23.3.2005   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 74/44

1.1

Ενόψει των μεταβολών που διαπιστώνονται όσον αφορά τη δημογραφική διάρθρωση καθώς και των ευκαιριών και κινδύνων που εμπεριέχει το φαινόμενο αυτό για την ποιότητα ζωής των ολοένα και περισσότερων ηλικιωμένων στην Ευρώπη, η ΕΟΚΕ ζητά,

—

Οικονομική και δημοσιονομική πολιτική (4.1.)

—

Εργασία και απασχόληση (4.2)

—

Η καθημερινή πραγματικότητα των ηλικιωμένων (4.3)

—

Κοινωνικός χώρος και κοινωνικό περιβάλλον (4.4)

—

Δια βίου μάθηση (4.5)

—

Προστασία και περίθαλψη της υγείας (4.6)

—

Νέες τεχνολογίες (4.7)

—

Επεξεργασία, διασύνδεση και συμπλήρωση των διαθέσιμων γνώσεων (4.8).

—

Η εφαρμογή της ανοικτής μεθόδου συντονισμού για να υιοθετηθεί μια ενιαία προσέγγιση - και κατάταξη – δεικτών για την ποιότητα διαβίωσης των ηλικιωμένων στις χώρες της ΕΕ· να διευκολυνθεί η ανταλλαγή εμπειριών, η διευρωπαϊκή σύγκριση και η εξαγωγή αμοιβαίων διδαγμάτων, να προαχθεί ο διάλογος μεταξύ των εκπροσώπων της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών και των αρμόδιων Γενικών Διευθύνσεων της Επιτροπής και να υιοθετηθούν κοινές ηθικές αξίες για μια κοινωνία που γηράσκει.

—

Η δημιουργία κοινού ευρωπαϊκού παρατηρητηρίου για τη σύσταση Ευρωπαϊκού Οργανισμού Ηλικιωμένων και τράπεζας δεδομένων με σκοπό την απόκτηση, συγκέντρωση και διάδοση γνώσεων για τη βελτίωση της ανοικτής μεθόδου συντονισμού αλλά και την εξαγωγή ανάλογων πρακτικών και πολιτικών συμπερασμάτων·

—

Η δημιουργία κατηγορίας «Γήρανση του Πληθυσμού» στην ΕΟΚΕ·

—

Η διοργάνωση ημερίδων εργασίας και διασκέψεων, προκειμένου να αυξηθούν οι γνώσεις σχετικά με τη μεταβολή της δημογραφικής διάρθρωσης και να καταστεί σαφές ότι επείγει η λήψη προληπτικών και συνοδευτικών μέτρων, να συνειδητοποιηθεί περισσότερο το πρόβλημα, να καταστούν όσο το δυνατό ευρύτερα γνωστά τα ερευνητικά αποτελέσματα και να διευκολυνθεί η ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των «παλαιών» και των «νέων» κρατών μελών·

—

για τη θέσπιση πολιτικών μέτρων με σκοπό τη διασφάλιση και, αν χρειάζεται, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των σημερινών και των μελλοντικών ηλικιωμένων γενεών καθώς και

—

για την προαγωγή της επιστημονικής εξέλιξης και της ανταγωνιστικότητας της ΕΕ με βάση τις δυνατότητες που προσφέρει η δημογραφική εξέλιξη.

2.1

Η δημογραφική εξέλιξη αποτελεί μια από τις μεγάλες ιστορικές επιτυχίες και συγχρόνως μια από τις προκλήσεις της εποχής μας. Ποτέ στο παρελθόν δεν μπορούσαν ολόκληρες γενιές να ελπίζουν και να προσδοκούν βάσιμα ότι θα βιώσουν το γήρας ως μία πολυετή φάση της ζωής τους, όπως συμβαίνει σήμερα. Ωστόσο, μολονότι παρέχονται πολλαπλές δυνατότητες θετικής διαμόρφωσης αυτής της νέας φάσης ζωής, δημιουργούνται και εντελώς νέες υποχρεώσεις σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες πολλοί ηλικιωμένοι διαθέτουν επαρκές εισόδημα αλλά και τις αναγκαίες σωματικές και γνωστικές ικανότητες για να αξιοποιήσουν ανεξάρτητοι και με ικανοποιητικό τρόπο τα επιπλέον χρόνια που θα ζήσουν. Έτσι προκύπτουν νέες ευκαιρίες για τη οικονομική και την κοινωνική ανάπτυξη. Ωστόσο, με την πρόοδο της ηλικίας περιορίζονται οι κινητικές, αισθητήριες και γνωστικές και συνεπώς και οι λειτουργικές τους ικανότητες. Ταυτοχρόνως, σε όλες τις χώρες υπάρχουν σημαντικές σε μέγεθος μειονότητες που δεν διαθέτουν επαρκείς υλικούς, κοινωνικούς και προσωπικούς πόρους για να ζήσουν τα γηρατειά τους με αξιοπρέπεια. Αυτό ισχύει κυρίως για τον μεγάλο αριθμό των ηλικιωμένων γυναικών που ζουν μόνες τους. Επιπλέον, η διαφοροποίηση της πληθυσμιακής δομής σε όλες τις χώρες καθιστά αναγκαία την ανακατανομή των διαθέσιμων πόρων και την προσαρμογή των συστημάτων υγείας και κοινωνικής ασφάλισης. Το πρόβλημα της γήρανσης του πληθυσμού αφορά όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αν και σε διαφορετικό χρονικό ορίζοντα. Στην έκθεσή του σχετικά με τις δραστηριότητες της ΕΟΚΕ 2000-2002, ο Πρόεδρος σημειώνει (σελίδα 69):

2.2

«Η ΕΟΚΕ επεσήμανε επίσης την αναμενόμενη ανησυχητική πληθυσμιακή εξέλιξη, η οποία θα έχει επιπτώσεις πρωτίστως στην απασχόληση, την υγεία και τα συνταξιοδοτικά συστήματα».

2.3

Η εξέλιξη αυτή αποτελεί την αφετηρία την παρούσας γνωμοδότησης πρωτοβουλίας σχετικά με τις ερευνητικές ανάγκες στον τομέα «δημογραφικές μεταβολές – ποιότητα ζωής κατά το γήρας και τεχνολογικές ανάγκες», στην οποία ζητείται να ενταχθεί στο 7ο Ερευνητικό Πρόγραμμα Πλαίσιο μια κεντρική δράση για την αντιμετώπιση του εν λόγω ζητήματος. Η γνωμοδότηση αναφέρεται σε δύο χωριστές, εντούτοις στενά συνδεδεμένες πτυχές: αφενός, στην ίδια τη δημογραφική εξέλιξη ως φαινόμενο, που οφείλεται στη μείωση του ρυθμού των γεννήσεων και τη συνεπαγόμενη αλλαγή των οικογενειακών δομών και στην αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης του πληθυσμού, και αφετέρου στη γήρανση και το γήρας ως αυτόνομο στάδιο της ζωής που προσφέρει πολλές δυνατότητες υλοποίησης κοινωνικών, πολιτιστικών, οργανωτικών, τεχνολογικών και οικονομικών καινοτομιών, αλλά που εγκυμονεί και κινδύνους. Αμφότερες οι παραπάνω πτυχές του ζητήματος χρήζουν έρευνας, τόσο ως προς τις επιπτώσεις τους στο κοινωνικό σύνολο και τις ανάγκες που αυτές δημιουργούν για ανάληψη πολιτικής δράσης (μακροσκοπικό επίπεδο), όσο και ως προς τον αντίκτυπό τους και τις ανάγκες που δημιουργούν για ανάληψη δράσης με στόχο τη διασφάλιση της ποιότητας ζωής των ηλικιωμένων πολιτών, γυναικών και ανδρών, λαμβανομένων πάντα υπόψη των διαφορετικών συνθηκών που αντιμετωπίζουν τα δύο φύλα (μικροσκοπικό επίπεδο).

3.1

Λόγω του ότι η δημογραφική εξέλιξη και οι αλλαγές που αυτή συνεπάγεται για την πληθυσμιακή και κοινωνική δομή αποτελούν ιστορικά ένα νέο φαινόμενο, υπάρχει ένα έλλειμμα γνώσεων που πρέπει να καλυφθεί, προκειμένου να μπορούν να εκτιμηθούν ορθά οι συνέπειες που έχει το εν λόγω φαινόμενο για τη γενικότερη κοινωνική εξέλιξη αλλά και να δημιουργηθούν οι βάσεις για τον έγκαιρο πολιτικό σχεδιασμό και τη λήψη πολιτικών αποφάσεων και μέτρων τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Γνωμοδοτήσεις της ΕΟΚΕ και ανακοινώσεις της Επιτροπής για την πολιτική απασχόλησης (1), την κοινωνική επανένταξη (2), την προστασία της υγείας, την δια βίου μάθηση (3), κλπ. υπογραμμίζουν επίσης την ανωτέρω αναγκαιότητα.

3.2

Η δημιουργία ενός τέτοιου γνωστικού υπόβαθρου αποτελεί ταυτοχρόνως και προϋπόθεση για την υλοποίηση κοινωνικών, πολιτιστικών, οργανωτικών, οικονομικών και τεχνολογικών καινοτομιών που θα συμβάλλουν αφενός στη διασφάλιση της ποιότητας ζωής των ηλικιωμένων και αφετέρου στην αποσυμφόρηση των συστημάτων υγείας και κοινωνικής ασφάλισης. Ειδικά ο ταχέως αυξανόμενος αριθμός υπερήλικων ατόμων που συνεπάγεται την συνύπαρξη πολλών γενεών ηλικιωμένων, δημιουργεί την ανάγκη ανάπτυξης νέων υπηρεσιών και επαγγελμάτων.

3.3

Ορισμένα σχέδια που προωθήθηκαν από το 5ο Ερευνητικό Πρόγραμμα Πλαίσιο, με την κεντρική δράση «Γήρανση του πληθυσμού» (κεντρική δράση 6) και το θεματικό πρόγραμμα «Ποιότητα ζωής και διαχείριση των έμβιων πόρων», οδήγησαν σε μια σειρά από σημαντικά επιμέρους αποτελέσματα σχετικά με το θέμα αυτό. Η ΓΔ Έρευνα δημοσίευσε πρόσφατα ενδιάμεση αξιολόγηση για τα πορίσματα και τις εμπειρίες που έχουν συναχθεί στο πλαίσιο της εν λόγω σημαντικής, πολυκλαδικής δράσης. Επίσης, η εφαρμογή στην πράξη πορισμάτων του προγράμματος τηλεματικής θα μπορούσε να συμβάλει στη βελτίωση της ποιότητας διαβίωσης των ηλικιωμένων και των ατόμων με ειδικές ανάγκες. Ωστόσο, δεν γενικεύτηκε η εφαρμογή της ολοκληρωμένης προσέγγισης που υποστηρίχθηκε τέλη στα της δεκαετίας του 1990 στο πλαίσιο του προγράμματος τηλεματικής.

3.4

Το 6ο Ερευνητικό Πρόγραμμα Πλαίσιο ενισχύει την έρευνα σχετικά με τη γήρανση του πληθυσμού και τις επιπτώσεις του φαινομένου αυτού σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, μέσω λίγων μόνο θεματικών υποτομέων των βασικών ενεργειών «Κοινωνικές επιστήμες, γονιδιωματική και βιοτεχνολογία στην υπηρεσία της υγείας» (προτεραιότητα 1), «Τεχνολογίες της κοινωνίας της πληροφορίας» (προτεραιότητα 2), «Πολίτες και διακυβέρνηση σε μια κοινωνία της γνώσης» (προτεραιότητα 7) και «Έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη για την υποστήριξη πολιτικών και πρόβλεψη επιστημονικών και τεχνολογικών αναγκών» (προτεραιότητα 8), καθώς και Δίκτυο ΕΧΕ (Ευρωπαϊκός χώρος έρευνας).

3.4.1

Σημαντικά για την χάραξη πολιτικών συμπεράσματα αναμένονται ιδίως από τα σχέδια που υλοποιούνται επί του παρόντος στο πλαίσιο της προτεραιότητας 8, σχετικά με τις δημογραφικές προοπτικές και τις δαπάνες και το κόστος της υγειονομικής περίθαλψης ενόψει της γήρανσης του πληθυσμού. Ειδικό στρατηγικό στόχο του προγράμματος των τεχνολογιών της κοινωνίας της πληροφορίας (ΤΚΠ) αποτελεί η προώθηση της ένταξης των ηλικιωμένων ατόμων και των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην κοινωνία της πληροφορίας. Και στον εν λόγω τομέα υπάρχει ήδη μια σειρά από χρήσιμα αποτελέσματα και μακρόπνοα σχέδια συνεργασίας με κοινοπραξίες επιχειρήσεων και με τη συμμετοχή της βιομηχανίας. Ωστόσο, απαιτούνται περαιτέρω εντατικές προσπάθειες για την κάλυψη των υφιστάμενων κενών. Εντούτοις, η «γήρανση του πληθυσμού» δεν αποτελεί πλέον ξεχωριστή ενότητα μεταξύ των θεματικών προτεραιοτήτων.

3.5

Αναμένεται ότι τα σχέδια ιατρικού και βιολογικού περιεχομένου που προωθούνται στο πλαίσιο του 5ου και του 6ου Ερευνητικού Προγράμματος Πλαισίου, θα οδηγήσουν σε σημαντικές επιστημονικές προόδους όσον αφορά τις διαδικασίες της φυσιολογικής και βιολογικής γήρανσης, την καταπολέμηση των ασθενειών και την προαγωγή και προστασία της υγείας.

3.6

Αναμφισβήτητα, η αύξηση των γνώσεών μας στον τομέα αυτόν είναι καθοριστικής σημασίας. Ωστόσο, οι γνώσεις αυτές δεν μπορούν να επιλύσουν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ηλικιωμένοι, ούτε μπορούν να συμβάλλουν βραχυπρόθεσμα στην αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων που προκύπτουν εξαιτίας του αυξανόμενου αριθμού των ηλικιωμένων και ιδίως λόγω της αύξησης των υπερήλικων ατόμων τα οποία καλούνται να αντιμετωπίσουν συνολικά οι ευρωπαϊκές κοινωνίες. Λόγω του σχετικά χαμηλού αριθμού γεννήσεων, το ποσοστό των νέων (κάτω των 20 ετών) στο συνολικό πληθυσμό της ΕΕ μειώθηκε κατά την περίοδο 1960 – 2001 από 32 % σε 23 %, ενώ το ποσοστό των ηλικιωμένων, (άνω των 60 ετών) αυξήθηκε κατά την ίδια περίοδο από 16 % σε 22 %. Ο λόγος δημογραφικής εξάρτησης, δηλαδή το ποσοστό των ατόμων άνω των 60 ετών προς το ποσοστό των ατόμων από 20 έως 60 ετών, αυξήθηκε κατά την περίοδο αυτή από 29,5 % σε 38,9 %. Λόγω της υπογεννητικότητας που παρατηρήθηκε τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, αναμένεται ότι το ποσοστό των ηλικιωμένων θα αυξηθεί κατά τα επόμενα έτη και το 2020 θα ανέρχεται στο 27 % του πληθυσμού. Αυτό σημαίνει ότι περισσότερο από το ένα τέταρτο όλων των ευρωπαίων πολιτών θα είναι 60 ετών και μεγαλύτεροι (4), ενώ ο αριθμός των υπερηλίκων θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο (βλ. επίσης 4.5.1). Εν όψει της ευρείας έκτασης και των απρόβλεπτων ακόμη συνεπειών που συνεπάγεται η πληθυσμιακή γήρανση για διάφορους κοινωνικούς τομείς, απαιτείται μία ουσιαστική διεύρυνση των ερευνητικών προοπτικών. Δεδομένου ότι η γήρανση δεν είναι απλώς μια βιολογική, αλλά μια πολύπτυχη, πολυετή διαδικασία, πρέπει και η έρευνα σχετικά με τη γήρανση και το γήρας να υιοθετήσει μια μακροπρόθεσμη, διεπιστημονική και πολυκλαδική προσέγγιση. Ερευνητικός στόχος δεν μπορεί να είναι απλώς η βελτίωση της υγείας και η επέκταση του προσδόκιμου ζωής. Αντιθέτως, οι έρευνες πρέπει να επικεντρωθούν πρωτίστως στη βελτίωση της ποιότητας ζωής στα κερδισμένα χρόνια.

3.7.

Για τον λόγο αυτό, στο 7ο Ερευνητικό Πρόγραμμα Πλαίσιο πρέπει να συμπεριληφθεί μια κεντρική δράση σχετικά με τις προκλήσεις που δημιουργεί η δημογραφική εξέλιξη, η οποία να συμπληρώνει την μέχρι πρότινος κατά βάση ιατρικά και βιολογικά προσανατολισμένη έρευνα με μια πολιτισμική και κοινωνικοοικονομική προοπτική, βασισμένη στην πρόληψη καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής. Παρόμοια ολοκληρωμένη ερευνητική προσέγγιση πρέπει να συμπεριλαμβάνει τη βασική έρευνα αλλά και την έρευνα και ανάπτυξη με προσανατολισμό την πρακτική εφαρμογή (5). Στην έρευνα αυτή θα πρέπει να συμμετέχουν οι οργανώσεις ηλικιωμένων, όπως προτείνεται στο 2ου παγκόσμιο σχέδιο για τους ηλικιωμένους που υιοθετήθηκε στο πλαίσιο της δεύτερης παγκόσμιας διάσκεψης για το γήρας, τον Απρίλιο 2002 στη Μαδρίτη, αλλά και στη στρατηγική που υιοθέτησε η UNECE κατά την υπουργική διάσκεψη το Σεπτέμβριο 2002 στο Βερολίνο. Λαμβανομένων υπόψη των χρονοβόρων και πολύπλοκων διαδικασιών λήψης πολιτικών αποφάσεων, η ανάγκη προώθησης των ερευνών προς την κατεύθυνση αυτή είναι άμεση. Στη συνέχεια, παρατίθεται εκτενέστερη ανάλυση των ερευνητικών αναγκών σε ορισμένους τομείς.

4.1.1.

Σημαντική πτυχή, η οποία δεν αναπτύσσεται επαρκώς στο 6ο Ερευνητικό Πρόγραμμα Πλαίσιο, αποτελούν οι κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες των δημογραφικών μεταβολών, οι οποίες σύμφωνα με την έρευνα της ΓΔ Οικονομικών και Δημοσιονομικών Υποθέσεων θα είναι σοβαρές. Συνεπώς, απαιτείται ένα ισχυρό υπόβαθρο γνώσεων μέσω των οποίων θα καταστεί δυνατή η σύγκριση στοιχείων σχετικά με τα εισοδήματα και την απασχόληση με στοιχεία σχετικά με την υγεία και την κοινωνική συμπεριφορά. Για να διατυπωθούν αξιόπιστες προγνώσεις πρέπει να συγκεντρώνονται αδιάλειπτα και για μεγάλο χρονικό διάστημα στατιστικά στοιχεία. (Θετικό παράδειγμα αποτελούν μελέτες όπως η English Longitudinal Study of Ageing [ELSA] για την υγεία και η αμερικανική έρευνα Retirement Survey [HRS]). Αυτό οδηγεί στα ακόλουθα ερευνητικά ερωτήματα:

4.2.1

Λαμβανομένης υπόψη της μετατόπισης της ηλικιακής δομής του πληθυσμού και της συνακόλουθης ανάγκης ανακατανομής των περιορισμένων πόρων, οι οποίοι δεν αναμένεται να αυξηθούν στον ίδιο βαθμό, μελλοντικά, τόσο οι επιχειρήσεις και τα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης όσο και τα γηράσκοντα άτομα, θα εξαρτώνται περισσότερο από την χρονική παράταση της εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης και των γνώσεων των ηλικιωμένων ατόμων (6). Είναι γνωστό ότι, κατά βάση, τα ηλικιωμένα άτομα δεν είναι λιγότερο αποδοτικά από ό,τι οι νέοι, αλλά ότι με τη γήρανση μερικές ικανότητες μειώνονται, ενώ άλλες ενισχύονται. Από τα δεδομένα αυτά προκύπτουν οι ακόλουθες ερευνητικές ανάγκες:

Το αυξανόμενο ποσοστό ηλικιωμένων στο συνολικό πληθυσμό καθιστά απαραίτητη τόσο τη διεύρυνση των υπαρχόντων επαγγελματικών κλάδων, όσο και τη δημιουργία νέων. Ωστόσο, δεν διατίθενται στοιχεία σχετικά με τα ακόλουθα θέματα: Σε ποιους τομείς υπάρχει άμεση ανάγκη διεύρυνσης επαγγελματικών δεξιοτήτων, προκειμένου να εκπληρωθούν οι απαιτήσεις και οι ανάγκες των ηλικιωμένων ατόμων; Σε ποιους τομείς είναι απαραίτητη η δημιουργία νέων κλάδων δραστηριοτήτων και, ως εκ τούτου, σε ποιους προσφέρονται νέες δυνατότητες απασχόλησης;

Οι σχετικές εξελίξεις θα πρέπει να εξετασθούν υπό το πρίσμα:

4.3.1

Η γήρανση δεν συνιστά απλώς μια βιολογική, αλλά πρωτίστως μια κοινωνική διαδικασία. Το σχετικό κοινωνικό πλαίσιο στην Ευρώπη παρουσιάζει σημαντικές διαφορές τόσο στο εσωτερικό κάθε χώρας όσο και από χώρα σε χώρα. Αυτό ισχύει τόσο σε ό,τι αφορά το μακροσκοπικό επίπεδο των πολιτικών και κοινωνικών συστημάτων, που έχουν διαμορφωθεί στην ιστορική διαδρομή κάθε χώρας, όσο και το μικροσκοπικό επίπεδο της πορείας του κάθε ατόμου και των πόρων που διαθέτει. Ανάλογες διαφορές παρουσιάζουν οι συνθήκες της γήρανσης και της ζωής των ηλικιωμένων στις επιμέρους πληθυσμιακές ομάδες. Οι διαφορές αυτές – ανεξαρτήτως του εάν σχετίζονται με το φύλο κάθε ατόμου, με τις προσωπικές και/ή επαγγελματικές εμπειρίες του, με τις υλικές συνθήκες διαβίωσής του κλπ. – πρέπει να λαμβάνονται υπόψη σε κάθε έρευνα σχετικά με την καθημερινή ζωή των ηλικιωμένων ατόμων.

4.3.2

Μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών υπάρχουν μεγάλες διαφορές ως προς το κλίμα, την τοπογραφία, την πληθυσμιακή πυκνότητα και τις οικιστικές μορφές, τις υποδομές μεταφορών, τις κανονιστικές ρυθμίσεις των κρατικών συστημάτων πρόνοιας και πολλές άλλες πτυχές που μπορούν να επηρεάσουν τη δυνατότητα των ηλικιωμένων να ζήσουν ανεξάρτητα και να συμμετέχουν ενεργά στα κοινωνικά δρώμενα. Σε κάποιες χώρες έχει κατοχυρωθεί ένα ελάχιστο συνταξιοδοτικό εισόδημα που παρέχει στα ηλικιωμένα άτομα μια επαρκή οικονομική βάση και επιτρέπει μια ικανοποιητική και ανεξάρτητη ζωή, ενώ σε άλλες χώρες, οι συνταξιοδοτικές παροχές δεν επαρκούν ούτε για την κάλυψη βασικών αναγκών των ηλικιωμένων. Ωστόσο, ακόμη και εντός της ίδιας χώρας, μεταξύ χωρών, αλλά και εντός της ευρύτερης πληθυσμιακής ομάδας των ηλικιωμένων ατόμων υφίστανται σημαντικές διαφορές.

4.3.3

Η ανεξαρτησία, η αυτονομία και η κοινωνική ένταξη αποτελούν σημαντικούς προσωπικούς και κοινωνικοπολιτικούς στόχους. Η επίτευξη των εν λόγω στόχων από τα ηλικιωμένα και κυρίως από τα υπερήλικα άτομα τίθεται για διάφορους λόγους σε κίνδυνο. Αφενός, διότι παράλληλα με την ηλικία αυξάνονται και οι κίνδυνοι για την υγεία του ατόμου, ενώ σε περίπτωση ασθένειας οι δυσμενείς κοινωνικές συνθήκες και η έλλειψη των απαραίτητων οικονομικών πόρων δυσχεραίνουν τη διατήρηση της ανεξαρτησίας και τη συμμετοχή του ηλικιωμένου στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Αφετέρου, διότι τα κοινωνικά πρότυπα και οι κοινωνικές αντιλήψεις, όπως λόγου χάρη αυτές που εισάγουν διακρίσεις σε βάρος των ηλικιωμένων ατόμων, μπορούν να αποτελέσουν εμπόδια και να οδηγήσουν στον αποκλεισμό των ηλικιωμένων από σημαντικούς κοινωνικούς τομείς. Ωστόσο, σε αυτήν την αρνητική εικόνα για το γήρας μπορεί να αντιπαρατεθεί το γεγονός ότι οι πλειονότητα των ηλικιωμένων ζει για πολλά χρόνια αυτόνομα και με υπευθυνότητα. Επιπλέον, προσφέρουν μια σημαντική συμβολή σε οικογενειακό αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο μέσω της αλληλεγγύης (τόσο κοινωνικής όσο και οικονομικής) μεταξύ γενεών και με την εθελοντική εργασία τους σε πολιτικά, συνδικαλιστικά ή εκκλησιαστικά σωματεία.

4.3.4

Παρά τους πολλούς εξωτερικούς περιορισμούς και τα προβλήματα υγείας που αντιμετωπίζουν, τα ηλικιωμένα άτομα είναι προικισμένα με πολλές ψυχολογικές ικανότητες που τους επιτρέπουν να ξεπερνούν τις δυσκολίες αυτές. Εντούτοις, αυτή η εσωτερική ψυχική ισορροπία διατρέχει κινδύνους όταν τα προβλήματα σωρεύονται.

4.3.5

Η μεγάλη πλειονότητα των γηρασκόντων ατόμων είναι σε θέση να βιώσει ενεργά και με σχετικά καλή υγεία το στάδιο της ζωής που αποκαλείται «γήρας» και που διαρκεί από 20 έως 30 έτη περίπου. Εξαιτίας του γεγονότος ότι η εν λόγω φάση ζωής είναι ιστορικά νέα, υπάρχουν μέχρι σήμερα ελάχιστα πρότυπα σχετικά με τη διαμόρφωσή της. Όσον αφορά τους τομείς στους οποίους δραστηριοποιούνται σήμερα με επιτυχία οι ηλικιωμένοι, συμβάλλοντας σημαντικά στην κοινωνική αλλά και στην οικονομική ζωή, μεταξύ άλλων, την εθελοντική ή αμειβόμενη εργασία, πολιτικές, συνδικαλιστικές και εκκλησιαστικές οργανώσεις, την υποστήριξη, εκπαίδευσης και διαπαιδαγώγηση νέων κλπ, δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου αξιόπιστα και συγκρίσιμα σε ευρωπαϊκό επίπεδο στοιχεία.

4.3.6

Η γήρανση της κοινωνίας αντιμετωπίζεται σε μεγάλο βαθμό είτε ως πρόβλημα, είτε ως επιβάρυνση είτε υπό το πρίσμα του αυξημένου κόστους κοινωνικής ασφάλισης και υγειονομικής περίθαλψης που συνεπάγεται. Ωστόσο, έχει και θετικές πτυχές, οι οποίες δεν λαμβάνονται υπόψη και για τις οποίες η πληροφόρηση είναι ελάχιστη. Σε αυτές συγκαταλέγεται, παραδείγματος χάριν, το γεγονός ότι τα ηλικιωμένα άτομα δεν επιβαρύνουν πλέον την αγορά εργασίας, αλλά, ως καταναλωτές, συνεχίζουν να συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη.

4.3.7

Η τρέχουσα συζήτηση σχετικά με τα προβλήματα που θα ανακύψουν για τα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης και την χρηματοδότηση των συνταξιοδοτικών παροχών, καθώς (σε ορισμένες χώρες) και σχετικά με το ζήτημα της ευθανασίας, έχει οδηγήσει πολλούς ηλικιωμένους στο να αισθάνονται περισσότερο ως βάρος παρά ως αξιόλογα μέλη του κοινωνικού συνόλου.

4.4.1

Το κοινωνικό περιβάλλον των ηλικιωμένων θα υποστεί δραματικές μεταβολές στα επερχόμενα χρόνια. Εξαιτίας της υπογεννητικότητας, του γεγονότος ότι πολλοί επιλέγουν να δημιουργήσουν οικογένεια σε προχωρημένη ηλικία και του υψηλού ποσοστού διαζυγίων, οι παραδοσιακοί οικογενειακοί δεσμοί περιορίζονται. Συγχρόνως όμως ολοένα και πιο συχνά συμβιώνουν έως και πέντε γενεές της ίδιας οικογένειας (οικογενειακές «πυραμίδες») (Βλ. σχετικά και το σημείο 4.5.2).

4.4.2

Μελέτες σχετικά με τον τρόπο αξιοποίησης του χρόνου και την κινητικότητα των ατόμων έχουν καταδείξει ότι οι άνθρωποι όσο μεγαλώνουν περνούν όλο και περισσότερο χρόνο εντός της κατοικίας τους και, κατά συνέπεια, οι δραστηριότητές τους εκτός σπιτιού φθίνουν.

4.4.3

Το ενδεχόμενο εισαγωγής τους σε οίκο ευγηρίας, σε περίπτωση επιδείνωσης της κατάστασης της υγείας τους, προκαλεί στους περισσότερους ηλικιωμένους τρόμο.

4.4.4

Υπάρχουν τεχνικές συσκευές, συστήματα και υπηρεσίες που μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά τους ηλικιωμένους στην αντιμετώπιση των καθημερινών προβλημάτων τους. Ωστόσο, συχνά δεν είναι προσαρμοσμένες στις ανάγκες τους. Κάθε συσκευή μπορεί να σχεδιάζεται έτσι ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τον καθένα («design for all») και να μπορεί να προσαρμοστεί εύκολα στις ανάγκες διαφορετικών χρηστών. Τούτο σημαίνει ότι είναι απολύτως αναγκαία η συμμετοχή των μελλοντικών χρηστών, γυναικών και ανδρών, στη διαδικασία ανάπτυξης των εν λόγω μέσων με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων και των υπηρεσιών. Για το σκοπό αυτό θα ήταν χρήσιμο να πραγματοποιηθούν διαβουλεύσεις με τις πιο αντιπροσωπευτικές ευρωπαϊκές οργανώσεις ηλικιωμένων αλλά και με τους ίδιους τους ενδιαφερόμενους και να προωθηθεί η ενεργός συμμετοχή τους, ώστε να επιτευχθεί μια διαρκής ανταλλαγή απόψεων (κοινωνικός έλεγχος) όσον αφορά τις πραγματικές ανάγκες των ηλικιωμένων.

Επιπλέον, θα πρέπει να διερευνηθεί επακριβώς ποια τεχνικά μέσα χρειάζονται πραγματικά και ποιες προϋποθέσεις πρέπει να υπάρχουν ώστε τα μέσα αυτά να συμβάλουν σε μια ποιοτική διαβίωση των ηλικιωμένων.

4.4.5

Είναι γνωστό ότι η συμμετοχή των ηλικιωμένων ατόμων σε φυσικές, κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες συμβάλλει στην υγεία και την ευτυχία τους. Ωστόσο, διάφορα εμπόδια του φυσικού και/ή του δομημένου περιβάλλοντος, καθώς και η απουσία επαρκών μέσων μεταφοράς παρεμποδίζουν συχνά την πρόσβαση των ηλικιωμένων στις σχετικές εγκαταστάσεις. Τα προβλήματα είναι ευρέως γνωστά, (7) ωστόσο παρατηρούνται πολλές αδυναμίες όσον αφορά την αντιμετώπισή τους.

4.4.6

Συχνά, το προσωπικό έλλειμμα κοινωνικών και οικονομικών μέσων και/ή φυσικές ή αισθητήριες αδυναμίες, παρεμποδίζουν την πρόσβαση και τη συμμετοχή των ηλικιωμένων σε δραστηριότητες εκτός σπιτιού. Ειδικά για αυτούς τους ανθρώπους, που συχνά είναι ηλικιωμένες γυναίκες που ζουν μόνες, είναι καθοριστικής σημασίας η συμμετοχή τους σε κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, ώστε να μην απομονώνονται.

4.5.1

Σε μια κοινωνία ραγδαίων κοινωνικών, πολιτιστικών και τεχνολογικών αλλαγών, η δια βίου μάθηση αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία. Τούτο ισχύει ιδίως για τους ηλικιωμένους εργαζομένους, γυναίκες και άνδρες, των οποίων οι γνώσεις δεν επαρκούν πλέον για την εκπλήρωση των σύγχρονων εργασιακών απαιτήσεων. Ο στόχος για τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού χώρου της δια βίου μάθησης υπογραμμίστηκε ήδη σε κοινή ανακοίνωση της ΓΔ Εκπαίδευση και Πολιτισμός και της ΓΔ Απασχόληση και Κοινωνικές υποθέσεις καθώς και στο ψήφισμα του Συμβουλίου της 27ης Ιουνίου 2002. (8) Και στο συγκεκριμένο τομέα οι ανάγκες για έρευνα είναι άμεσες:

4.5.2

Ανάγκες δια βίου μάθησης αντιμετωπίζουν όμως και τα άτομα που δεν συμμετέχουν πλέον στον ενεργό επαγγελματικό βίο. Και στα άτομα αυτά πρέπει να παρέχονται δυνατότητες προσωπικής βελτίωσης, τόσο προς το δικό τους όσο και προς το γενικότερο συμφέρον.

4.6.1

Ως μια από τις σημαντικότερες συνέπειες της δημογραφικής εξέλιξης θεωρείται η οικονομική επιβάρυνση των συστημάτων υγείας και κοινωνικής ασφάλισης, που συνεπάγεται η ταχεία αύξηση του αριθμού των υπερήλικων ατόμων. Κατά την επόμενη δεκαπενταετία αναμένεται να αυξηθεί ο αριθμός των υπερηλίκων ηλικίας 80 ετών κατά 50 % και να ανέλθει σε 20 εκατομμύρια σε ολόκληρη την Ευρώπη (9). Ο αριθμός των αιωνόβιων αυξάνεται σταθερά. (10) Για τον λόγο αυτό, είναι εξαιρετικά σημαντική η διεξαγωγή έρευνας σχετικά με την πρόληψη, καθώς και τη διατήρηση και επαναφορά της κινητικότητας και της ανεξαρτησίας των ηλικιωμένων.

4.6.2

Εξαιτίας του αυξανόμενου ποσοστού των υπερήλικων ατόμων, τα επόμενα χρόνια αναμένεται κάθετη αύξηση των αναγκών για ιατρική περίθαλψη και φροντίδα, με παράλληλη οικονομική επιβάρυνση των ιδιωτικών και κρατικών προϋπολογισμών. Και ως προς το ζήτημα αυτό υπάρχει ανάγκη διεξαγωγής πολύπλευρων ερευνών:

4.6.3

Το ακριβές περιεχόμενο των χρησιμοποιούμενων όρων στον τομέα της περίθαλψης και φροντίδας δεν είναι σαφώς προκαθορισμένο στην Ευρώπη (π.χ. των όρων «μη αυτόνομο άτομο», «υπηρεσίες φροντίδας κατ' οίκον» κλπ), ενώ δεν υπάρχουν ενιαίες δομές στα διάφορα είδη των παρεχόμενων υπηρεσιών, ούτε ενιαίες κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με τα επαγγελματικά προσόντα που πρέπει να διαθέτει το προσωπικό περίθαλψης και φροντίδας.

4.7.1

Η γνωστή, ραγδαία πρόοδος της τεχνολογίας και ιδιαιτέρως η εφαρμογή νέων τεχνολογιών πληροφοριών και επικοινωνιών (ΤΠΕ), επηρεάζει όλους τους τομείς που προαναφέρθηκαν. Στο χώρο της εργασίας, για παράδειγμα, οι τεχνολογίες αυτές χρησιμοποιούνται συχνά ως λόγος για τον αποκλεισμό ηλικιωμένων. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν μελέτες που έχουν δείξει ότι, εφόσον προσαρμοστούν κατάλληλα, μπορεί ακόμη και να αυξηθεί η αποδοτικότητα τους. Συνεπώς, η πτυχή αυτή θα πρέπει να συμπεριληφθεί στις μελέτες που διενεργούνται σε όλους τους τομείς. Πρέπει να ληφθούν ιδιαιτέρως υπόψη οι τεχνικές πτυχές του θέματος καθώς και το ζήτημα της ενσωμάτωσης των ηλικιωμένων οι οποίοι είτε δεν μπορούν είτε δεν θέλουν να χρησιμοποιήσουν νέες τεχνολογίες.

4.8.1

Ως αποτέλεσμα διαφόρων ερευνών που έχουν διεξαχθεί σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, υπάρχει ήδη ένα αρκετά ευρύ γνωστικό υπόβαθρο. Ωστόσο, οι γνώσεις αυτές αφορούν κατά βάση κάποιες επιμέρους μόνο πτυχές του ζητήματος και έχουν παραχθεί υπό το πρίσμα επιμέρους επιστημονικών κλάδων, ενώ, επιπλέον, είναι διασκορπισμένες και διατίθενται συχνά αποκλειστικά στη μητρική γλώσσα των εκάστοτε ερευνητών. Εξάλλου, επειδή οι διάφορες έρευνες που διεξάγονται βασίζονται σε διαφορετικές μεθόδους δειγματοληπτικών ερευνών και διαφορετικά μέσα, τα αποτελέσματά τους είναι συχνά ασύμβατα μεταξύ τους.

5.1

Με την παρούσα έκθεση πρωτοβουλίας θεμελιώνεται το αίτημα ένταξης στο 7ο Ερευνητικό Πρόγραμμα Πλαίσιο μιας κεντρικής δράσης με θεματικό τομέα: «Δημογραφικές μεταβολές – ποιότητα ζωής κατά το γήρας και τεχνολογικές ανάγκες».

5.2

Στόχος είναι η προώθηση της πολυκλαδικής και διεπιστημονικής έρευνας σχετικά με τη γήρανση, με τη συνδρομή κοινωνικών παραγόντων, σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, με στόχο

5.3

Τα ερευνητικά πεδία και ορισμένα παραδειγματικά ερωτήματα που αναφέρονται στην παρούσα γνωμοδότηση έχουν προφανώς καταδείξει τη στενή σχέση μεταξύ των διαφόρων βιολογικών, ψυχολογικών, κοινωνικών, πολιτισμικών, τεχνολογικών, οικονομικών και διαρθρωτικών πτυχών της γήρανσης και του γήρατος. Η γήρανση επέρχεται πάντοτε εντός ενός συγκεκριμένου κοινωνικού πλαισίου και η Ευρώπη χαρακτηρίζεται από μεγάλες γεωγραφικές, πολιτισμικές και κοινωνικές και διαρθρωτικές αντιθέσεις, τόσο μεταξύ των διαφόρων ευρωπαϊκών χωρών, όσο και εντός της κάθε χώρας. Τόσο οι πολλαπλές διαστάσεις της γήρανσης όσο και οι διαφορές στις συνθήκες υπό τις οποίες επέρχεται καθιστούν επιτακτικά αναγκαία την πολυκλαδικότητα και τη διεπιστημονικότητα της σχετικής έρευνας. Επιπλέον, απαραίτητη είναι και η υιοθέτηση μιας μακροπρόθεσμης ερευνητικής προοπτικής, με στόχο την καταγραφή των διαδικασιών αλλαγής και την ενσωμάτωσή τους στην έρευνα (12).

5.4

Μόνο μια τόσο ευρεία και μακροπρόθεσμου σχεδιασμού έρευνα μπορεί να θέσει τις βάσεις για τη χάραξη και την υλοποίηση των πολιτικών στους διάφορους κοινωνικούς τομείς και σε όλα τα επίπεδα λήψης αποφάσεων, που απαιτούνται εν όψει των αλλαγών που συντελούνται στην ηλικιακή δομή του πληθυσμού. Η γήρανση δεν αποτελεί ζήτημα που πρέπει να αντιμετωπισθεί με βιολογικά, ιατρικά, τεχνικά και οικονομικά μέσα αλλά και καθήκον στο οποίο οφείλει η κοινωνία να ανταποκριθεί σε κοινωνικό αλλά και σε πολιτισμικό επίπεδο.

5.5

Συμπληρωματικά προς τις προαναφερθείσες ερευνητικές δραστηριότητες, η ΕΟΚΕ απαιτεί να ληφθούν και τα ακόλουθα συνοδευτικά μέτρα:

5.6

Η εφαρμογή των ανωτέρω μέτρων έχει ως απώτερο στόχο ΝΑ ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΖΕΙ ΚΑΙ ΝΑ ΓΕΡΝΑ ΚΑΝΕΙΣ ΣΤΗΝΕΥΡΩΠΗ 'Οχι μόνο όσον αφορά τα ηλικιωμένα και υπερήλικα άτομα του σήμερα, αλλά και τις επόμενες γενεές των νέων και των ηλικιωμένων.