Wzmacnianie zdolności UE do zapobiegania klęskom żywiołowym, zapewnienia gotowości na ich wystąpienie i reagowania na nie

KLUCZOWE ZAGADNIENIA

Cele

Głównym celem mechanizmu jest poprawa skuteczności systemów zapobiegania, zapewniania gotowości i reagowania na wszelkiego rodzaju klęski żywiołowe i katastrofy spowodowane przez człowieka na terytorium UE lub poza nim. Mimo że skupia się on na ochronie ludności, obejmuje również zagadnienia związane z ochroną środowiska i własności, w tym dziedzictwa naturalnego.

Szczególne cele mechanizmu obejmują:

• uzyskanie wysokiego poziomu ochrony przed klęskami i katastrofami poprzez:
  • zapobieganie im lub ograniczenie ich potencjalnych skutków,
  • propagowanie działań w zakresie zapobiegania, oraz
  • zacieśnianie współpracy między służbami zajmującymi się ochroną ludności a innymi odpowiednimi służbami;
• zwiększenie gotowości zarówno na poziomie krajowym, jak i na poziomie Unii w zakresie reagowania na klęski i katastrofy;
• ułatwienie szybkiego i skutecznego reagowania w przypadku wystąpienia klęsk lub katastrof lub groźby ich wystąpienia, w tym poprzez podjęcie środków mających na celu złagodzenie bezpośrednich skutków klęsk i katastrof;
• zwiększanie świadomości i stopnia gotowości społeczeństwa w odniesieniu do klęsk i katastrof;
• zwiększanie dostępności i wykorzystywania wiedzy naukowej na temat klęsk i katastrof; oraz
• zintensyfikowanie działań w zakresie współpracy i koordynacji na szczeblu transgranicznym i między państwami członkowskimi, którym grożą te same rodzaje klęsk i katastrof.

Zapobieganie ryzyku i zarządzanie nim

Zapobieganie klęskom i katastrofom jest głównym celem mechanizmu, a szczególny nacisk kładzie się na ocenę ryzyka oraz planowanie zarządzania ryzykiem. Decyzja nr 1313/2013/UE, zmieniona decyzją (UE) 2019/420, wymaga od państw członkowskich:

• dalszego opracowywania oceny zdolności zarządzania ryzykiem na szczeblu krajowym lub odpowiednim niższym szczeblu;
• przedstawiania Komisji Europejskiej, co trzy lata, streszczenia istotnych elementów oceny, przedstawiającego kluczowe rodzaje ryzyka;
• uczestniczenia, na zasadzie dobrowolności, w ocenie wzajemnej dotyczącej zdolności zarządzania ryzykiem.

Na mocy rozporządzenia zmieniającego (UE) 2021/836 Komisja i państwa członkowskie określą i opracują unijne cele w zakresie odporności na klęski i katastrofy. Takie niewiążące cele zostaną wskazane w zaleceniach Komisji i będą bazować na scenariuszach dotyczących teraźniejszości i przyszłości, z uwzględnieniem danych dotyczących przeszłych zdarzeń oraz wpływu zmiany klimatu na ryzyko związane z klęskami i katastrofami.

Unijna sieć wiedzy w zakresie ochrony ludności

W celu udoskonalenia szkoleń i wymiany wiedzy w decyzji zmieniającej (UE) 2019/420 nakłada się na Komisję obowiązek ustanowienia sieci odpowiednich naukowców, podmiotów i instytucji odpowiedzialnych za ochronę ludności i zarządzanie klęskami i katastrofami, w skład których wchodzić będą centra doskonałości oraz uniwersytety. Ustanowią one, wraz z Komisją, unijną sieć wiedzy w zakresie ochrony ludności.

W dniu 10 listopada 2021 r. Komisja formalnie ustanowiła sieć wiedzy w zakresie ochrony ludności (decyzja wykonawcza 2021/1956). Decyzja wykonawcza określa strukturę zarządzania siecią wiedzy i sposób jej działania. W skład struktury zarządzania siecią wiedzy wchodzą rada oraz grupy robocze dwóch filarów (budowania zdolności i naukowego). Obsługę sekretariatu zapewnia Komisja.

Komisja ma również za zadanie:

• wzmocnienie współpracy w zakresie szkoleń i wymiany wiedzy oraz doświadczeń między unijną siecią wiedzy w zakresie ochrony ludności a organizacjami międzynarodowymi i państwami trzecimi;
• opracowanie strategii komunikacji w celu zaprezentowania obywatelom wyników działań podejmowanych w ramach mechanizmu; oraz
• przyznawanie medali w celu wyróżnienia i uhonorowania wieloletniego zaangażowania i nadzwyczajnego wkładu w mechanizm.

Centrum Koordynacji Reagowania Kryzysowego(ERCC)

W celu zwiększenia gotowości i zdolności reagowania na klęski żywiołowe na poziomie UE ustanowione zostało ERCC działające pod kierownictwem Komisji w Brukseli i pracujące 24 godziny na dobę przez 7 dni w tygodniu. ERCC jest centrum koordynacji i ośrodkiem operacyjnym mechanizmu.

Dodatkowe narzędzia obejmują:

• wspólny system łączności i informacji w sytuacjach nadzwyczajnych, narzędzie informatyczne umożliwiające natychmiastową komunikację w sytuacjach kryzysowych między krajami uczestniczącymi;
• ćwiczenia i program szkoleniowy mające na celu usprawnienie zdolności państw członkowskich do reagowania w przypadku klęsk i katastrof oraz koordynacji pomocy w zakresie ochrony ludności;
• moduły ochrony ludności, którymi są gotowe do mobilizacji jednostki personelu i sprzętu;
• europejską pulę ochrony ludności, którą stanowi dobrowolna pula wcześniej zgłoszonych zasobów państw członkowskich do reagowania w przypadku klęsk i katastrof, gotowa do mobilizacji w przypadku operacji ochrony ludności UE. W jej skład wchodzą wysokiej jakości moduły grup ratowniczych, ekspertów i sprzętu, a także współfinansowanie UE na wyższym poziomie.

Na mocy rozporządzenia zmieniającego (UE) 2021/836 ERCC zyskuje dostęp do zwiększonych zdolności operacyjnych, analitycznych, a także zdolności w zakresie monitorowania, zarządzania informacją oraz komunikacji.

rescEU

Na mocy decyzji zmieniającej (UE) 2019/420 ustanawia się również rescEU, dodatkową pulę zasobów w celu zapewnienia pomocy w sytuacjach, w których ogólne zasoby istniejące na szczeblu krajowym i zasoby przydzielone uprzednio europejskiej puli ochrony ludności przez państwa członkowskie są niewystarczające, aby zapewnić skuteczną reakcję.

Początkowy skład rescEU w kontekście zasobów i wymogów jakości określono w decyzji wykonawczej (UE) 2019/570. Początkowo w skład rescEU wchodziły następujące zdolności:

• gaszenie pożarów lasów z powietrza;
• ewakuacja medyczna z powietrza;
• zespoły ratownictwa medycznego; oraz
• gromadzenie zapasów środków medycznych.

Zakres ten uległ następnie rozszerzeniu i obejmuje obecnie gromadzenie zapasów, usuwanie skażenia w zakresie incydentów CBRJ oraz zasoby transportowe i logistyczne (zob. poniżej).

Rozporządzenie zmieniające (UE) 2021/836 dało Komisji możliwość bezpośredniego zamawiania zasobów rescEU w zakresie transportu i logistyki, a także innych zasobów (jedynie w uzasadnionych nagłych przypadkach). Zasoby rescEU są w pełni finansowane przez Komisję.

Komisja określa zasoby rescEU w drodze aktów wykonawczych, uwzględniając:

• zidentyfikowane i pojawiające się ryzyka; oraz
• ogólne zasoby i braki na szczeblu unijnym, zwłaszcza w następujących obszarach:
  • gaszenie pożarów lasów z powietrza,
  • incydenty CBRJ,
  • pilna pomoc medyczna, oraz
  • transport i logistyka.

Komisja ośmiokrotnie zmieniała decyzję wykonawczą (UE) 2019/570.

• W decyzji wykonawczej (UE) 2019/1930 przewidziano dwa odmienne rodzaje zasobów w zakresie ewakuacji medycznej dla:
  • ofiar klęsk i katastrof z chorobami wysoce zakaźnymi; oraz
  • ofiar klęsk i katastrof z chorobami niezakaźnymi.
• Na podstawie decyzji wykonawczej (UE) 2020/414, w odpowiedzi na przyjęte przez Radę Unii Europejskiej konkluzje w sprawie COVID-19, do zadań rescEU włącza się gromadzenie zapasów medycznych środków przeciwdziałania, sprzętu medycznego do intensywnej terapii oraz środków ochrony indywidualnej, służących do zwalczania poważnych transgranicznych zagrożeń zdrowia.
• Decyzją wykonawczą (UE) 2020/452 ustanawia się zasoby rescEU w celu reagowania na mało prawdopodobne ryzyko o poważnych skutkach. Aby ustanowić te zasoby, definiuje się kategorie mało prawdopodobnego ryzyka o poważnych skutkach, przy uwzględnieniu możliwych scenariuszy wystąpienia takiego ryzyka.
• Decyzja wykonawcza (UE) 2021/88 zmienia decyzję wykonawczą (UE) 2019/570, rozszerzając jej zakres o zadania rescEU w zakresie usuwania skażenia środkami CBRJ infrastruktury, budynków, pojazdów, sprzętu i decydujących dowodów. Zadania te mogą również obejmować odpowiednie usuwanie skażenia osób, które ucierpiały wskutek działania tych środków, w tym ofiar śmiertelnych.
• Decyzja wykonawcza (UE) 2022/288 zmienia decyzję wykonawczą (UE) 2019/570, rozszerzając jej zakres na zasoby w zakresie zapewnienia tymczasowego schronienia oraz zespołów ratownictwa medycznego w ramach rezerwowych zdolności rescEU.
• Decyzja wykonawcza (UE) 2022/461 zmienia decyzję wykonawczą (UE) 2019/570, rozszerzając jej zakres na zasoby w zakresie transportu i logistyki w ramach rezerwowych zdolności rescEU.
• Decyzja wykonawcza (UE) 2022/465 zmienia decyzję wykonawczą (UE) 2019/570, rozszerzając jej zakres na mobilne obiekty laboratoryjne oraz zasoby w zakresie wykrywania, pobierania próbek, identyfikacji i monitorowania CBRJ w ramach rezerwowych zdolności rescEU.
• Decyzja wykonawcza (UE) 2022/1198 zmienia decyzję wykonawczą (UE) 2019/570 w odpowiedzi na podatność na zagrożenia infrastruktury krytycznej związanej z energią, uwidocznioną przez wojnę na Ukrainie, rozszerzając jej zakres o zasoby rescEU w zakresie dostaw energii w sytuacjach nadzwyczajnych w ramach rezerwowych zdolności rescEU.

Dalsze przepisy wykonawcze dotyczące rescEU zawarto w decyzji wykonawczej (UE) 2019/1310. W tym akcie wykonawczym ustanawia się wszystkie przepisy niezbędne do prowadzenia operacji w ramach rescEU, takie jak kryteria dotyczące rozmieszczenia i kolidujących ze sobą wniosków, zasady dotyczące demobilizacji oraz zasady dotyczące krajowego wykorzystania.

Budżet

• Na realizację mechanizmu w okresie 2014–2020 przeznaczono ponad 574,02 mln EUR.
• Finansowanie na lata 2021–2027 uległo znacznemu zwiększeniu dzięki przeznaczeniu 1,26 mld EUR dodatkowych środków dla uzupełnienia zasobów wynoszących 2,06 mld EUR, które zostaną przeznaczone na działania związane z ochroną ludności w odpowiedzi na kryzys wywołany pandemią COVID-19 przewidziane w Instrumencie UE na rzecz Odbudowy (zob. streszczenie).

Uczestnictwo

W mechanizmie i wymienionych wyżej narzędziach mogą uczestniczyć państwa należące do Europejskiego Obszaru Gospodarczego, kraje przystępujące, kraje kandydujące i potencjalne kraje kandydujące. W mechanizmie uczestniczą państwa członkowskie wraz z Bośnią i Hercegowiną, Islandią, Czarnogórą, Macedonią Północną, Norwegią, Serbią i Turcją.

Inne

W dniu 5 maja 2022 r. Komisja przyjęła decyzję wykonawczą (UE) 2022/706, która ustanawia kryteria i procedury przyznawania medali w celu wyrażenia uznania dla długoterminowego zaangażowania i nadzwyczajnych wkładów na rzecz mechanizmu. W tym akcie wykonawczym przewidziano dwa rodzaje medali: medal za długoterminowe zaangażowanie i medal za nadzwyczajny wkład, przy czym zakres odznaczenia uwzględnia działania w całym cyklu zarządzania klęskami i katastrofami. Medale będą przyznawane podczas Europejskiego Forum Ochrony Ludności lub innych oficjalnych uroczystości organizowanych doraźnie.