1. 

W niniejszej sprawie, dotyczącej sporu pomiędzy instytucją bankową a kilkoma prywatnymi kredytobiorcami, Curtea de Apel Oradea (sąd apelacyjny w Oradei, Rumunia) zwraca się do Trybunału o dokonanie wykładni art. 3 ust. 1 i art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG ( 2 ). Spór ten jest kontynuacją wniosków o stwierdzenie nieważności niektórych potencjalnie nieuczciwych warunków wprowadzonych do umów o kredyt konsumencki zawartych w walucie zagranicznej, w szczególności postanowień dotyczących „ryzyka walutowego” oraz obowiązku spłaty kredytu w walucie zagranicznej, w której został zaciągnięty.

2. 

O ile do Trybunału zwracano się już o przedstawienie pewnych wyjaśnień dotyczących wykładni przepisów dyrektywy 93/13 w bardzo szczególnym kontekście umów kredytowych denominowanych w walucie zagranicznej, o tyle niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wzywa Trybunał do przedstawienia dodatkowych wyjaśnień, po pierwsze, w odniesieniu do momentu, w którym należy ocenić istnienie „znaczącej nierównowagi” ze szkodą dla konsumenta w rozumieniu art. 3 ust. 1 tej dyrektywy, i po drugie, odnośnie do zakresu art. 4 ust. 2 wspomnianej dyrektywy, który między innymi wyłącza warunki określające „główny przedmiot” umowy z oceny nieuczciwego charakteru. Co ważniejsze, sprawa daje możliwość wypowiedzenia się w przedmiocie samej zgodności udzielania kredytów w walutach zagranicznych ( 3 ) w szczególnie delikatnych okolicznościach ( 4 ).

3.

Artykuł 1 dyrektywy 93/13 stanowi:

„1.   Celem niniejszej dyrektywy jest zbliżenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do nieuczciwych warunków umownych w umowach zawieranych pomiędzy sprzedawcą lub dostawcą a konsumentem.

2.   Warunki umowy odzwierciedlające obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze oraz postanowienia lub zasady konwencji międzynarodowych, których stroną są państwa członkowskie lub Wspólnota, zwłaszcza w dziedzinie transportu, nie będą podlegały przepisom niniejszej dyrektywy”.

4.

Zgodnie z art. 3 ust. 1 wspomnianej dyrektywy „[w]arunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą być uznane za nieuczciwe, jeśli stoją[c] w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta”.

5.

Artykuł 4 dyrektywy 93/13 stanowi, co następuje:

„1.   Nie naruszając przepisów art. 7 – nieuczciwy charakter warunków umowy jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy i z odniesieniem, w czasie wykonania umowy, do wszelkich okoliczności związanych z wykonaniem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna.

2.   Ocena nieuczciwego charakteru warunków nie dotyczy ani określenia głównego przedmiotu umowy, ani relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem”.

6.

Artykuł 5 tej dyrektywy stanowi:

„W przypadku umów, w których wszystkie lub niektóre z przedstawianych konsumentowi warunków wyrażone są na piśmie, warunki te muszą zawsze być sporządzone [wyrażone] prostym i zrozumiałym językiem […]”.

7.

Legea nr. 193/2000 privind clauzele abuzive din contractele încheiate între comercianţi şi consumatori (ustawa nr 193/2000 o nieuczciwych warunkach w umowach zawieranych między przedsiębiorcami a konsumentami) z dnia 10 listopada 2000 r., opublikowana ponownie ( 5 ), dokonuje transpozycji dyrektywy 93/13.

8.

Zgodnie z art. 4 tej ustawy:

„1.   Warunek umowny, który nie był bezpośrednio uzgodniony z konsumentem, uznaje się za nieuczciwy, jeżeli sam lub wraz z innymi postanowieniami umowy powoduje on, ze szkodą dla konsumenta i niezgodnie z wymogiem dobrej wiary, znaczną nierównowagę praw i obowiązków stron.

[…]

6.   Ocena nieuczciwego charakteru warunków nie dotyczy ani określenia głównego przedmiotu umowy, ani relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem”.

9.

Zgodnie z pkt 1 lit. p) załącznika do ustawy nr 193/2000 za nieuczciwe warunki uznaje się postanowienia umowne, które przewidują, że „cena towaru ustalana jest w chwili dostawy, lub umożliwiają sprzedawcy towarów albo dostawcy usług podwyższenie cen bez zapewnienia konsumentowi w obu przypadkach prawa do unieważnienia umowy, jeśli cena jest zbyt wysoka w stosunku do cen obowiązujących w chwili zawarcia umowy”. Wyjaśniono, że „[p]rzepisy niniejszej litery nie sprzeciwiają się warunkom indeksacji cen, o ile są one zgodne z prawem, pod warunkiem że metoda modyfikacji cen jest wyraźnie opisana”.

10.

Punkt 2 tego załącznika przewiduje:

„Przepisy ust. 1 lit. a), p) i t) nie mają zastosowania do:

11.

Sąd odsyłający wskazuje, że art. 4 ust. 6 ustawy oraz pkt 2 wspomnianego załącznika zostały wprowadzone ustawą nr 363/2007, która weszła w życie w dniu 31 grudnia 2007 r., oraz że przed wejściem w życie ustawy nr 363/2007 pkt 1 lit. p) załącznika brzmiał następująco:

„Za nieuczciwe warunki uznaje się postanowienia umowne, które umożliwiają ustalenie ceny w chwili dostawy lub podwyższenie ceny w chwili dostawy w stosunku do ceny obowiązującej w chwili zawarcia umowy, jeżeli konsument nie ma prawa do rozwiązania umowy, w przypadku gdy uważa, że cena jest zbyt wysoka w stosunku do ceny uzgodnionej początkowo”.

12.

Artykuł 1578 codul civil (kodeksu cywilnego) w brzmieniu obowiązującym w momencie zawarcia umowy stanowił:

„Zobowiązanie wynikające z pożyczki jest zawsze ograniczone do tej samej kwoty cyfrowej wyrażonej w umowie.

Jeżeli wartość waluty zmniejszy się lub zwiększy przed upływem terminu płatności, dłużnik zobowiązany jest do zwrotu pożyczonej kwoty wyłącznie w walucie będącej w obiegu w chwili zapłaty”.

13.

Artykuł 970 codul civil w brzmieniu obowiązującym w momencie zawarcia umowy miał następujące brzmienie:

„Umowy muszą być wykonywane w dobrej wierze.

Umowy zobowiązują strony nie tylko do tego, co w nich wyrażono, ale także do wszystkich konsekwencji, które z nich wynikają zgodnie z zasadą równości, zwyczajami lub prawem, w zależności od ich natury”.

14.

Artykuł 8 ustawy nr 190/1999 dotyczącej kredytów hipotecznych na inwestycje w nieruchomości (zwanej dalej „ustawą nr 190/1999”) w brzmieniu obowiązującym w momencie zawarcia spornej umowy przewidywał:

„Przed podpisaniem umowy o kredyt hipoteczny na zakup nieruchomości upoważniona instytucja udostępni kredytobiorcy pisemną ofertę zawierającą wszystkie warunki umowy oraz okres ważności oferty, który musi wynosić co najmniej 10 dni od daty otrzymania oferty przez potencjalnego dłużnika”.

15.

Artykuł 14 ust. 1 ustawy nr 190/1999 stanowi, co następuje:

„W umowie kredytu hipotecznego na zakup nieruchomości kwota przyznanego kredytu powinna być wyrażona w lejach lub w walucie wymienialnej i udostępniona pożyczkobiorcy w jednej lub w kilku transzach”.

16.

Sąd odsyłający wskazuje, że art. 4 zarządzenia nr 3Banca Naţională a Romaniei (banku narodowego Rumunii) z dnia 12 marca 2007 r. dotyczącego ograniczenia ryzyka kredytowego w kredytach przeznaczonych dla osób fizycznych wszedł w życie w dniu 22 sierpnia 2008 r. i stanowi:

„Pożyczkodawcy są zobowiązani do poinformowania klientów w ramach harmonogramów spłat odnoszących się do umów kredytowych lub – jeżeli nie sporządza się harmonogramów spłat – w drodze odrębnej wzmianki w umowach kredytowych o możliwości modyfikacji należnych kwot powodującej ich wzrost, jeżeli zmaterializuje się ryzyko kursowe lub ryzyko stopy procentowej lub jeżeli wzrośnie koszt kredytu z tytułu prowizji i innych opłat z tytułu zarządzania kredytem przewidzianych w umowie”.

17.

Z opisu stanu faktycznego w postępowaniu głównym wynika, że w okresie od kwietnia 2007 r. do października 2008 r. Ruxandra Paula Andriciuc i 68 innych osób (zwanych dalej „pożyczkobiorcami”) zawarło z bankiem Banca Românească SA (zwanym dalej „bankiem”) umowy kredytowe we frankach szwajcarskich (CHF) celem zakupu nieruchomości, refinansowania innych kredytów lub na potrzeby osobiste.

18.

Zgodnie z art. 1 ust. 2 umowy podpisanej przez każdego z pożyczkobiorców byli oni zobowiązani do spłaty rat kredytowych we frankach szwajcarskich. Artykuł 8 ust. 2 tej umowy stanowił, że „[k]ażda wpłata dokonywana przez kredytobiorcę celem spłaty kredytu musi być dokonana w walucie, w której kredyt został przyznany”. Ponadto art. 9.1 i 10.3.9 tej umowy zawierały dwa warunki pozwalające bankowi – po upływie terminu spłaty rat kredytowych lub w przypadku nieprzestrzegania przez pożyczkobiorcę obowiązków wynikających ze wspomnianych umów – na obciążenie rachunku pożyczkobiorcy oraz, w razie potrzeby, na dokonanie wymiany wszystkich środków dostępnych na jego koncie na walutę umowy według kursu wymiany stosowanego przez bank w dniu tej operacji. Zgodnie z tymi warunkami wszelkie różnice kursowe obciążały wyłącznie pożyczkobiorcę.

19.

Zdaniem pożyczkobiorców bank był w stanie przewidzieć rozwój i wahania kursu wymiany franka szwajcarskiego. Pożyczkobiorcy twierdzą, że nie informując ich w sposób przejrzysty o tych wahaniach, bank naruszył ciążące na nim obowiązki informowania, uprzedzenia i doradztwa, a także obowiązek sformułowania warunków umownych w sposób jasny i zrozumiały, aby pożyczkobiorca mógł ocenić zakres obowiązków wynikających z zawartej przez niego umowy.

20.

Ponieważ pożyczkobiorcy uznali, że warunki nakładające obowiązek spłaty kredytu we frankach szwajcarskich i przenoszące na nich ryzyko kursu wymiany waluty stanowią nieuczciwe warunki umowne, w dniu 2 kwietnia 2014 r. wnieśli do Tribunalul Bihor (sądu okręgowego w Bihor, Rumunia) powództwo zmierzające zasadniczo do stwierdzenia bezwzględnej nieważności tych warunków i nakazania bankowi sporządzenia dla każdej umowy kredytowej nowego harmonogramu spłaty kredytu, przewidującego przeliczenie kredytu na leje rumuńskie według kursu wymiany na dzień zawarcia każdej z umów kredytowych.

21.

Wyrokiem nr 280/COM z dnia 30 kwietnia 2015 r. Tribunalul Bihor (sąd okręgowy w Bihor) oddalił powództwo.

22.

Pożyczkobiorcy wnieśli apelację od tego wyroku do sądu odsyłającego, który to – mając wątpliwości co do wykładni niektórych przepisów dyrektywy 93/13 – postanowił zawiesić postępowanie i skierować do Trybunału następujące pytania prejudycjalne:

23.

Uwagi na piśmie przedłożyli pożyczkobiorcy, bank, rządy rumuński i polski oraz Komisja Europejska.

24.

W dniu 9 lutego 2017 r. odbyła się rozprawa, w której uczestniczyli pożyczkobiorcy, bank, rząd rumuński oraz Komisja.

25.

Zanim kolejno przeanalizuję pytania przedłożone przez sąd odsyłający, chciałbym najpierw przedstawić kilka uwag w kwestii dopuszczalności niniejszego odwołania, która została zakwestionowana przez bank.

26.

Bank podzielił się bowiem swoimi wątpliwościami co do dopuszczalności przedstawionych pytań. Utrzymuje on, że pytania prejudycjalne nie były niezbędne – biorąc pod uwagę orzecznictwo istniejące w tej dziedzinie, ani nie miały znaczenia – ze względu na charakter postępowania głównego. W rzeczywistości, zdaniem banku, odesłanie prejudycjalne ma na celu uzyskanie indywidualnej opinii na potrzeby konkretnego rozstrzygnięcia w postępowaniu głównym.

27.

W tym względzie należy przypomnieć, że po pierwsze, w odniesieniu do wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym istnieje domniemanie istotności, a po drugie, że nie jest oczywiste, że pytania przedstawione w niniejszym przypadku nie są w żaden sposób użyteczne dla sądu odsyłającego, który jest najbardziej kompetentny, by ocenić zasadność odesłania prejudycjalnego ( 6 ).

28.

W tym względzie z utrwalonego orzecznictwa wynika, że odrzucenie przez Trybunał wniosku sądu krajowego o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest możliwe tylko wtedy, gdy jest oczywiste, że wykładnia prawa Unii, o którą wnioskowano, nie ma żadnego związku z rzeczywistością lub przedmiotem sporu przed sądem krajowym lub gdy problem jest natury hipotetycznej albo gdy Trybunał nie dysponuje elementami stanu faktycznego albo prawnego, które są konieczne do udzielenia użytecznej odpowiedzi na pytania, które zostały mu przedstawione ( 7 ).

29.

Jeśli chodzi następnie o treść pytań przedstawionych w niniejszej sprawie, dotyczą one, po pierwsze, sposobu podejścia w świetle dyrektywy 93/13 do zmiany, która nastąpiła po zawarciu umowy, po drugie, oceny jasnego i zrozumiałego brzmienia warunków umownych w takim kontekście, i po trzecie, definicji tego, co obejmuje pojęcie „główny przedmiot umowy” lub „stosowność ceny” w rozumieniu art. 4 ust. 2 tej dyrektywy.

30.

Zgodnie z sugestią rządu rumuńskiego również uważam, że należy zbadać te pytania w kolejności odwrotnej niż zostały one przedstawione. Pytanie dotyczące stosowania art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, który wyłącza z oceny ich nieuczciwego charakteru niektóre warunki umowne, oraz pytanie dotyczące tego, czy sporne warunki zostały wyrażone „prostym i zrozumiałym językiem”, pojawiają się przed materialną oceną nieuczciwego charakteru tych warunków ( 8 ).

31.

W tych okolicznościach przypomnieć należy, że jakkolwiek jedynie sąd odsyłający może wypowiedzieć się na podstawie konkretnych okoliczności danego przypadku w przedmiocie kwalifikacji tych warunków, to wciąż Trybunał pozostaje właściwy do wyłonienia z przepisów dyrektywy 93/13, w tym wypadku jej art. 3 ust. 1 i jej art. 4 ust. 2, kryteriów, które sąd krajowy może lub musi zastosować przy rozpatrywaniu warunków umownych z punktu widzenia tych przepisów ( 9 ).

32.

W trzecim pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający pyta zasadniczo, czy warunek umowny, na podstawie którego kredyt jest spłacany w tej samej samej walucie, w jakiej został przyznany, i który – zdaniem pożyczkobiorców – powoduje w związku z tym obciążenie konsumenta „ryzykiem kursowym”, jest objęty zakresem zastosowania art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13.

33.

Po przywołaniu kilku wstępnych informacji o zakresie tego przepisu w świetle wniosków płynących z orzecznictwa zbadam przypadek umów kredytowych takich jak te, których dotyczy sprawa główna.

34.

Na podstawie art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 nie podlegają ocenie ich nieuczciwego charakteru warunki odnoszące się do „głównego przedmiotu umowy” oraz „relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług”. Wspomniane uregulowanie opiera się na koncepcji, że centralny element stosunku umownego (essentialia negotii) nie powinien w zasadzie podlegać ingerencji zewnętrznej ( 10 ), w szczególności ze strony sądu.

35.

W swoim najnowszym orzecznictwie Trybunał miał możliwość przedstawienia pewnych istotnych wyjaśnień dotyczących zakresu tego przepisu oraz kryteriów, które sąd może lub powinien zastosować podczas badania na ich podstawie warunków umownych.

36.

Przede wszystkim Trybunał orzekł, że art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 powinien bezwzględnie podlegać wykładni zawężającej, ponieważ ustanawia ona wyjątek od ustanowionego w dyrektywie 93/13 mechanizmu kontroli treści nieuczciwych warunków ( 11 ).

37.

Następnie Trybunał podkreślił, że pojęciom zastosowanym w art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy nadać autonomiczną i jednolitą wykładnię, dokonaną z uwzględnieniem kontekstu tego przepisu i celu danego uregulowania ( 12 ).

38.

Po pierwsze, jeśli chodzi o pojęcie „głównego przedmiotu umowy”, odsyła ono do warunków, które określają podstawowe świadczenia w ramach danej umowy i które z tego względu charakteryzują tę umowę. Warunki, które wykazują charakter posiłkowy względem warunków definiujących samą istotę stosunku umownego, nie mogą być zatem objęte pojęciem „głównego przedmiotu”. Należy podkreślić, że w celu rozróżnienia tego, co jest „podstawowe” od tego, co jest „posiłkowe” w danej umowie, należy uwzględnić charakter, ogólną systematykę i postanowienia spornej umowy kredytowej, a także jej kontekst prawny i faktyczny ( 13 ).

39.

Po drugie, wyjaśniono, że warunki odnoszące się do ceny i wynagrodzenia mają ograniczony zakres, ponieważ nie dotyczą relacji ceny i wynagrodzenia. Ze względu na brak skali czy przepisu prawnego ukierunkowujących sędziego przy dokonywaniu oceny, wyłączenie z oceny nieuczciwego charakteru nie ma bowiem znaczenia ( 14 ).

40.

Chodzi tu o określenie, czy klazula włączona do umowy kredytowej zawartej w walucie zagranicznej pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem bez uprzednich negocjacji indywidualnych, zgodnie z którą kredyt powinien być spłacony w tej samej walucie, wchodzi w zakres jednego z dwóch przypadków wyłączenia przewidzianych w art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13.

41.

Z uwagi na ograniczony zakres wyłączenia dotyczący ceny i wynagrodzenia przywołany w pkt 39 powyżej wydaje mi się wykluczone, by warunek wymagający spłaty kredytu w walucie, w której został udzielony, mógł odnosić się do drugiej podstawy wyłączenia.

42.

Uważam natomiast, że wspomniany warunek odnosi się do głównego przedmiotu umowy. Wydaje mi się bowiem, że warunek wymagający spłaty kredytu w walucie, w której został udzielony, stanowi podstawowy element świadczenia dłużnika polegający na spłacie kwoty udostępnionej mu przez kredytodawcę.

43.

Ogólnie rzecz biorąc podkreślić należy, że w przypadku umów kredytowych świadczenie podstawowe banku polega na udostępnieniu kwoty pożyczki, a świadczeniem podstawowym pożyczkobiorcy jest zwrot kapitału i odsetek (które stanowią cenę kredytu). Otóż te świadczenia wiążą się nierozerwalnie z walutą udzielonego kredytu i nie można uznać, że w zakres głównego przedmiotu umowy wchodzą tylko kwoty cyfrowe wyrażone w umowie, z wyłączeniem waluty referencyjnej ( 15 ).

44.

Okoliczność, że kredyt powinien być spłacony w określonej walucie, stanowi w oczywisty sposób jeden z filarów umowy kredytowej, w szczególności kredytu denominowanego w walucie zagranicznej. W drodze umowy kredytowej kredytodawca zobowiązuje się zasadniczo do udostępnienia kredytobiorcy określonej kwoty pieniężnej. Z kolei kredytobiorca zobowiązuje się głównie do spłaty tej kwoty, zazwyczaj z odsetkami, w terminach określonych w harmonogramie. Wspomniane świadczenia podstawowe odnoszą się zatem do kwoty pieniężnej, która musi być koniecznie określona w stosunku do konkretnej wartości odniesienia, a mianowicie waluty wypłaty i spłaty określonej w umowie kredytowej.

45.

Wniosek ten potwierdza moim zdaniem okoliczność, że w przypadku braku określenia waluty spłaty kredytu przyjmuje się, iż spłata powinna nastąpić w tej samej walucie, w której kredyt został przyznany. Zasada nominalizmu pieniężnego, która jest szeroko rozpowszechnioną regułą prawną w szczególności w systemach prawnych wywodzących się z tradycji rzymskiej, wymaga bowiem, aby wygaśnięcie zobowiązania pieniężnego nastąpiło poprzez zapłatę kwoty wyrażonej cyfrowo w porozumieniu stron, bez uwzględniania ewentualnych zmian wartości tej kwoty. Wspomniana reguła, wyrażona między innymi w art. 1578 rumuńskiego kodeksu cywilnego (zob. pkt 12 powyżej), zasadniczo zakazuje ingerencji uwzględniających wahania wartości waluty, bez względu na ich wzrost czy spadek, w celu dostosowania wysokości kwoty należnej w dniu zapłaty. Zapytany na rozprawie o tę okoliczność rząd rumuński potwierdził, że w braku wyjaśnienia w umowie kredytu co do waluty, w której kredyt powinien zostać spłacony, należy stwierdzić, że spłata powinna nastąpić w tej samej walucie, w której kredyt został udzielony.

46.

Ponadto w odniesieniu do kredytów będących przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, ze względu na charakter, ogólną systematykę i postanowienia umowy, obowiązek spłaty we frankach szwajcarskich jest moim zdaniem kwestią o bardzo istotnym znaczeniu.

47.

Taki wniosek nasuwa się zarówno w związku z treścią rozpatrywanych warunków umownych (zob. pkt 18 powyżej), jak i z okolicznościami faktycznymi i prawnymi, w jakich zostały zawarte sporne umowy kredytowe.

48.

Wydaje mi się, że dwa aspekty sprawy głównej mają w tym względzie decydujące znaczenie.

49.

Pierwszym z nich jest okoliczność, że w umowach o kredyt w walucie zagranicznej będących przedmiotem sporu w postępowaniu głównym stosuje się zazwyczaj niższe stopy procentowe niż w umowach w walucie krajowej, właśnie z tytułu „ryzyka kursowego”, które mogą powodować w przypadku dewaluacji waluty krajowej ( 16 ).

50.

Drugim zasługującym na wzmiankę aspektem jest okoliczność, że bank udzielił konkretnie kredytów we frankach szwajcarskich i że jest uprawniony do uzyskania spłaty tych kredytów w tej samej walucie. Jak wydaje się sugerować Komisja, bank w ogóle nie przeprowadził wymiany waluty, ponieważ pożyczkobiorcy mieli możliwość spłaty rat kredytowych we frankach szwajcarskich niezależnie od ich pochodzenia. Obowiązek spłaty rat kredytowych we frankach szwajcarskich nie jest bynajmniej elementem posiłkowym umowy. Obowiązek ten nie ma związku z posiłkowym sposobem płatności, lecz z charakterem zobowiązania dłużnika.

51.

W tym względzie należy wskazać, że okoliczności, które zapoczątkowaly niniejszą sprawę, różnią się od okoliczności leżących u podstaw sprawy, której dotyczył wyrok Kásler i Káslerné Rábai ( 17 ). W tamtej sprawie nie tylko kredyt był denominowany we frankach szwajcarskich i miał być spłacany w walucie krajowej (forint węgierski), ale też raty kredytowe zostały obliczone według kursu sprzedaży tej waluty stosowanego przez zainteresowaną instytucję bankową. W przeciwieństwie do stanowiska przedstawionego przez rząd polski uważam, że istnieje różnica pomiędzy umowami o kredyt w walucie zagranicznej a kredytami indeksowanymi w walucie zagranicznej. W tym ostatnim przypadku bowiem spłata zawsze następuje w walucie krajowej. Według mnie niewłaściwe jest utożsamianie warunku dotyczącego spłaty w walucie zagranicznej z tzw. warunkiem „walutowym”. Przekwalifikowanie przedmiotowej umowy na umowę o kredyt jedynie „indeksowany w walucie zagranicznej” nie uwzględniłoby okoliczności, że odniesienie do waluty zagranicznej jest najważniejszym elementem wzajemnych zobowiązań stron przy zawieraniu umowy kredytowej.

52.

W przeciwieństwie zatem do warunku dotyczącego mechanizmu zmiany opłat za usługę świadczoną na rzecz konsumentów (takiego jak rozpatrywany w sprawie Invitel ( 18 )) lub usług oferowanych przez przedsiębiorcę „ryzyko kursowe” rzeczywiście należy do kluczowych elementów umowy kredytowej w walucie zagranicznej. Podobnie, skoro – jak orzekł Trybunał w sprawie Matei ( 19 ) – pojęcia „całkowitego kosztu kredytu” w rozumieniu art. 3 lit. g) dyrektywy 2008/48/WE ( 20 ) nie można utożsamiać z pojęciem „głównego przedmiotu umowy”, waluta, w której wymagana jest spłata kredytu, jest świadczeniem podstawowym cechującym umowę kredytową.

53.

Zanim przejdę do trzeciego pytania przedstawionego przez sąd odsyłający, zaznaczę wreszcie, że należy krótko wspomnieć o tym, czy w szczególnych okolicznościach niniejszej sprawy można powołać się na art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13.

54.

Według wspomnianego postanowienia nie podlegają przepisom tej dyrektywy „[w]arunki umowy odzwierciedlające obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze oraz postanowienia lub zasady konwencji międzynarodowych, których stroną są państwa członkowskie lub [Unia]”. Owo wyłączenie jest uzasadnione okolicznością, że istnieje uzasadnione przypuszczenie, iż ustawodawca krajowy dokonał wyważenia ogółu praw i obowiązków stron niektórych umów ( 21 ).

55.

W tym względzie okoliczność, iż sąd krajowy powołał się formalnie w pytaniu prejudycjalnym na określone przepisy prawa Unii, nie stoi na przeszkodzie temu, by Trybunał przekazał temu sądowi wszelkie wskazówki dotyczące wykładni przepisów, które mogą być pomocne w rozstrzygnięciu rozpatrywanej przez niego sprawy, niezależnie od tego, czy sąd krajowy powołał się na nie w treści pytań. Do Trybunału należy wyprowadzenie z całości informacji przedstawionych przez sąd krajowy, a w szczególności z uzasadnienia postanowienia odsyłającego, elementów prawa Unii, które wymagają wykładni w świetle przedmiotu sporu ( 22 ).

56.

W ramach niniejszej sprawy zostało podkreślone, w szczególności przez rząd rumuński i bank, że pojawiła się kwestia, czy rozpatrywane warunki są wyłącznie odzwierciedleniem zasady nominalizmu walutowego określonej w art. 1578 rumuńskiego kodeksu cywilnego (zob. pkt 12 powyżej).

57.

Trybunał potwierdził, że art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż warunek występujący w umowie zawartej przez przedsiębiorcę z konsumentem jest wykluczony z zakresu stosowania tej dyrektywy wyłącznie wtedy, gdy rzeczony warunek umowy odzwierciedla treść bezwzględnie obowiązującego przepisu ustawowego lub wykonawczego, czego zbadanie należy do sądu odsyłającego ( 23 ).

58.

W niniejszym przypadku można mieć wątpliwości, po pierwsze, co to tego, czy zasada nominalizmu walutowego miała bezwzględne zastosowanie w dniu zawarcia przedmiotowych umów, i po drugie, w kwestii określenia, czy domniemana nieuczciwość wynika wyłącznie z prawa krajowego, czy z tego prawa w połączeniu z rozpatrywanymi warunkami umownymi. Zważywszy na ograniczony zakres wyłączenia przewidziany w art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 nie jest oczywiste, że ma ono zastosowanie, ponieważ art. 1578 kodeksu cywilnego można uznać za dodatkowy przepis prawny. Dokonanie ustaleń w tym zakresie należy w każdym wypadku wyłącznie do sądu krajowego.

59.

W świetle powyższych uwag proponuję, aby Trybunał odpowiedział, że art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż do sądu krajowego należy ocena, przy uwzględnieniu charakteru, ogólnej systematyki i postanowień rozpatrywanych umów kredytowych, a także ich kontekstu prawnego i faktycznego, czy dany warunek, zgodnie z którym spłata kredytu powinna nastąpić w tej samej walucie, w której został przyznany, odzwierciedla krajowe przepisy ustawowe w rozumieniu art. 1 ust. 2 tej dyrektywy. Jeśli tak nie jest, sąd krajowy powinien stwierdzić, że ów warunek wchodzi w zakres pojęcia „głównego przedmiotu umowy”, co wyłącza wspomniany warunek z badania jego ewentualnie nieuczciwego charakteru. Może to mieć miejsce w przypadku warunku zawartego w umowie kredytowej, zgodnie z którym kredytobiorca musi zwrócić kwotę w tej samej walucie, w której została przyznana.

60.

Sąd odsyłający zwraca się do Trybunału z pytaniem, czy włączenie warunku umownego – w niniejszym przypadku warunku przewidującego obowiązek spłaty przez konsumenta udzielonego mu kredytu w tej samej walucie – musi zawierać wyczerpującą informację na temat konsekwencji ekonomicznych, jakie mogą wynikać z tego warunku.

61.

W tym względzie należy podkreślić przede wszystkim, że wymóg jednoznacznego i zrozumiałego wyrażenia warunków umownych wiążących konsumenta i przedsiębiorcę musi być spełniony nawet wówczas, gdy warunek jest objęty zakresem art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 ( 24 ). Ponieważ warunki, o których mowa w tym przepisie, objęte są dziedziną uregulowaną w dyrektywie, nie podlegają one ocenie ich nieuczciwego charakteru wyłącznie w przypadku, gdy właściwy sąd krajowy na podstawie badania indywidualnego miałby uznać, że zostały sformułowane przez przedsiębiorcę prostym i zrozumiałym językiem ( 25 ). Innymi słowy, niezależnie od wniosku, jaki sformułuje sąd a quo odnośnie do możliwości zastosowania art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 do spornych warunków, konieczny jest wymóg ich wyrażenia „prostym i zrozumiałym językiem”.

62.

Jednocześnie z utrwalonego orzecznictwa wynika, że wymóg prostego i zrozumiałego sformułowania warunków umów konsumenckich, który należy badać w świetle motywu dwudziestego dyrektywy 93/13 ( 26 ) i który ma taki sam zakres jak wymóg ustanowiony w art. 5 tej dyrektywy, ma kluczowe znaczenie oraz zakłada, że konsument rzeczywiście zapozna się ze wszystkimi warunkami. To bowiem na podstawie informacji przedstawionej przez przedsiębiorcę konsument podejmuje decyzję, czy zamierza związać się z nim warunkami umowy ( 27 ).

63.

Wreszcie bezsporne jest również, że wymóg ten należy rozumieć w sposób szeroki: nie można sprowadzać go do kwestii formalnych i gramatycznych. Oznacza raczej, że konsument może przewidzieć, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, dotyczące go konsekwencje ekonomiczne, takie jak ewentualna zmiana opłat, które będzie musiał ponieść ( 28 ). W tych okolicznościach należy uwzględnić poziom uwagi, jakiego można oczekiwać od właściwie poinformowanego oraz dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta ( 29 ).

64.

W tym względzie uważam, że ważne jest – zwłaszcza jeśli chodzi o szczególnie duże obciążenia finansowe, takie jak mogą wystąpić w przypadku kredytów długoterminowych – aby przedsiębiorcy dostarczali konsumentom wystarczających informacji, umożliwiających im zaciąganie zobowiązań z pełną znajomością stanu rzeczy.

65.

Przede wszystkim, w przypadku gdy przedsiębiorca przedstawia konsumentowi ofertę umowy kredytowej, powinien wyjaśnić jej potencjalny wpływ na sytuację ekonomiczną tego konsumenta, dostarczając łatwe do zrozumienia informacje. Ów konsument powinien być w stanie zrozumieć w szczególności, że w zamian za określone korzyści finansowe (takie jak na przykład niskie oprocentowanie) zobowiązuje się przejąć pewien stopień ryzyka. Należy wyjaśnić, że w przypadku kredytów niebędących kredytami hipotecznymi do ogólnego obowiązku przekazywania informacji wynikającego z dyrektywy 93/13 dochodzą bardziej szczegółowe zobowiązania ustanowione w dyrektywach w sprawie umów o kredyt konsumencki ( 30 ).

66.

Wracając do niniejszej sprawy: skoro uważny i rozsądny przeciętny konsument zasadniczo jest w stanie zrozumieć, że kurs wymiany walut podlega wahaniom, powinien zatem zostać wyraźnie poinformowany o tym, iż zaciągając kredyt w walucie zagranicznej, ponosi pewne ryzyko kursowe, które z ekonomicznego punktu widzenia może okazać się dla niego trudne do udźwignięcia w przypadku dewaluacji waluty, w której otrzymuje wynagrodzenie ( 31 ).

67.

W tych okolicznościach należy wymagać od przedsiębiorcy, w niniejszym przypadku od banku, aby przedstawił, odwołując się do swojej fachowej wiedzy w tej dziedzinie, ewentualne wahania kursów wymiany i ryzyko wiążące się z zaciągnięciem kredytu w walucie zagranicznej, zwłaszcza w przypadku gdy konsument będący kredytobiorcą nie uzyskuje dochodów w tej walucie.

68.

Uważam jednak za nierozsądne wymaganie od przedsiębiorcy, aby na etapie zawierania umowy kredytowej informował konsumenta o wystąpieniu zdarzeń lub zmian po zawarciu umowy, których nie mógł przewidzieć. Nie można żądać od przedsiębiorców, aby podawali do wiadomości konsumentów informacje inne niż te, które obiektywnie znają lub powinni znać w czasie zawarcia tej umowy.

69.

W niniejszym przypadku, z powodu braku dowodów na to, że bank był w stanie przewidzieć historyczny przecież wzrost kursu wymiany między lejem rumuńskim a frankiem szwajcarskim w takim zakresie, jaki zaobserwowano od 2007 r., i że celowo nie poinformował o tym pożyczkobiorców, wydaje mi się ewidentnie bezzasadne wymaganie od przedsiębiorcy, aby tylko on został obciążony ryzykiem kursowym. Jednakże do sądu krajowego należy zbadanie, czy przedsiębiorca faktycznie upewnił się, że zainteresowani konsumenci dobrze zrozumieli treść warunków umowy kredytowej oraz że mogli w pełni ocenić ich konsekwencje ekonomiczne.

70.

W tym względzie przedstawioną nam tutaj kwestię należy odróżnić od problematyki rozpatrywanej w sprawie zakończonej wyrokiem z dnia 30 kwietnia 2014 r., Kásler i Káslerné Rábai (C‑26/13, EU:C:2014:282).

71.

W tamtej sprawie kwestią kluczową było ustalenie, czy w świetle całokształtu istotnych okoliczności faktycznych, w tym form zachęty stosowanych przez kredytodawcę w procesie negocjacji umowy i dostarczonych na tym etapie informacji, właściwie poinformowany oraz dostatecznie uważny i rozsądny przeciętny konsument mógł nie tylko dowiedzieć się o istnieniu różnicy, ogólnie obserwowanej na rynku papierów wartościowych, między kursem sprzedaży a kursem kupna waluty obcej, ale również oszacować – potencjalnie istotne – konsekwencje ekonomiczne, jakie niosło dla niego zastosowanie kursu sprzedaży przy obliczaniu rat kredytu, którymi zostanie ostatecznie obciążony, a w rezultacie także całkowity koszt zaciągniętego przez siebie kredytu ( 32 ). Przypomnę, że wspomniana sprawa nie dotyczyła bezpośrednio wahań kursów wymiany walut, ale okoliczności, że miesięczne raty spłaty kredytów zostały obliczone według stosowanego przez bank kursu sprzedaży waluty obcej.

72.

Podsumowując: wymóg, aby warunek umowny był wyrażony prostym i zrozumiałym językiem, zakłada, że warunek dotyczący spłaty kredytu w tej samej walucie zostanie zrozumiany przez konsumenta zarówno w aspekcie formalnym i gramatycznym, jak również co do jego konkretnego zakresu, w taki sposób, aby właściwie poinformowany oraz dostatecznie uważny i rozsądny przeciętny konsument mógł nie tylko dowiedzieć się o możliwości wzrostu lub spadku wartości waluty zagranicznej, w której kredyt został zaciągnięty, ale również oszacować – potencjalnie istotne – konsekwencje ekonomiczne takiego warunku dla swoich zobowiązań finansowych. Wymóg ten nie może jednak sięgać tak daleko, by nakazywać przedsiębiorcy, aby przewidział późniejsze nieprzewidywalne zmiany, takie jak zmiany charakteryzujące wahania kursów wymiany walut, których dotyczy postępowanie główne, i informował o nich konsumenta oraz aby ponosił ich konsekwencje.

73.

Sąd odsyłający pyta, czy „znaczącą nierównowagę” między prawami i obowiązkami stron umowy w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy analizować wyłącznie w odniesieniu do sytuacji istniejącej w chwili zawarcia umowy, czy też można wziąć pod uwagę zmiany po zawarciu tej umowy, które spowodowały nadmierną uciążliwość zobowiązań finansowych konsumenta w porównaniu z chwilą jej zawarcia.

74.

Tytułem wstępu uważam za właściwe podkreślenie, że – jak wynika z systematyki dyrektywy 93/13 oraz z ustanowionego w niej systemu ochrony – pytanie to ma znaczenie tylko w przypadku stwierdzenia, iż rozpatrywany warunek nie jest objęty art. 4 ust. 2 wspomnianej dyrektywy, ponieważ nie odnosi się ani do przedmiotu, ani do ceny usługi lub nie został wyrażony prostym i zrozumiałym językiem, a zatem iż może podlegać ocenie jego nieuczciwego charakteru. W przeciwnym wypadku pytanie to wydaje się bez znaczenia.

75.

Gdyby Trybunal musiał określić bliżej chwilę, w której należy ocenić istnienie „znaczącej nierównowagi” między prawami i obowiązkami stron umowy w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 ( 33 ), to zarówno z treści przepisów tej dyrektywy, jak i z charakteru ochrony przyznanej konsumentowi wyraźnie wynika moim zdaniem, że ocenę pod kątem istnienia takiej nierównowagi należy przeprowadzać w zależności od okoliczności i dowodów dostępnych w dniu zawarcia przedmiotowej umowy.

76.

Po pierwsze, jeśli chodzi o brzmienie właściwych przepisów tej dyrektywy, na mocy jej art. 3 ust. 1 nieuczciwy charakter warunków umowy należy oceniać w odniesieniu do istnienia „znaczącej nierównowagi wynikających z umowy praw i obowiązków”. Przepis ten wyklucza a priori wszelkie odniesienia do wydarzeń lub zmian następujących po zawarciu przedmiotowej umowy.

77.

Podobnie, zgodnie z art. 4 ust. 1 wspomnianej dyrektywy, „nieuczciwy charakter warunków umowy jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy, i z odniesieniem, w czasie wykonania umowy, do wszelkich okoliczności związanych z wykonaniem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna” ( 34 ).

78.

Przepisy te dość wyraźnie wskazują, że ocenę nieuczciwego charakteru warunków umowy należy przeprowadzać w odniesieniu do chwili zawarcia przedmiotowej umowy.

79.

Po drugie, jeśli chodzi o cel realizowany przez dyrektywę 93/13, zmierza ona do zapewnienia konsumentowi ochrony przed umieszczaniem przez przedsiębiorcę w umowie warunków, co do których wykazano – biorąc pod uwagę okoliczności towarzyszące jej zawarciu oraz wszystkie inne warunki tej umowy ( 35 ) – że prowadzą do stworzenia znaczącej nierównowagi między stronami. W tym zakresie należy sprawdzić, czy przedsiębiorca traktujący konsumenta w sposób sprawiedliwy i słuszny mógłby racjonalnie spodziewać się, iż konsument ten zgodzi się na zawarcie umowy ( 36 ).

80.

O ile na podstawie dyrektywy 93/13 oczywiste jest, że ocena nieuczciwego charakteru warunków i, co za tym idzie, istnienia znaczącej nierównowagi ze szkodą dla konsumenta powinna uwzględniać wszystkie okoliczności, o których przedsiębiorca mógł wiedzieć przy zawarciu umowy i które mogły wpływać na jej późniejsze wykonanie, ocena ta nie może w żadnym razie zależeć od zdarzeń, które wystąpią po zawarciu umowy i są niezależne od woli stron.

81.

Według mnie o ile w kontekście dyrektywy 93/13 należy kwestionować warunki umowne wprowadzające nierównowagę na korzyść przedsiębiorcy, o tyle przedsiębiorca ten nie może ponosić odpowiedzialności za zmiany następujące po zawarciu umowy, które są niezależne od jego woli. Gdyby miało być inaczej, nie tylko na przedsiębiorcę zostałyby nałożone nieproporcjonalne zobowiązania, ale naruszona zostałaby również zasada pewności prawa.

82.

W tym względzie należy wyraźnie rozróżnić przypadek, w którym warunek umowny wprowadza nierównowagę między stronami pojawiającą się dopiero w czasie wykonywania umowy, od przypadku, w którym – mimo braku nieuczciwego warunku umownego – ze względu na zmianę okoliczności po zawarciu umowy niezależną od woli stron zobowiązania ciążące na konsumencie są postrzegane przez niego jako cięższe.

83.

Pierwszy wariant, występujący między innymi w przypadku, którym zajął się Trybunał w sprawie zakończonej wyrokiem z dnia 21 marca 2013 r., RWE Vertrieb (C‑92/11, EU:C:2013:180), a który dotyczył możliwości jednostronnej zmiany przez przedsiębiorcę ceny świadczenia usług (dostawy gazu) poprzez dodanie do spornej umowy standaryzowanej klauzuli „późniejszej zmiany”, odnosił się faktycznie do wprowadzenia w życie warunku umownego, który od początku był nieuczciwy, gdyż wprowadzał znaczącą nierównowagę między stronami.

84.

Natomiast drugi wariant, a mianowicie przypadek, w którym nie występuje nieuczciwy warunek umowny, ale w którym z racji zmiany okoliczności zobowiązania ciążące na konsumencie są postrzegane przez niego jako nadmierne, nie został objęty ochroną przyznaną przez dyrektywę 93/13 ( 37 ).

85.

Wydaje mi się, że ma to miejsce w przypadku warunków umownych w umowie kredytu w walucie zagranicznej, które wymagają, aby spłaty rat kredytowych następowały w tej samej walucie zagranicznej i w konsekwencji „przenoszą” na konsumenta ryzyko kursowe w przypadku obniżenia wartości waluty krajowej w stosunku do waluty zagranicznej.

86.

Nic nie wskazuje, by taki warunek umowny oznaczał sam w sobie nierównowagę. Stwierdzić należy bowiem, że zmiana kursu wymiany, która może oznaczać – jak przypomnę – zarówno wzrost, jak i spadek wartości waluty, jest okolicznością, która nie zależy od woli jednej ze stron umowy kredytowej. To, że świadczenie, z którego kredytobiorca musi się wywiązać, staje się uciążliwe z powodu zmian kursów walutowych w przypadku jego przeliczenia na walutę krajową, nie może prowadzić do przeniesienia ryzyka kursowego na kredytodawcę.

87.

Ponadto aby stwierdzić istnienie znaczącej nierównowagi, należy ustalić różnicę między kwotą pożyczoną a kwotą spłaconą. Otóż takiej różnicy brak: instytucja bankowa pożyczyła określoną liczbę jednostek waluty i ma prawo uzyskania zwrotu tej samej liczby jednostek.

88.

Innymi słowy – obciążenie konsumenta ryzykiem kursowym nie powoduje samo w sobie znaczącej nierównowagi, ponieważ przedsiębiorca (w niniejszym przypadku bank) nie ma wpływu na kurs wymiany obowiązujący po zawarciu umowy.

89.

Choć istnienie znaczącej nierównowagi należy oceniać również w kontekście zdarzeń, o których przedsiębiorca będący wierzycielem wiedział lub które mógł przewidzieć w chwili zawarcia umowy, nie może być podobnie jeśli chodzi o wydarzenia następujące w czasie trwania przedmiotowej umowy, niezależne od woli stron.

90.

Podsumowując i na wypadek, gdyby uznano za konieczne udzielenie odpowiedzi na pytanie pierwsze, proponuję, aby Trybunał odpowiedział, że art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron należy oceniać poprzez odniesienie do wszystkich okoliczności, które przedsiębiorca mógł w sposób uzasadniony przewidzieć w chwili zawarcia umowy. Natomiast nierównowagi tej nie można oceniać w świetle zmian następujących po zawarciu umowy, takich jak zmiany kursu walut, na które przedsiębiorca nie miał wpływu i których nie mógł przewidzieć.

91.

Mając na względzie powyższe rozważania, proponuję, aby Trybunał odpowiedział na pytania prejudycjalne przedstawione przez Curtea de Apel Oradea (sąd apelacyjny w Oradei, Rumunia) w następujący sposób: