Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Ο κοινωνικός διάλογος στο πλαίσιο της πράσινης μετάβασης»

(διερευνητική γνωμοδότηση κατόπιν αιτήματος της τσεχικής Προεδρίας)

(2022/C 486/14)

Εισηγήτρια:

η κ. Lucie STUDNIČNÁ

Αίτηση γνωμοδότησης	Τσεχική Προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ, 26.1.2022
Νομική βάση	Άρθρο 304 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Αρμόδιο τμήμα	Γεωργία, αγροτική ανάπτυξη, περιβάλλον
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	5.9.2022
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	21.9.2022
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	572
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	162/1/7

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Η αντιμετώπιση της κλιματικής κατάστασης έκτακτης ανάγκης αποτελεί πλέον την υπ’ αριθμόν ένα προτεραιότητα πολιτικής. Το οικονομικό μοντέλο που είχε εδραιωθεί μετά τη βιομηχανική επανάσταση πρόκειται να υποστεί αναμόρφωση εκ βάθρων. Ο κολοσσιαίος μετασχηματισμός του σε μια ψηφιοποιημένη κλιματικά ουδέτερη κυκλική οικονομία απαιτεί σύντονη προσπάθεια προσαρμογής. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία απλώς ήρθε να επιτείνει την αναγκαιότητα αυτής της μετάβασης, επιβαρύνοντας ταυτόχρονα την κοινωνία με τεράστιο οικονομικό και λοιπό κόστος.

1.2.

Ως αναπόσπαστο μέρος του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου και ως συντελεστής της ευρωπαϊκής ανταγωνιστικότητας, ο κοινωνικός διάλογος πρέπει να είναι ουσιαστικός σε όλα τα επίπεδα: ενωσιακό, εθνικό, τομεακό, περιφερειακό και εργασιακό. Τα κράτη μέλη θα πρέπει να αναγνωρίσουν την αξία του κοινωνικού διαλόγου, την προστιθέμενη αξία που προσπορίζει και το ότι αποτελεί σημαντικό μέρος της διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) τονίζει ότι ο κοινωνικός διάλογος θα πρέπει να ενισχυθεί και να προαχθεί ενεργά. Αυτό σημαίνει επίσης ότι είναι απαραίτητο οι κοινωνικοί εταίροι να έχουν επαρκείς ικανότητες και τη δυνατότητα να υποστηρίζονται από εμπειρογνώμονες.

1.3.

Συνεπώς, η ενεργός συμμετοχή των συνδικαλιστικών οργανώσεων και των ενώσεων των εργοδοτών μέσω του ουσιώδους κοινωνικού διαλόγου και συμμετοχής της κοινωνίας των πολιτών πρέπει να αποτελεί μέρος του συνολικού πλαισίου πολιτικής της δράσης για το κλίμα. Τα κράτη μέλη πρέπει να καταβάλουν μεγαλύτερη προσπάθεια όσον αφορά τη συμμετοχή και τη διασφάλιση της υποστήριξης εκ μέρους των εργαζομένων, έχοντας ως στόχο την οικοδόμηση μιας βιώσιμης κοινωνίας. Αυτό δεν αφορά μόνο τα κράτη μέλη, αλλά και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ.

1.4.

Οι συνδικαλιστικές οργανώσεις διαδραματίζουν βασικό ρόλο στην προετοιμασία και εκπροσώπηση των εργαζομένων στη διεργασία του κοινωνικο-οικολογικού μετασχηματισμού, επομένως πρέπει να εξασφαλιστεί ενεργός και άρτιος κοινωνικός διάλογος με την επιδίωξη η δράση για το κλίμα να προσπορίζει οφέλη στους εργαζομένους, να καθιστά τη μετάβαση δίκαιη και να μην αφήνει κανέναν στο περιθώριο.

1.5.

Ο κοινωνικός διάλογος πρέπει να συνοδεύεται από συνεχή και ισχυρό διάλογο με τους πολίτες, ιδίως με την οργανωμένη κοινωνία των πολιτών και με τη συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών. Για μια δίκαιη μετάβαση σε μια οικονομία μηδενικού ισοζυγίου εκπομπών ρύπων, είναι σημαντικό να οικοδομηθούν δικαιότερες κοινωνίες, να εξαλειφθεί η φτώχεια και να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα προσαρμογής που είναι εγγενή στην πράσινη μετάβαση. Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών αντιπροσωπεύουν εκατομμύρια ανθρώπους σε ευάλωτες καταστάσεις και όσους αποκλείονται συστηματικά και, ως εκ τούτου, αποτελούν μια σημαντική φωνή που πρέπει να ακούγεται στη λήψη αποφάσεων ως προς τη μετάβαση. Η στενή συνεργασία με την Επιτροπή των Περιφερειών σε αυτό το ζήτημα θα προσθέσει την περιφερειακή διάσταση.

1.6.

Η προτεραιοποίηση της κοινωνικής δικαιοσύνης και η εφαρμογή του ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων πρέπει να αποτελούν ζητήματα ύψιστης σημασίας. Επιπλέον, η ΕΕ πρέπει να προωθήσει και να υποστηρίξει ενεργά τη συλλογική διαπραγμάτευση ούτως ώστε οι εργαζόμενοι να μπορούν να διαμορφώνουν βιώσιμους χώρους εργασίας, καθώς και πράσινες, ανταγωνιστικές και αξιοπρεπείς θέσεις εργασίας. Με τον τρόπο αυτό, η ΕΕ δεν γίνεται μόνο δικαιότερη και πιο ισότιμη, αλλά και πιο ανταγωνιστική και ανθεκτική.

1.7.

Είναι κρίσιμης σημασίας όλες οι θέσεις εργασίας που δημιουργούνται μέσω της μετάβασης να σέβονται τη διακήρυξη της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ) σχετικά με τις θεμελιώδεις αρχές και δικαιώματα στην εργασία, η οποία περιλαμβάνει το δικαίωμα σε αξιοπρεπή απασχόληση, στην ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι και σε συλλογικές διαπραγματεύσεις, την απαγόρευση των διακρίσεων, της καταναγκαστικής και παιδικής εργασίας και της βίας και παρενόχλησης στην εργασία.

1.8.

Η ΕΟΚΕ προτείνει τη συστηματική χαρτογράφηση της λειτουργίας του κοινωνικού διαλόγου σε επίπεδο κρατών μελών και κρίνει απαραίτητη τη διενέργεια περαιτέρω συγκριτικών μελετών για να διερευνηθεί η λειτουργία του κοινωνικού διαλόγου σε εθνικά σχέδια για την ενέργεια και το κλίμα, όπως τα εθνικά σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας.

1.9.

Ως μέρος της συνολικής προσπάθειας για την ενίσχυση της κοινωνικής διάστασης της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, οι δομές του κοινωνικού διαλόγου πρέπει να υποστηριχθούν και να ενισχυθούν ενεργά με την παροχή κινήτρων και τη χρηματοδότηση, με έμφαση στα κράτη μέλη και τους τομείς όπου τα θεσμικά όργανα αυτά είναι αδύναμα.

1.10.

Σύμφωνα με τη μη δεσμευτική σύσταση του Συμβουλίου για τη διασφάλιση δίκαιης μετάβασης προς την κλιματική ουδετερότητα, η ΕΟΚΕ τονίζει ότι τα κράτη μέλη θα πρέπει να λάβουν καθοδήγηση για το πώς να αντιμετωπίσουν τις κοινωνικές και εργασιακές επιπτώσεις της μετάβασης. Θα πρέπει να εξεταστούν προτάσεις, συμπεριλαμβανομένης αυτής της γνωμοδότησης της ΕΟΚΕ με θέμα «Προσαρμογή στον στόχο του 55 %»: υλοποίηση του στόχου της ΕΕ για το κλίμα με ορίζοντα το 2030 στην πορεία προς την κλιματική ουδετερότητα» (1), ώστε να ενθαρρυνθούν τα κράτη μέλη να δημιουργήσουν «επιτροπές δίκαιης μετάβασης».

1.11.

Η ΕΟΚΕ τονίζει τη σημασία της έγκαιρης ενημέρωσης και διαβούλευσης κατά τη διαδικασία αναδιάρθρωσης. Σύμφωνα με την οδηγία για τα δικαιώματα διαβούλευσης και συμμετοχής των εργαζομένων, πρέπει τα σχετικά δικαιώματα (2) να ενισχυθούν σε όλα τα επίπεδα της ενωσιακής, εθνικής και τοπικής διοίκησης. Η λήψη αποφάσεων χωρίς διαβούλευση θα πρέπει να αποφεύγεται και η εκ των προτέρων παροχή πληροφοριών θα πρέπει να γίνει υποχρεωτική.

2.   Γενικές παρατηρήσεις

Ιστορικό

2.1.

Η παρούσα διερευνητική γνωμοδότηση ζητήθηκε από την τσεχική Προεδρία του Συμβουλίου της ΕΕ ως μέρος της αξιολόγησης της κοινωνικής διάστασης της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, και ειδικότερα του ρόλου του κοινωνικού διαλόγου.

2.2.

Η αντιμετώπιση της κλιματικής κατάστασης έκτακτης ανάγκης αποτελεί πλέον υπ’ αριθμόν ένα προτεραιότητα πολιτικής. Ολόκληρο το σύστημα παραγωγής και κατανάλωσης πρέπει να αναμορφωθεί ριζικά. Μολονότι τα οφέλη αυτού του μετασχηματισμού σε μια ψηφιοποιημένη και κλιματικά ουδέτερη κυκλική οικονομία είναι αδιαμφισβήτητα, το εγχείρημα συνεπάγεται σύντονη προσπάθεια προσαρμογής και τεράστιο κόστος για την κοινωνία.

2.3.

Η διαδικασία εκ βάθρων αναδιάρθρωσης στην οποία πρέπει να υποβληθούν οι οικονομίες μας μέσα σε λίγες δεκαετίες ώστε να επιτευχθούν καθαρές μηδενικές εκπομπές ρύπων αποτελεί μια διαδικασία βασισμένη στις πολιτικές και η οποία θα έχει ποικίλη επίδραση στα άτομα με διαφορετικά κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά, καθώς και στις εταιρείες, και ειδικά στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής έχουν σημαντική ευθύνη για την αντιμετώπισή τους.

2.4.

Η κλιματική αλλαγή προκαλεί οπωσδήποτε νέες ανισότητες, και από τα μέτρα μετριασμού και προσαρμογής —αν εφαρμοστούν χωρίς πολιτικές δίκαιης μετάβασης— ενδέχεται να προκύψουν ωφελημένοι και χαμένοι. Αναγνωρίζοντάς το αυτό, η ανακοίνωση του 2019 για την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία περιλάμβανε δεσμεύσεις ώστε να «μην μείνει κανείς στο περιθώριο».

2.5.

Τον βαθμό δυσκολίας αυτής της εν εξελίξει διαδικασίας μετάβασης έχουν αυξήσει ακόμα περισσότερο δύο έκτακτα γεγονότα: η κρίση της πανδημίας της νόσου COVID-19 και η θεμελιώδης αλλαγή στη γεωπολιτική κατάσταση της Ευρώπης λόγω της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Και τα δύο αυτά γεγονότα έχουν αυξήσει την επιβάρυνση της κοινωνίας, ενώ παράλληλα συντείνουν, ενδεχομένως, στην επιτάχυνση του μετασχηματισμού.

Κοινωνικός διάλογος

2.6.

Τις τελευταίες δεκαετίες, οι μεγάλες αλλαγές στα μέσα παραγωγής έθεταν συχνά ζητήματα προσαρμογής ή μετάβασης, ιδίως στις περιπτώσεις κατά τις οποίες οι αλλαγές αυτές έχουν δημιουργήσει λιγότερο ασφαλείς και χαμηλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας, αφήνοντας πολλούς ανθρώπους —όπως οι γυναίκες και ορισμένες ευάλωτες κοινότητες— αποκλεισμένους από την εργασία υπό αξιοπρεπείς συνθήκες. Συνεπώς, πρέπει να διευθετήσουμε μια σειρά από μεταβατικά προβλήματα όπως οι επισφαλείς μορφές εργασίας, οι ιδιωτικοποιήσεις και οι αναδιαρθρώσεις, ώστε να δημιουργήσουμε μια δίκαιη οικονομία, όπου η φτώχεια θα έχει εξαλειφθεί. Το πρόβλημα αυτό εξετάζεται επίσης στη σύσταση του Συμβουλίου σχετικά με τη διασφάλιση δίκαιης μετάβασης προς την κλιματική ουδετερότητα, η οποία εγκρίθηκε από το Συμβούλιο Κοινωνικών Υποθέσεων στις 16 Ιουνίου 2022.

2.7.

Η προαγωγή του κοινωνικού διαλόγου κατοχυρώνεται στη Συνθήκη για τη λειτουργία της ΕΕ. Η πρωτοβουλία «Νέο ξεκίνημα για τον κοινωνικό διάλογο» (2016) αναγνώρισε τη σημασία του κοινωνικού διαλόγου για την ανάκαμψη και την ανταγωνιστικότητα. Σε αρκετές γνωμοδοτήσεις (3) και σε ένα ψήφισμα (4) της ΕΟΚΕ υπογραμμίστηκε προσφάτως η σημασία του κοινωνικού διαλόγου στους σχετικούς μετασχηματισμούς.

2.8.

Ο κοινωνικός διάλογος έχει αποδείξει επίσης τη θετική συμβολή του στην επιτυχία της διαδικασίας αναδιάρθρωσης· οι εταιρείες στις οποίες λειτουργεί σωστά ο κοινωνικός διάλογος έχουν καλύτερες επιδόσεις, είναι πιο ανταγωνιστικές και ανθεκτικές και προσφέρουν υψηλότερους μισθούς.

2.9.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι όλα τα επίπεδα του κοινωνικού διαλόγου (ενωσιακό, εθνικό, τομεακό, περιφερειακό και εργασιακό) έχουν κρίσιμες αλλά διακριτές λειτουργίες στη διαχείριση και διευκόλυνση του πράσινου μετασχηματισμού. Ωστόσο, οι δομές και τα θεσμικά όργανα σε αυτά τα επίπεδα έχουν πολύ διαφορετική ισχύ.

2.10.

Ο κοινωνικός διάλογος πρέπει να συνοδεύεται από συνεχή και ισχυρό διάλογο με τους πολίτες, ιδίως με την οργανωμένη κοινωνία των πολιτών και με τη συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών. Για μια δίκαιη μετάβαση σε μια οικονομία μηδενικού ισοζυγίου εκπομπών ρύπων, είναι σημαντικό να οικοδομηθούν δικαιότερες κοινωνίες, να εξαλειφθεί η φτώχεια και να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα προσαρμογής που είναι εγγενή στην πράσινη μετάβαση. Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών αντιπροσωπεύουν εκατομμύρια ανθρώπους σε ευάλωτες καταστάσεις και όσους αποκλείονται συστηματικά και, ως εκ τούτου, αποτελούν μια σημαντική φωνή που πρέπει να ακούγεται στη λήψη αποφάσεων ως προς τη μετάβαση. Η στενή συνεργασία με την Επιτροπή των Περιφερειών σε αυτό το ζήτημα θα προσθέσει την περιφερειακή διάσταση.

2.11.

Τα θεσμικά όργανα και οι παράγοντες του κοινωνικού διαλόγου έχουν διαφορετικά επίπεδα ικανότητας και επιρροής ανά τα κράτη μέλη, εν μέρει λόγω των διαφορετικών μοντέλων κοινωνικών και εργασιακών σχέσεων στα κράτη μέλη, αλλά, σε ορισμένες περιπτώσεις, οι σχετικές με την αποκέντρωση πολιτικές και εισηγήσεις μετά τη χρηματοοικονομική κρίση και την κρίση της ευρωζώνης έχουν συμβάλει ενεργά στην αποδυνάμωσή τους. Η ΕΟΚΕ υπογραμμίζει ότι ένας κοινωνικός διάλογος με εύρυθμη λειτουργία αποτελεί σημαντικό χαρακτηριστικό της ευρωπαϊκής κοινωνικής οικονομίας της αγοράς και εκφράζει την ικανοποίησή της καθότι αυτό αναγνωρίζεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, προσφάτως στις συστάσεις της προς το Συμβούλιο.

2.12.

Στο πλαίσιο της συνολικής προσπάθειας για την ενίσχυση της κοινωνικής διάστασης της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, οι δομές του κοινωνικού διαλόγου πρέπει να υποστηριχθούν και να ενισχυθούν ενεργά, με ιδιαίτερη έμφαση στα κράτη μέλη και τους τομείς όπου τα όργανα αυτά είναι αδύναμα.

Δίκαιη μετάβαση

2.13.

Δίκαιη μετάβαση σημαίνει ότι η αντιμετώπιση τόσο των επιπτώσεων στην απασχόληση όσο και των διανεμητικών επιπτώσεων της μεταστροφής σε μια οικονομία καθαρών μηδενικών εκπομπών ρύπων θα πρέπει να θεωρείται αναπόσπαστο μέρος του πλαισίου της πολιτικής για το κλίμα (π.χ. η δέσμη μέτρων προσαρμογής στον στόχο του 55 %) και όχι μόνο συμπληρωματικά διορθωτικά μέτρα. Αυτά τα ζητήματα περιλαμβάνουν πολλές διαστάσεις, όπως οι διανεμητικές επιπτώσεις των πολιτικών απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές, οι απώλειες θέσεων εργασίας και οι εργασιακές μεταβάσεις, η προστασία των βασικών κοινωνικών δικαιωμάτων και η συμπερίληψη των πολιτών και της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών στη λήψη αποφάσεων.

2.14.

Το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης και το προτεινόμενο Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα στο πλαίσιο της δέσμης μέτρων προσαρμογής στον στόχο του 55 % είναι ορισμένα από τα βασικά μέτρα της ΕΕ που έχουν ανακοινωθεί έως σήμερα με σκοπό τον μετριασμό των επιπτώσεων της μετάβασης στις περισσότερο πληττόμενες περιοχές, στα ευάλωτα άτομα και τις επιχειρήσεις. Η ΕΟΚΕ επιδοκιμάζει επίσης την πρόταση σύστασης του Συμβουλίου, από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, σχετικά με τη διασφάλιση δίκαιης μετάβασης προς την κλιματική ουδετερότητα, με σκοπό την παροχή καθοδήγησης στα κράτη μέλη στη διαχείριση του κοινωνικού και εργασιακού αντικτύπου της μετάβασης.

2.15.

Η λυδία λίθος της «δίκαιης μετάβασης» πρέπει να είναι η αποτελεσματικότητα στην αντιμετώπιση των προβλημάτων προσαρμογής των επιχειρήσεων, των εργαζομένων και εν γένει των πολιτών, με την ενθάρρυνση, για παράδειγμα, της αναδιάρθρωσης των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, της αναβάθμισης των δεξιοτήτων και της επανειδίκευσης των εργαζομένων, καθώς και της πρόληψης της ενεργειακής φτώχειας και της οικονομικής αδυναμίας μετακινήσεων, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι κανείς δεν θα μείνει στο περιθώριο, και ειδικότερα ο βαθμός στον οποίο κάθε γυναίκα ή άνδρας των οποίων η θέση εργασίας πρόκειται να εξαφανιστεί ή να υποβαθμιστεί ή να απειληθεί με οποιονδήποτε άλλον τρόπο, θα συμμετέχει στη διαδικασία, θα διαβεβαιωθεί ότι μπορεί να αναμένει ένα ασφαλές μέλλον σε μια χρήσιμη, ικανοποιητική και ποιοτική εργασία, και θα βοηθηθεί να εξελιχθεί κατά τρόπο ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτά τα καθήκοντα.

2.16.

Η κλίμακα του ζητήματος δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Περιλαμβάνει την κατάρτιση καλά μελετημένων, ολοκληρωμένων, μεσοπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων οικονομικών και κοινωνικών στόχων με μέλημα τη διασφάλιση της παραγωγικότητας και της ένταξης, με τη δέουσα συνεκτίμηση των ιδιαιτεροτήτων των διαφόρων κρατών μελών και με τη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο σε όλα τα στάδια της χάραξης πολιτικής, μεταξύ άλλων μέσω του κοινωνικού διαλόγου και των συλλογικών διαπραγματεύσεων, όπου αυτό ενδείκνυται. Αυτά συνεπάγονται τη σκόπιμη, συνειδητή ανακατεύθυνση των πόρων σε εθνικό και σε κεντρικό επίπεδο προς τους τομείς και τις περιοχές που πλήττονται. Εκτός από την παροχή κινήτρων για νέες επενδύσεις με επιδοτήσεις, δάνεια και την παροχή ειδημοσύνης, καθώς και την υποβοήθηση της λειτουργίας των πολύ μικρών και των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, οι νεοφυείς επιχειρήσεις μπορούν να βοηθηθούν μέσω της κεφαλαιακής συμμετοχής, και θα μπορούσαν επίσης να ιδρυθούν νέες δημόσιες επιχειρήσεις. Εκτός από τη διάθεση δημόσιων πόρων, θα είναι αναγκαίο να ενισχυθεί η ελαστικότητα των κανόνων περί κρατικών ενισχύσεων, οι οποίοι θα είναι δυνατόν ακόμα και να αναστέλλονται σε ορισμένες περιπτώσεις.

2.17.

Αυτή η μεγάλης κλίμακας αναδιάρθρωση, που περιλαμβάνει τον μετασχηματισμό δεκάδων εκατομμυρίων θέσεων εργασίας στην Ευρώπη, πρέπει οπωσδήποτε να επέλθει με ισορροπημένο και ελεγχόμενο τρόπο, και να είναι μακρόπνοη· ο λειτουργικός κοινωνικός διάλογος είναι, εν προκειμένω, καθοριστικό στοιχείο. Το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης για τη στήριξη των εργαζομένων κατά τη μετάβασή τους προς νέες θέσεις εργασίας θα πρέπει να επεκταθεί τόσο από πλευράς πόρων όσο και πεδίου εφαρμογής, με μέτρα στοχευμένα σε συγκεκριμένους τομείς.

2.18.

Οι τρεις διαστάσεις της βιώσιμης ανάπτυξης —οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική— είναι στενά αλληλένδετες και πρέπει να αντιμετωπιστούν με ένα ολοκληρωμένο και συνεκτικό πλαίσιο πολιτικής. Οι κατευθυντήριες γραμμές της ΔΟΕ του 2015 για τη δίκαιη μετάβαση παρέχουν στις κυβερνήσεις και στους κοινωνικούς εταίρους ένα σύνολο πρακτικών μέσων για τη διαχείριση της εν λόγω διαδικασίας μετασχηματισμού.

2.19.

Στις κατευθυντήριες γραμμές της ΔΟΕ του 2015 αναφέρεται ότι «η ισχυρή κοινωνική συναίνεση όσον αφορά τον στόχο και τις οδούς προς τη βιωσιμότητα είναι θεμελιώδους σημασίας». Ο κοινωνικός διάλογος πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του θεσμικού πλαισίου για τη χάραξη και την εφαρμογή της πολιτικής σε όλα τα επίπεδα. Πρέπει να πραγματοποιείται κατάλληλη, τεκμηριωμένη και συνεχής διαβούλευση με όλους τους σχετικούς ενδιαφερόμενους φορείς.

Ο κοινωνικός διάλογος στο πλαίσιο της πράσινης μετάβασης

2.20.

Ο κοινωνικός διάλογος δεν πρέπει να διεξάγεται μόνο τύποις, αλλά να είναι ουσιώδης σε όλα τα επίπεδα: ενωσιακό, εθνικό, τομεακό, περιφερειακό και εργασιακό επίπεδο. Αυτό σημαίνει επίσης ότι είναι απαραίτητο οι κοινωνικοί εταίροι να έχουν επαρκείς ικανότητες και τη δυνατότητα να υποστηρίζονται από εμπειρογνώμονες.

2.21.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι τα όργανα κοινωνικού διαλόγου έχουν ιδιαίτερα άνισο χαρακτήρα ανά την ΕΕ, λόγω των ποικίλων εθνικών μοντέλων και παραδόσεων, και όσον αφορά τις εργασιακές σχέσεις, στα διάφορα κράτη μέλη.

2.22.

Η ΕΟΚΕ προτείνει συστηματική χαρτογράφηση και εποπτεία της λειτουργίας του κοινωνικού διαλόγου σε επίπεδο κρατών μελών (5), και οι περαιτέρω συγκριτικές μελέτες είναι απαραίτητες για να παρακολουθείται η συμβολή του κοινωνικού διαλόγου στα εθνικά σχέδια για την ενέργεια και το κλίμα, όπως στα εθνικά σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας.

2.23.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι οι υφιστάμενες πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση των κοινωνικών ζητημάτων του πράσινου μετασχηματισμού έχουν παραμείνει κατακερματισμένες. Ο μηχανισμός δίκαιης μετάβασης είναι περιορισμένος και αφορά ένα μικρό μέρος της διαδικασίας μετάβασης. Το προτεινόμενο Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα θα έχει περιορισμένο πεδίο εφαρμογής και σκοπό, και κυρίως θα εξισορροπήσει τις φθίνουσες διανεμητικές επιπτώσεις ενός σχεδιαζόμενου ΣΕΔΕ 2 για τις μεταφορές και τα κτίρια (βλ. ιδίως τη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα» (6)). Μολονότι η ΕΟΚΕ επικροτεί τη σύσταση του Συμβουλίου σχετικά με τη διασφάλιση δίκαιης μετάβασης προς την κλιματική ουδετερότητα, σημειώνει επίσης ότι η εν λόγω μη δεσμευτική σύσταση δεν προσφέρει την ολοκληρωμένη βάση πολιτικής που χρειάζεται η ΕΕ για να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις της μετάβασης στους πληττόμενους εργαζόμενους, τις περιφέρειες και τα ευάλωτα άτομα.

2.24.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι η ΕΕ πρέπει να διαθέτει ένα ισχυρό πλαίσιο που θα διασφαλίζει ίσους όρους ανταγωνισμού για τη διαχείριση της μετάβασης. Σ’ ένα τέτοιο ισχυρό πλαίσιο δίκαιης μετάβασης της ΕΕ θα πρέπει, μεταξύ άλλων, να λαμβάνεται μέριμνα για την πρόβλεψη και τη διαχείριση της αλλαγής στον πράσινο μετασχηματισμό με την ουσιαστική συμμετοχή των εργαζομένων, των επιχειρήσεων και εν γένει των πολιτών.

2.25.

Η ΕΟΚΕ τονίζει τη σημασία της έγκαιρης ενημέρωσης και διαβούλευσης κατά τη διαδικασία αναδιάρθρωσης. Η λήψη αποφάσεων χωρίς διαβούλευση θα πρέπει να αποφεύγεται και η εκ των προτέρων παροχή πληροφοριών θα πρέπει να γίνει υποχρεωτική.

2.26.

Η ΕΟΚΕ ζητεί να προωθηθεί ο κοινωνικός διάλογος και η συμμετοχή των ενδιαφερόμενων φορέων σε όλα τα επίπεδα, και να διασφαλιστεί ότι οι νέες πράσινες θέσεις εργασίας είναι καλές θέσεις εργασίας σύμφωνα με το θεματολόγιο της ΔΟΕ για την αξιοπρεπή εργασία, και τον ευρωπαϊκό πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων. Στο πνεύμα της σύστασης του Συμβουλίου σχετικά με τη διασφάλιση δίκαιης μετάβασης προς την κλιματική ουδετερότητα (η οποία παραπέμπει επίσης στη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ σχετικά με το Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα), το εν λόγω ταμείο θα πρέπει να ασχολείται με την ευρύτερη εμβέλεια των διανεμητικών επιπτώσεων των πολιτικών για το κλίμα μέσω ειδικών μέτρων κατά της ενεργειακής φτώχειας και της οικονομικής αδυναμίας μετακινήσεων, υποστηρίζοντας και διευκολύνοντας την οικονομική και μη προσιτότητα των τεχνολογιών χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών για τα νοικοκυριά χαμηλότερου εισοδήματος.

3.   Ειδικές παρατηρήσεις

3.1.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι είναι απαραίτητο να αναγνωριστεί η συμπληρωματικότητα μεταξύ των κλιματικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών πολιτικών. Η κοινωνική διάσταση πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος ενός ολοκληρωμένου πλαισίου κλιματικής πολιτικής από τον σχεδιασμό έως την εφαρμογή του. Αυτό περιλαμβάνει ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και όλες τις συγκεκριμένες πολιτικές εφαρμογής βάσει της δέσμης μέτρων προσαρμογής στον στόχο του 55 %.

3.2.

Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει επίσης ότι αυτή η διαδικασία αναδιάρθρωσης θα έχει τεράστιες επιπτώσεις στις θέσεις εργασίας, στις εργασιακές σχέσεις και στην κατανομή του εισοδήματος. Όλα τα επίπεδα της κοινωνίας και της οικονομίας θα επηρεαστούν, από το διεθνικό ως το εργασιακό επίπεδο, και ο κοινωνικός διάλογος θα πρέπει να διαδραματίσει βασικό ρόλο στη διαχείριση αυτής της διαδικασίας με μακρόπνοο τρόπο.

3.3.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί το ισχυρό και φιλόδοξο πλαίσιο πολιτικής για το κλίμα που έχει θεσπίσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, το οποίο υποστηρίζεται από τα σχετικά νομοθετικά μέτρα, αλλά τονίζει επίσης ότι, παρ’ όλες τις θετικές δηλώσεις, η κοινωνική της διάσταση δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί επαρκώς.

3.4.

Η κοινωνική διάσταση της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας παραμένει κυρίως στα χέρια των κρατών μελών της ΕΕ και των εθνικών κοινωνικών εταίρων, καθώς είναι οι πλέον κατάλληλοι να κατανοήσουν την κατάσταση και να προτείνουν μέτρα σε τοπικό, σε περιφερειακό και σε εθνικό επίπεδο. Εντούτοις, τα κοινωνικά και εργασιακά ζητήματα της πράσινης μετάβασης εκτείνονται σε πολλές διαστάσεις, όπως οι απώλειες θέσεων εργασίας και οι εργασιακές μεταβάσεις, η αναβάθμιση των δεξιοτήτων και η επανειδίκευση του εργατικού δυναμικού, οι διανεμητικές επιπτώσεις των πολιτικών απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές, καθώς επίσης η προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων και η συμμετοχή των πολιτών. Ως εκ τούτου, η ανάληψη συντονισμένης δράσης και η λήψη συντονισμένων μέτρων σε επίπεδο ΕΕ είναι απαραίτητες για την πλαισίωση και την υποστήριξη των εθνικών πρωτοβουλιών. Αν δεν αντιμετωπιστούν σωστά σε κατάλληλο επίπεδο, τα μέτρα μετριασμού της κλιματικής αλλαγής είναι πιθανό να αυξήσουν και να επιδεινώσουν τις κοινωνικές ανισότητες.

Η πραγμάτωση της δίκαιης μετάβασης: διαχειριστικές και ρυθμιστικές προϋποθέσεις για την ενίσχυση του κοινωνικού διαλόγου

3.5.

Οι μεταβάσεις στην αγορά εργασίας, τα κοινωνικά προγράμματα και οι οδοί προς βιώσιμες και αξιοπρεπείς νέες θέσεις εργασίας με μακροπρόθεσμη δέσμευση για περιφερειακή και κοινοτική ανάπτυξη αποτελούν βασικά στοιχεία ενός χάρτη πορείας της δίκαιης μετάβασης.

3.6.

Θα πρέπει να ενθαρρύνονται προγράμματα κατάρτισης ειδικά προσαρμοσμένα στις ατομικές ανάγκες και στις ανάγκες της αγοράς εργασίας, τα οποία θα παρέχονται από ειδικού σκοπού κέντρα εργασιακής μετάβασης. Αυτό απαιτεί συμμετοχή σε προορατικό κοινωνικό διάλογο σε κοινοτικό και περιφερειακό επίπεδο, σε συνεργασία με όλους τους ενδιαφερόμενους φορείς. Οι συνδικαλιστικές οργανώσεις και οι εργοδότες θα πρέπει να ενεργούν από κοινού για την υποστήριξη προγραμμάτων εργασιακής μετάβασης.

3.7.

Αντίθετα με το εκτεταμένο και συντονισμένο σύνολο υποχρεωτικών περιβαλλοντικών μέτρων, τα κοινωνικά στοιχεία της δέσμης μέτρων προσαρμογής στον στόχο του 55 % είναι κατακερματισμένα, και ο προτεινόμενος κανονισμός του Συμβουλίου δεν έχει δεσμευτική νομική ισχύ.

3.8.

Αυτά τα χαρακτηριστικά πρέπει να ενισχυθούν και ο κοινωνικός διάλογος πρέπει να γίνει υποχρεωτικό στοιχείο των βασικών εθνικών πολιτικών που καταρτίζονται με σκοπό την επίτευξη των στόχων της κλιματικής πολιτικής για το 2050, συμπεριλαμβανομένων των εθνικών σχεδίων για την ενέργεια και το κλίμα, των εθνικών σχεδίων ανάκαμψης και ανθεκτικότητας και των σχεδίων δίκαιης μετάβασης.

3.9.

Προκειμένου ο κοινωνικός διάλογος να φέρει αποτελέσματα, είναι σημαντικό να υπάρχει αμοιβαία εμπιστοσύνη και κοινή φιλοδοξία για την επίτευξη αποτελεσμάτων που θα φέρουν προστιθέμενη αξία σε όλους τους συμμετέχοντες.

3.10.

Σε ορισμένα κράτη μέλη, υπάρχει ήδη αυτού του είδους ο κοινωνικός διάλογος, ενώ σε άλλα όχι. Στις περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει κοινωνικός διάλογος, θα πρέπει αυτός να ενθαρρυνθεί ενεργά, για παράδειγμα με την επιβολή έγκαιρης ανταλλαγής ορισμένων πληροφοριών και την προσφορά του κοινωνικού διαλόγου ως μέσου επίλυσης διαφόρων ζητημάτων διοίκησης και εργατικού δικαίου, με τη διευκόλυνση της πρόσβασης στη χρηματοδότηση, τη διευκόλυνση της λήψης αποφάσεων σχεδιασμού, έκδοσης οικοδομικών αδειών, κλπ. Για λόγους πρόληψης της κατάχρησης, αυτά τα οφέλη πρέπει να συνδέονται με την υποχρέωση επίτευξης αποτελεσμάτων.

3.11.

Η ΕΟΚΕ γνωρίζει ότι σε ορισμένα κράτη μέλη αυτό αποτελεί ζήτημα αλλαγής νοοτροπίας και θα χρειαστεί κάποιον χρόνο ώστε να υλοποιηθεί. Η ΕΟΚΕ είναι, ωστόσο, πεπεισμένη ότι ο χρόνος και η προσπάθεια που θα επενδυθούν θα αξίζουν πραγματικά τον κόπο.

3.12.

Η κοινωνική διάσταση της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνία πρέπει να συνδεθεί με τον ευρωπαϊκό πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων και να αντικατοπτριστεί στη διαδικασία του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου.

3.13.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε έκθεση (7) με θέμα την ενίσχυση του κοινωνικού διαλόγου, τον Φεβρουάριο του 2021, η οποία τροφοδότησε το σχέδιο δράσης για την εφαρμογή του ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων, που παρουσιάστηκε τον Μάρτιο του 2021. Το σχέδιο δράσης περιέχει δέσμευση από μέρους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να παρουσιάσει πρωτοβουλία για την υποστήριξη του κοινωνικού διαλόγου σε ενωσιακό και εθνικό επίπεδο το 2022. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ακράδαντα ότι οι επικείμενες συστάσεις από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα συμβάλουν σημαντικά στην επίτευξη αυτού του στόχου.

---

(1)  ΕΕ C 275 της 18.7.2022, σ. 101.

(2)  ΕΕ L 80 της 23.3.2002, σ. 29.

(3)  Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Βιομηχανική μετάβαση προς μια πράσινη και ψηφιακή ευρωπαϊκή οικονομία: κανονιστικές απαιτήσεις και ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων και της κοινωνίας των πολιτών» (ΕΕ C 56 της 16.2.2021, σ. 10)· γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Καμία Πράσινη Συμφωνία χωρίς κοινωνική συμφωνία» (ΕΕ C 341 της 24.8.2021, σ. 23)· γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα: «Ο κοινωνικός διάλογος ως σημαντικός πυλώνας οικονομικής βιωσιμότητας και ανθεκτικότητας των οικονομιών λαμβανομένης υπόψη της επιρροής του ζωηρού πολιτικού διαλόγου στα κράτη μέλη» (EE C 10 της 11.1.2021, σ. 14).

(4)  Ψήφισμα με θέμα «Προτάσεις της ΕΟΚΕ για την ανασυγκρότηση και την ανάκαμψη μετά την κρίση της νόσου COVID-19: “Η ΕΕ οφείλει να πορευθεί με πυξίδα την αρχή σύμφωνα με την οποία η εικόνα που προβάλλει αντικατοπτρίζει μια κοινότητα με κοινό πεπρωμένο”» βάσει των εργασιών της υποεπιτροπής για την ανάκαμψη και την ανασυγκρότηση μετά την κρίση της νόσου COVID-19 (ΕΕ C 311 της 18.9.2020, σ. 1).

(5)  Ψήφισμα της ΕΟΚΕ (ΕΕ C 155 της 30.4.2021, σ. 1) και γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ (ΕΕ C 220 της 9.6.2021, σ. 38).

(6)  C 152 της 6.4.2022, σ. 158.

(7)  Report on strengthening EU social dialogue [Έκθεση με θέμα την ενίσχυση του κοινωνικού διαλόγου στην ΕΕ], του Andrea Nahles.