συμμετοχή των χρηστών σε ένα ή περισσότερα μέσα· εξάλλου, οι μελέτες αυτές θα βοηθήσουν στη διατύπωση των τεχνολογικά ουδέτερων κανόνων που είναι απαραίτητοι για τη διαμόρφωση μιας ευέλικτης και προσαρμοστικής διαδικασίας που αρμόζει στο εν λόγω τομέα.

2.6

Συν τοις άλλοις, οι ενέργειες που προτείνονται στην παρούσα γνωμοδότηση συντελούν στην εκπλήρωση του στόχου της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» για μια έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς ανάπτυξη (COM (2010) 2020). Ως εκ τούτου, το ζητούμενο είναι να συνδεθούν με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης η κοινωνία της γνώσης, η μέθοδος του λεγόμενου crowdsourcing  (3), η ενθάρρυνση ενεργών και υπεύθυνων χρηστών, η αποτελεσματική ψηφιακή αγορά, το συνεργατικό πνεύμα, καθώς και η κοινωνική ένταξη.

2.7

Ωστόσο, εκτός από τη βελτίωση των υποδομών προκειμένου να επιτευχθεί η ταχύτερη, ασφαλέστερη και χωρίς διακρίσεις ή αποκλεισμούς πρόσβαση στα μέσα –προάγοντας την υπεύθυνη ηλεκτρονική συμμετοχή των πολιτών στα κοινά–, πρέπει να δοθούν τα εχέγγυα στους τελευταίους έτσι ώστε να ασκούν αποτελεσματικά τα δικαιώματά τους στην ψηφιακή κοινότητα (ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης, προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και της ιδιωτικής ζωής, απαιτήσεις για διαφάνεια, καθολική τηλεφωνική και λειτουργική διαδικτυακή υπηρεσία και ελάχιστες απαιτήσεις ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών) (COM(2010) 245 final/2).

2.8

Η προστασία της ιδιωτικής ζωής είναι απαραίτητο στοιχείο της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Η ΕΟΚΕ έχει ήδη διατυπώσει τις απόψεις της σχετικά με την πρόταση κανονισμού για την προστασία δεδομένων, τασσόμενη σαφώς υπέρ του «δικαιώματος διαγραφής του ιστορικού» και της αυτόματης προστασίας της ιδιωτικής ζωής· τούτο σημαίνει ότι δεν ισχύει η σιωπηρή συγκατάθεση του ατόμου, αλλά απαιτείται πάντα η ρητή και απερίφραστη εξουσιοδότησή του.

2.9

Θα πρέπει οι μηχανές αναζήτησης του Διαδικτύου να έχουν εξ ορισμού ρυθμίσεις ασφάλειας και σεβασμού της ιδιωτικής ζωής του ατόμου για την αποφυγή αποθήκευσης του προφίλ του χρήστη, καθώς και για την προστασία των ευαίσθητων προσωπικών του δεδομένων.

2.10

Επίσης, πρέπει η αγορά στον εν λόγω τομέα να τύχει καλύτερης διαχείρισης, τόσο ως προς την ένταξη των παρόχων σε αυτή, όσο και ως προς την τήρηση συγκεκριμένων και δεσμευτικών μέτρων σχετικών με τις μεθόδους που ακολουθούν, μεταξύ άλλων, στον έλεγχο των διαφημίσεων, τη χρήση διαθέσιμων πληροφοριών ή τη δημιουργία σχετικών εξειδικευμένων αγορών (π.χ. ασφάλιστρα για κινδύνους σχετικούς με τα δικαιώματα των χρηστών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης).

2.11

Εντούτοις –στο πνεύμα, μάλιστα, της συνυπευθυνότητας– πρέπει οι χρήστες να τηρούν τις υποδείξεις και τις συστάσεις των αρμόδιων φορέων για τη συνετή και υπεύθυνη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (κοινωνική ευθύνη των χρηστών), έτσι ώστε να αξιοποιούνται στο έπακρο οι διαθέσιμες δυνατότητες και τα πλεονεκτήματα που αφορούν τη διάδοση των πληροφοριών και τη διαφάνεια· τούτα δε υπό το πρίσμα της συνεργατικής εκμάθησης και του πολυπολιτισμικού εμπλουτισμού και πέραν των ίδιων των σκοπιμοτήτων του κάθε μέσου κοινωνικής δικτύωσης. Σημειωτέον ότι η νομιμότητα ενίοτε θεμελιώνεται στην ψευδαίσθηση ότι όλοι οι χρήστες είναι επαρκώς ενήμεροι και γνώστες του αντικειμένου, ενώ στην πραγματικότητα οι στατιστικές φανερώνουν ότι ούτε καν ένας στους χίλιους χρήστες διαβάζει τους όρους χρήσης.

3.1

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης γνώρισαν ταχύτατη ανάπτυξη τα τελευταία δύο χρόνια, το οποίο μεταφράζεται στην κατακόρυφη αύξηση του αριθμού των χρηστών. Το 2010 αυτός ο αριθμός –στην πλειονότητά τους νέοι σε ηλικία– υπολογιζόταν παγκοσμίως στο 1 δισεκατομμύριο, έχοντας αυξηθεί κατά 23 % σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Τα στοιχεία με τους συντελεστές χρηστών μέσων κοινωνικής δικτύωσης ανά χώρα είναι διαθέσιμα στους ειδικούς χάρτες.

3.2

Το ποσοστό νέων χρηστών αυτών των μέσων ξεπερνά κατά πολύ αυτά των άλλων ηλικιακών ομάδων. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat, το 2010 στην ΕΕ τα τέσσερα πέμπτα των χρηστών του Διαδικτύου ηλικίας 16 έως 24 ετών περιηγήθηκαν γι’ αυτόν τον σκοπό στο Διαδίκτυο έναντι δύο πέμπτων για τα άτομα 25 έως 54 ετών και λιγότερο του ενός πέμπτου για τα άτομα 55 έως 74 ετών (βλ. την έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με θέμα Κίνδυνοι και ασφάλεια). Επί του παρόντος, η ΕΟΚΕ καταρτίζει σχετική γνωμοδότηση με θέμα τη διαφήμιση με βασικούς αποδέκτες τα παιδιά.

3.3

Οι δυνατότητες που προσφέρουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στους χρήστες τους είναι ποικιλόμορφες: μπορούν να επικοινωνούν με φίλους και συγγενείς που ζουν μακριά, να αποκτήσουν νέους φίλους, να ανταλλάσσουν πληροφορίες πολυμέσων, να πραγματοποιούν επαγγελματικές διασυνδέσεις, να παρουσιάζουν διάφορα σχέδια, να επιτυγχάνουν την κοινωνική και επαγγελματική προβολή τους, να εκφράζουν ή να υπερασπίζονται συγκεκριμένες ιδέες ή σκοπούς κ.ο.κ. Οι δυνατότητες αυτές έχουν αυξηθεί ευρέως σε τομείς όπως η διαβίβαση εικόνων, γραφικών και βιντεοσκοπήσεων με τα πιο πρόσφατα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως τα Instagram, Pinterest και Tumblr, που ήδη έχουν υπερβεί, σε αριθμό χρηστών, τα YouTube, LinkedIn και Google +.

3.4

Ωστόσο, αυτό που οι χρήστες εκτιμούν πρωτίστως είναι η δυνατότητα να μοιράζονται άμεσα πληροφορίες με μεγάλο αριθμό ατόμων, κυρίως όσων έχουν γνωρίσει εκτός αυτών των μέσων (συγγενείς, φίλοι, γνωστοί), αν και, δευτερευόντως, χρησιμοποιούν τα μέσα προκειμένου να κάνουν και νέες γνωριμίες.

3.5

Μέσα στο περίγραμμα ενός νέου προτύπου σχέσεων, εκτιμώνται τα θετικά στοιχεία που συνδέονται με την ανάπτυξη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και πιο συγκεκριμένα η συμβολή τους (4):

3.6

Η χρησιμότητα των εν λόγω μέσων δεν παύει να διευρύνεται περιλαμβάνοντας νέα πεδία εφαρμογών, προκειμένου να καλυφθούν οι ποικίλοι σκοποί για τους οποίους κάθε χρήστης ανατρέχει σε αυτά· τέτοιοι σκοποί είναι η επικοινωνία με συγγενείς και άλλα άτομα, η ανταλλαγή –ψυχαγωγικών ή εμπορικών– πληροφοριών, η ψυχαγωγία και οι λοιπές ενασχολήσεις κατά τον ελεύθερο χρόνο, οι προσωπικές και συναισθηματικές σχέσεις, η πρόσβαση στη γνώση και η ανάπτυξη της μάθησης, το εργασιακό και επαγγελματικό περιβάλλον, η συμμετοχή στα κοινά και ο εθελοντισμός ή η ανταλλαγή απόψεων και ιδεών κ.λπ.

3.7

Πάντως δεν θα πρέπει να παραγνωρίζονται τα εξής: «Το περιβάλλον της διαδικτυακής κοινότητας γίνεται αντιληπτό ως χώρος αντίστοιχος με αυτό του φυσικού κόσμου, στον οποίο οι κανόνες του παιχνιδιού δεν καθορίζονται από τον χρήστη. Όταν αυτός εγγράφεται κάπου ως μέλος, υπόκειται στους συμβατικούς όρους του παρόχου των υπηρεσιών, ακόμα και αν δίνεται στον χρήστη η ψευδαίσθηση της δωρεάν πρόσβασης. Ωστόσο, πρόκειται για μια συναλλαγή αφού διευκολύνουμε την πρόσβαση στα προσωπικά μας δεδομένα. Κάθε φορά που εγγραφόμαστε ως μέλη σε ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης σπανίως ανατρέχουμε στη νομική δήλωση, δεν ξέρουμε πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα προσωπικά μας δεδομένα, πώς διαρθρώνεται το περιβάλλον αυτό, ποιος μπορεί να έχει πρόσβαση στα στοιχεία μας και ούτε για ποιον σκοπό» (El Derecho Fundamental a la Protección de Datos: Guía del Ciudadano (Το θεμελιώδες δικαίωμα στην προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα: οδηγός του πολίτη), Agencia Española de Protección de Datos (Ισπανική Υπηρεσία Προστασίας Δεδομένων), Ιανουάριος 2011 (http://www.agpd.es/portalwebAGPD/canaldocumentacion/publicaciones/common/Guias/GUIA_CIUDADANO_OK.pdf).

3.8

Εντούτοις, οι χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης νομίζουν ότι αυτοί οι εικονικοί χώροι τους ανήκουν, ότι είναι αυτοί που τους δημιουργούν και ελέγχουν το περιεχόμενό τους και τις υπάρχουσες πληροφορίες. Αυτή η αίσθηση του πρωταγωνιστή, της ελευθερίας, που δίνουν τα εν λόγω μέσα στους χρήστες τους μπορεί, όχι σπάνια, να τους εμποδίσει να καταλάβουν ότι είναι άλλοι αυτοί που καθορίζουν και ελέγχουν τους όρους του παιχνιδιού και, άρα, διαθέτουν την πραγματική δύναμη να διαμορφώνουν τον υποστηρικτικό μηχανισμό και το σύνολο του περιεχομένου του, εισάγοντας, συνεπώς, τους περιορισμούς που θεωρούν σκόπιμους (μεταξύ άλλων ως προς την ηλικία του χρήστη, γεγονός που δεν εμποδίζει την πραγματική πρόσβαση).

3.9

Παράλληλα, προωθείται η συναίνεση στην υιοθέτηση του κώδικα δεοντολογίας που διαφυλάττει τις αξίες της ορθής χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για τον βασικό τους σκοπό, είτε μέσω της εθελούσιας ρύθμισης, είτε μέσω της από κοινού ρύθμισης για τον έλεγχο των δραστηριοτήτων.

3.10

Εντούτοις, τούτο δεν αποτρέπει την έκθεση των χρηστών των μέσων αυτών σε διάφορους κινδύνους που απορρέουν από αυτή τη χρήση. Ορισμένοι τέτοιοι κίνδυνοι είναι κοινοί με αυτούς που ενέχει η περιήγηση στο Διαδίκτυο και με αυτούς άλλων εφαρμογών. Ωστόσο, τα συγκεκριμένα προβλήματα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης –αν και υφίστανται σε οποιαδήποτε άλλη χρήση του Διαδικτύου– εν προκειμένω παρουσιάζονται σε οξύτερη μορφή εξαιτίας ορισμένων χαρακτηριστικών τους όπως: η συσσώρευση δεδομένων εκατομμυρίων πολιτών· η συμμετοχή κατά κύριο λόγο νέων, οι οποίοι δεν έχουν προηγουμένως εκπαιδευτεί να χρησιμοποιούν συνετά και υπεύθυνα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ούτε έχουν λάβει προειδοποιήσεις σχετικά με τους κινδύνους που αυτά εγκυμονούν (γενικά, τόσο οι γονείς όσο και οι εκπαιδευτικοί δεν μπορούν να διδάξουν κάποιους κανόνες ορθής χρήσης βασιζόμενοι στις προσωπικές γνώσεις και εμπειρίες)· και τέλος, η άγνοια των προβλημάτων και των προκλήσεων που συνεπάγεται η τόσο νέα και ιλιγγιώδης ανάπτυξη των μέσων και λόγω της οποίας οι χρήστες του Διαδικτύου βρίσκονται σε μια σχεδόν πειραματική κατάσταση.

3.11

Ως προς τα παραπάνω, η κοινωνία αντιδρά με ανησυχία στον συνδυασμό αυτής της ακατάπαυστα εξελισσόμενης τεχνολογίας και των νέων χώρων κοινωνικοποίησης των ανηλίκων, μιας κατάστασης πρωτόγνωρης για τους γονείς. Παράλληλα, εκδηλώνονται και άλλες τάσεις όπως αυτές του εντυπωσιασμού, της δημιουργίας μύθων και της πρόκρισης εσφαλμένων λύσεων από το κράτος (βλ. την έκθεση της UNICEF με τίτλο Child Safety Online (Η ασφάλεια των παιδιών στο Διαδίκτυο)).

3.12

Μεταξύ των ποικίλων συναφών κινδύνων παραθέτουμε τους ακόλουθους: ψυχολογικά τραύματα εξαιτίας προσβολών που μεταδίδονται από τα εν λόγω μέσα, σεξουαλική παρενόχληση νέων και ανηλίκων (σεξουαλική παρενόχληση, αποπλάνηση, και εκφοβισμός παιδιών μέσω του Διαδικτύου), συστηματική και διαρκής ηθική παρενόχληση που ασκείται μέσα σε οργανωτικές δομές εκ μέρους συναδέλφων ή ιεραρχικά ανωτέρων ή κατωτέρων (mobbing), εργασιακή παρενόχληση με την ανάμειξη του εργοδότη στην ιδιωτική ζωή των εργαζομένων ή λόγω της κατάχρησης των «έξυπνων» κινητών τηλεφώνων, ανάρτηση φωτογραφιών και βίντεο γυμνών ή ημίγυμνων εφήβων είτε από τους ίδιους, είτε από τρίτους (αποστολή μηνυμάτων σεξουαλικού περιεχομένου μέσω κινητών), ανάρτηση σαφών αγγελιών πορνείας και εξεύρεσης συνοδού, σεξουαλικοποίηση των παιδιών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κατ’ επανάληψη παραβίαση της ιδιωτικής ζωής, της τιμής και της αξιοπρέπειας του ατόμου, προσβολή της σωματικής και ψυχικής υγείας των χρηστών, ώθηση σε πράξεις βίας, στον ρατσισμό και στην ξενοφοβία, διάδοση απολυταρχικών θεωριών φασιστικού χαρακτήρα, δικαιολόγησης του ναζισμού, καθώς και αυτοκτονίες νέων ως συνέπεια της διάδοσης ορισμένων προσωπικών πληροφοριών τους μέσω αυτών των δικτύων.

3.13

Οι νομομαθείς προειδοποιούν ότι οι γενικοί όροι και προϋποθέσεις χρήσεως πολλών μέσων κοινωνικής δικτύωσης προβλέπουν την εκχώρηση των δικαιωμάτων εκμετάλλευσης του περιεχομένου που έχει αναρτήσει ο χρήστης στο εκάστοτε δίκτυο, κάτι που αγνοούν οι περισσότεροι χρήστες.

3.14

Σε αυτούς τους κινδύνους που απορρέουν από την παράνομη ή επιβλαβή χρήση των μέσων αυτών –και αφορούν ιδίως τους ανηλίκους– προστίθενται εκείνοι που προέρχονται από τον ίδιο τον τρόπο χρήσης του καθενός, ο οποίος μπορεί να διαταράξει τη ζωή του σε προσωπικό, οικογενειακό, επαγγελματικό ή κοινωνικό επίπεδο. Εξάλλου, υφίσταται και ο κίνδυνος που ενέχουν οι ηλεκτρονικές πληρωμές οι οποίες ενίοτε παρασύρουν τα παιδιά σε αγορές προϊόντων.

3.15

Ομοίως, υπάρχει ο κίνδυνος δημιουργίας μιας πλαστής ταυτότητας για λόγους παραπλάνησης, αυταπάτης ή φαντασιοπληξίας. Ενίοτε τα όρια μεταξύ του εμπιστευτικού, της ιδιωτικής και της δημόσιας ζωής καθίστανται συγκεχυμένα και παροτρύνεται μια ναρκισσιστική ή υποκριτική –αν όχι εκτός πραγματικότητας– συμπεριφορά (Enrique Echeburúa και Paz de Corral). Συν τοις άλλοις, όπως σημειώνεται παραπάνω, η υπερβολική εικονική επικοινωνία μπορεί να υποβαθμίσει τις πραγματικές διαπροσωπικές επαφές, αντικαθιστώντας τις ισχυρές και άμεσες σχέσεις με άλλες ασθενέστερες και συχνά αβέβαιες. Ως συνέπεια αυτού, οι χρήστες τείνουν ενίοτε προς τη μοναξιά ή και αντικαθιστούν την πραγματικότητα με μια εικονική κατάσταση.

3.16

Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται ένα είδος χαλάρωσης, λόγω της οποίας οι χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης δέχονται να γίνουν φίλοι με άγνωστους αποστολείς τέτοιων μηνυμάτων. Μάλιστα, με αυτά τα άτομα –και μετά από μόλις λίγες ώρες συνομιλίας– μοιράζονται γρήγορα ευαίσθητες, εμπιστευτικές και προσωπικές πληροφορίες όπως η διεύθυνση κατοικίας, ο αριθμός τηλεφώνου, τα ονόματα των γονέων κ.λπ.· πρόκειται δε για πληροφορίες που χρησιμοποιούνται στις ερωτήσεις που καλούμαστε να απαντήσουμε κατά τη διαδικασία ανάκτησης ενός κωδικού πρόσβασης. Ξεκινώντας από εκεί, το άτομο καταλήγει ενίοτε να αποκαλύπτει και άλλα στοιχεία όπως ο τόπος εργασίας του, τα μελλοντικά του σχέδια, τα λογισμικά που χρησιμοποιεί κ.λπ.

3.17

Συμπερασματικά, όπως έχει επισημανθεί σε σχετικές μελέτες, οι χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης κάνουν δεκτά στην ομάδα των φίλων τους άγνωστα άτομα με κριτήριο μόνο μια καλή φωτογραφία λογαριασμού και προτίθενται να αποκαλύψουν κάθε είδος προσωπικής πληροφορίας μετά από μια σύντομη ηλεκτρονική συνομιλία. Δεδομένου ότι η βασική αρχή των περισσότερων μέσων είναι ότι οι «φίλοι» αυτοί μπορούν να έχουν, χωρίς περιορισμούς, πρόσβαση στα δεδομένα και τις πληροφορίες κάθε μέλους, διαπιστώνουμε ότι μία από τις πρακτικές συνέπειες της γενικής και αδιάκριτης αποδοχής οποιουδήποτε γνωστού ή μη ως φίλου είναι ότι όλα όσα διαμοιράζονται σε ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης μετατρέπονται αυτομάτως σε πληροφορίες διαθέσιμες σε όλους.

3.18

Γι’ αυτόν τον λόγο, πρέπει να δοθεί έμφαση στις ενημερωτικές εκστρατείες προληπτικού χαρακτήρα στο πλαίσιο του προγράμματος Safer Internet (Ασφαλέστερο Διαδίκτυο), με συμβουλές για την ανάγνωση των όρων χρήσης και των δηλώσεων εχεμύθειας των διαφόρων υπηρεσιών πριν από τη χρήση τους, τη χρησιμότητα της συνετής δημοσίευσης πληροφοριών, τη χρήση κωδικών πρόσβασης, τη στάθμιση των πληροφοριών που το άτομο επιθυμεί να κοινοποιήσει –καθώς και για τον έλεγχο όσων θα μπορούν να τις προσπελαύνουν–, για τον κατάλογο των επαφών και για τις πιθανότητες μόλυνσης από ιό. Ακόμα δε πιο σημαντικό, θα πρέπει να παρέχονται συμβουλές σχετικά με τις δυνατότητες παροχής βοήθειας σε όσους έχουν πέσει θύματα παραβατικής συμπεριφοράς στους κόλπους κάποιου μέσου κοινωνικής δικτύωσης. Ομοίως, πρέπει να αναληφθούν πρωτοβουλίες για την κατάρτιση των εκπαιδευτικών και την έκδοση διδακτικού υλικού με σκοπό την εξοικείωση, ήδη από νεαρή ηλικία, με την αγωγή του πολίτη και την ψηφιακή πραγματικότητα.

3.19

Προς τούτο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρέπει οπωσδήποτε να υποστηρίζει, μέσω των προγραμμάτων της, τις ενώσεις χρηστών και τις αρμόδιες ΜΚΟ στην προσπάθειά τους να διατηρούν την ουσιαστική αυτονομία τους έναντι των δημόσιων και οικονομικών αρχών και να λειτουργούν δημοκρατικά.

4.1

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, ένα στα τέσσερα άτομα αντιμετωπίζει κάποιο πρόβλημα σχετικό με την υπερβολική χρήση των νέων τεχνολογιών. Τα παιδιά και οι έφηβοι αποτελούν την πιο ευάλωτη σε τέτοιου είδους εθισμούς πληθυσμιακή ομάδα, καθότι εκτός από τους ικανότερους χρήστες, είναι και οι πιο ανώριμοι.

4.2

Οι εθισμοί αυτοί χαρακτηρίζονται και ως «μη τοξικοί», «χωρίς ουσίες» ή «μη χημικοί». Μολονότι ορισμένοι ειδικοί υποστηρίζουν ότι δεν πρέπει να γίνεται λόγος για εθισμό με τη στενή έννοια του όρου (συχνά χρησιμοποιούνται οι όροι «νέοι τύποι εθισμού», «κοινωνικοί εθισμοί», «εθισμοί χωρίς ουσίες» ή «μη χημικοί εθισμοί»), αλλά για προβλήματα κατάχρησης, κακής χρήσης ή εξάρτησης. Άλλοι πάλι θεωρούν ότι ο όρος μπορεί να χρησιμοποιείται όπως μιλάμε π.χ. για την εργασιομανία, τον εθισμό στις αγορές ή στο σεξ.

4.3

Η υπερβολική χρήση των εικονικών κοινωνικών δικτύων μπορεί να οδηγήσει στην απομόνωση, στη χαμηλή απόδοση, στην αδιαφορία για τα υπόλοιπα θέματα, σε διαταραχές της συμπεριφοράς, οικονομικά προβλήματα, καθιστική ζωή και παχυσαρκία. Εν ολίγοις, η εξάρτηση και ο καθορισμός του τρόπου ζωής από τη συνήθεια συνθέτουν τον πυρήνα του εθισμού. Επομένως, αυτό που χαρακτηρίζει τον εθισμό στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν είναι ο τύπος της σχετικής συμπεριφοράς, αλλά η μορφή της σχέσης που αναπτύσσει το υποκείμενο με αυτά (Alonso-Fernández, 1996· Echeburúa και Corral, 2009).

4.4

Οι συνέπειες αυτών των εθισμών αφορούν κυρίως την ψυχική υγεία και εκδηλώνονται με κρίσεις άγχους, κατάθλιψη, εμμονές, διαταραχές του ύπνου και μετάλλαξη της προσωπικότητας, τα οποία συχνά οδηγούν σε κακομεταχείριση, καυγάδες, εργατικά και αυτοκινητιστικά ατυχήματα ή αυτοτραυματισμούς.

4.5

Σε όλα αυτά πρέπει να προστεθούν τα προβλήματα που άπτονται άμεσα της σωματικής υγείας των χρηστών, δηλ. σωματικές διαταραχές όπως η αυχεναλγία, η τενοντίτιδα, το σύνδρομο του καρπιαίου σωλήνα και οι διαταραχές της όρασης. Το άτομο δεν φροντίζει τον εαυτό του, χάνει ώρες ύπνου και αλλάζουν οι διατροφικές του συνήθειες.

4.6

Η χρήση – είτε αυτή είναι υπερβολική, είτε όχι – του Διαδικτύου συναρτάται με ψυχοκοινωνικές μεταβλητές όπως η ψυχολογική ευπάθεια, οι παράγοντες άγχους ή η οικογενειακή και κοινωνική στήριξη. Υπάρχουν δε ορισμένοι ειδικοί παράγοντες κινδύνου για τους νέους ως προς την κατάχρηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

4.7

Μερικές ανησυχητικές πρώτες ενδείξεις (στέρηση ύπνου, αμέλεια σημαντικών υποχρεώσεων, διαμαρτυρίες οικείου προσώπου προς το υποκείμενο για τον τρόπο χρήσης του μέσου, εμμονή με το μέσο, επανειλημμένες αποτυχίες στον περιορισμό του χρόνου σύνδεσής του, απώλεια της αίσθησης του χρόνου κ.λπ.) εκδηλώνονται πριν η ψυχαγωγική ενασχόληση εξελιχθεί σε εξάρτηση. Ως εκ τούτου, η έγκαιρη αντιμετώπιση αυτών των ενδείξεων μπορεί, μαζί με την ανάπτυξη εργαλείων αξιολόγησης και διάγνωσης, να διευκολύνει τον έγκαιρο εντοπισμό του εθισμού και τη μετέπειτα θεραπεία του.

4.8

Επίσης, για τον σκοπό αυτό απαιτείται η κρατική συνδρομή στην πρόληψη (εκστρατείες ενημέρωσης και εκλαΐκευσης, επιμορφωτικά προγράμματα, προγράμματα ψηφιακού γραμματισμού, υποστηρικτικά μέσα, ανιχνευσιμότητα και επισήμανση των κινδύνων κ.λπ.) με προτεραιότητα στην κάλυψη των ειδικών αναγκών των πιο ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού.

4.9

Σε περίπτωση δε που το υποκείμενο αναγκάζεται να διακόψει τη σύνδεσή του λόγω τεχνικού προβλήματος ή αργής σύνδεσης, εμφανίζει σωματικά και ψυχολογικά συμπτώματα στερητικού συνδρόμου, όπως αλλαγή της διάθεσης, ευερεθιστότητα, αδημονία, ανησυχία, κατήφεια ή άγχος (Estévez, Bayón, De la Cruz και Fernández-Liria, 2009· García del Castillo, Terol, Nieto, Lledó, Sánchez, Martín-Aragón, κ.ά., 2008· Yang, Choe, Balty και Lee, 2005).

4.10

Σε ορισμένες περιπτώσεις κάποια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ή κάποιες συναισθηματικές καταστάσεις του υποκειμένου το καθιστούν ακόμα πιο ψυχολογικά ευάλωτο στις διάφορες μορφές εθισμού· τέτοια είναι η παρορμητικότητα, η δυσφορία (αφύσικη ψυχική κατάσταση την οποία το υποκείμενο αντιλαμβάνεται ως δυσάρεστη· χαρακτηρίζεται από έντονες διακυμάνσεις στη διάθεσή του), η δυσανεξία σε δυσάρεστα φυσικά (πόνοι, αϋπνία και κόπωση) ή ψυχικά (απογοητεύσεις, ανησυχίες και ευθύνες) ερεθίσματα και η υπερβολική αναζήτηση έντονων συναισθημάτων (Estévez, Bayón, De la Cruz και Fernández-Liria, 2009· García del Castillo, Terol, Nieto, Lledó, Sánchez, Martín-Aragón, κ.ά., 2008· Yang, Choe, Balty και Lee, 2005).

4.11

Ενίοτε, ωστόσο, ο εθισμός συνοδεύεται από κάποιο υφέρπον πρόβλημα προσωπικότητας –π.χ. υπερβολική εσωστρέφεια, χαμηλή αυτοεκτίμηση ή μη αποδοχή της εξωτερικής εμφάνισης– ή από εσφαλμένη αντιμετώπιση των καθημερινών δυσκολιών. Από την άλλη πλευρά, οι προαναφερθείσες διαταραχές (κατάθλιψη, ελλειμματική προσοχή και υπερκινητικότητα, κοινωνική φοβία ή αποξένωση) αυξάνουν τον κίνδυνο εξάρτησης από το Διαδίκτυο (Estévez, Bayón, De la Cruz και Fernández-Liria, 2009· García del Castillo, Terol, Nieto, Lledó, Sánchez, Martín-Aragón, κ.ά., 2008· Yang, Choe, Balty και Lee, 2005).

4.12

Ιδιαίτερη βαρύτητα για τις προληπτικές μεθόδους έχουν η στήριξη τόσο των γονέων όσο και η εκπαίδευση για την απόκτηση υγιών συνηθειών χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να γίνεται με τρόπο υγιή. Επιπροσθέτως, κρίνεται σκόπιμη η συνεργασία με ομάδες ομοτίμων (φίλοι με περισσότερες γνώσεις και επίγνωση των κινδύνων, οι οποίοι θα μπορούν να βοηθούν τους συνομηλίκους ή τους μικρότερούς τους σχετικά με το πώς να αναγνωρίζουν και να αποφεύγουν τους κινδύνους), οι οποίοι, τρόπον τινά, θα τους προστατεύουν ηλεκτρονικά.

4.13

Εν τέλει, το ζητούμενο είναι η αξιοποίηση, με την κατάλληλη χρήση, των πολλαπλών δυνατοτήτων των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, οι οποίες έχουν προεκτάσεις σε σημαντικότατες κοινωνικές πτυχές, όπως αυτές που αφορούν την εργασία ή την κατανάλωση (Salcedo Aznal Alejandro, ¿Sociedad de consumo o redes de consumidores? Esbozo para un análisis social del consumidor actual (Κοινωνία της κατανάλωσης ή των καταναλωτών; Μια προσπάθεια κοινωνικής ανάλυσης του σημερινού καταναλωτή), 2008), η ανάλυση όμως των οποίων δεν είναι αντικείμενο της παρούσας γνωμοδότησης. Συνεπώς, πρέπει να προωθηθούν οι απαραίτητες μεταρρυθμίσεις προκειμένου, κατ’ εφαρμογή της εργατικής νομοθεσίας, να εμποδίζονται οι ανεπιθύμητες παρεμβάσεις στην ιδιωτική ζωή των εργαζομένων μέσω των νέων τεχνολογιών (κινητά τηλέφωνα, ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, μέσα κοινωνικής δικτύωσης κ.λπ.)· πρέπει, δηλαδή, οι κοινωνικοί εταίροι να συνάψουν συμφωνίες στο πνεύμα της σχετικής Σύστασης του Συμβουλίου της Ευρώπης.