1.

Niniejsza sprawa dotyczy wykładni art. 3 i art. 7 ust. 2 Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych otwartej do podpisu w Rzymie dnia 19 czerwca 1980 r. ( 2 ) (zwanej dalej „konwencją rzymską”) w związku z dyrektywą Rady 86/653/EWG z dnia 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych ( 3 ).

2.

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Hof van Cassatie wynika ze sporu pomiędzy United Antwerp Maritime Agencies (Unamar) NV (zwaną dalej „Unamarem”), spółką prawa belgijskiego a Navigation Maritime Bulgare (zwaną dalej „NMB”), spółką prawa bułgarskiego w przedmiocie zapłaty różnych rzekomo należnych odszkodowań wskutek rozwiązania przez NMB dotychczas obowiązującej obydwie spółki umowy przedstawicielstwa handlowego. W wynikłym postępowaniu sądowym pojawiło się pytanie, czy jest możliwe, aby sędzia belgijski zastosował do takiej umowy bezwzględnie obowiązujące przepisy prawa państwa sądu orzekającego, pomimo że istnieje klauzula arbitrażowa, która wskazuje izbę przemysłowo-handlową w Sofii (Bułgaria) i przewiduje wyraźnie stosowanie prawa bułgarskiego do tej umowy.

3.

Do Trybunału zwrócono się przede wszystkim o to, aby sprecyzował, w jakich warunkach sędzia krajowy, zgodnie z art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej może uchylić się od stosowania właściwych przepisów prawa państwa członkowskiego, które znajduje zastosowanie do umowy wskutek wyboru dokonanego przez strony (lex contractus) na rzecz bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa sądu orzekającego. Konkretnie, zadaniem Trybunału jest dostarczenie wytycznych służących ustaleniu, czy przepisy państwa członkowskiego Unii Europejskiej, stanowiące prawidłową transpozycję dyrektywy europejskiej, których ochrona przekracza zakres proponowany przez tę dyrektywę, mogą nałożyć obowiązek stosowania tej szerszej ochrony w przypadku, gdy lex contractus jest prawem innego państwa członkowskiego, które także właściwie transponowało tę dyrektywę.

4.

Artykuł 3 konwencji rzymskiej zatytułowany „Swoboda wyboru prawa” stanowi:

„1.   Umowa podlega prawu wybranemu przez strony. Wybór prawa jest dokonany wyraźnie lub w sposób jednoznaczny wynika z postanowień umowy lub okoliczności sprawy. Strony mogą dokonać wyboru prawa właściwego dla całej umowy lub tylko dla jej części.

[…]”.

5.

Artykuł 7 ust. 2 tej konwencji zatytułowany „Przepisy wymuszające swoje zastosowanie” stanowi, że „[n]iniejsza konwencja nie narusza stosowania przepisów prawa państwa sądu orzekającego, które w odniesieniu do danego stanu faktycznego wymuszają swoje zastosowanie, bez względu na to, jakie prawo ma zastosowanie do umowy”.

6.

Zgodnie z motywem drugim dyrektywy 86/653 została ona przyjęta z uwzględnieniem faktu, że „różnice w zakresie krajowych ustawodawstw dotyczących przedstawicielstwa handlowego wyraźnie oddziałują na warunki konkurencji oraz wykonywania takiej działalności wewnątrz Wspólnoty, mają też negatywny wpływ na zakres ochrony przedstawicieli handlowych w ich stosunkach ze zleceniodawcami oraz na bezpieczeństwo transakcji handlowych […]”.

7.

Artykuł 1 ust. 2 tej samej dyrektywy stanowi:

„Do celów niniejszej dyrektywy »przedstawiciel handlowy« oznacza pośrednika pracującego na własny rachunek, któremu powierzono stałe pośredniczenie przy sprzedaży lub kupnie towarów na rzecz innej osoby, zwanej dalej »zleceniodawcą«, lub zawarcie transakcji w imieniu i na rachunek zleceniodawcy”.

8.

Artykuł 17 ust. 1 owej dyrektywy stanowi:

„Państwa członkowskie podejmą środki niezbędne w celu zapewnienia, że po rozwiązaniu umowy agencyjnej przedstawicielowi handlowemu przysługuje świadczenie wyrównawcze, zgodnie z ust. 2, lub odszkodowanie, zgodnie z ust. 3”.

9.

Ustawa o przedstawicielstwie handlowym z dnia 13 kwietnia 1995 r. ( 4 ) (zwana dalej „ustawą z 1995 r.”) stanowi w art. 1, że „umowa przedstawicielstwa handlowego jest to umowa, zgodnie z którą jedna ze stron, przedstawiciel handlowy na stałe i za wynagrodzeniem wypłacanym przez drugą stronę umowy, zleceniodawcę, pozostając od zleceniodawcy niezależny, jest zobowiązana do negocjowania i ewentualnie do zawierania transakcji handlowych w imieniu i na rachunek zleceniodawcy”.

10.

Artykuł 18 ust. 1 i 3 ustawy z 1995 r. ma następujące brzmienie:

„1.   Jeżeli umowa przedstawicielstwa została zawarta na czas nieokreślony lub na czas określony z możliwością wcześniejszego wypowiedzenia umowy, każda ze stron może wypowiedzieć umowę z uwzględnieniem terminu wypowiedzenia.

[…]

3.   Strona, która wypowiada umowę bez powołania podstaw wskazanych w art. 19 ust. 1 lub bez dochowania terminu określonego w § 1 ust. 2, jest zobowiązana do zapłaty na rzecz drugiej strony odszkodowania odpowiadającego zwykłemu wynagrodzeniu za okres wypowiedzenia lub pozostałej części tego okresu”.

11.

Artykuł 20 ustawy z 1995 r. stanowi:

„Po rozwiązaniu umowy przedstawicielowi handlowemu przysługuje roszczenie o świadczenie wyrównawcze, jeżeli pozyskał nowych klientów dla zleceniodawcy lub doprowadził do istotnego wzrostu obrotów z dotychczasowymi klientami, a zleceniodawca czerpie nadal znaczne korzyści z umów z tymi klientami”.

12.

Artykuł 21 ustawy z 1995 r. stanowi:

„Jeżeli przedstawiciel handlowy ma roszczenie o świadczenie wyrównawcze wskazane w art. 20 i kompensata ta nie pokrywa w pełni rzeczywiście poniesionej szkody, przedstawiciel handlowy może poza tą kompensatą uzyskać odszkodowanie w wysokości różnicy pomiędzy kwotą rzeczywiście poniesionej szkody a kwotą wskazanej kompensaty, jest jednak zobowiązany do wykazania rzeczywistego rozmiaru szkody”.

13.

Zgodnie z treścią art. 27 ustawy z 1995 r.:

„Z zastrzeżeniem zastosowania umów międzynarodowych, w których Belgia jest stroną, każda czynność przedstawiciela handlowego mającego siedzibę w Belgii podlega prawu belgijskiemu i należy do zakresu właściwości sądów belgijskich”.

14.

W 2005 r. Unamar i NMB zawarły umowę przedstawicielstwa handlowego dotyczącą świadczenia usług żeglugi liniowej przy wykorzystaniu kontenerów należących do NMB. Umowa przewidywała zastosowanie prawa bułgarskiego i rozstrzyganie sporów umownych przez sąd arbitrażowy bułgarskiej izby przemysłowo-handlowej w Sofii.

15.

W dniu 22 grudnia 2008 r. umowa przedstawicielstwa handlowego została po raz ostatni przedłużona do 31 marca 2009 r. W tej sytuacji Unamar uznał, że umowa została rozwiązana nieprawidłowo i w dniu 25 lutego 2009 r. wniósł pozew do rechtbank van koophandel te Antwerpen, w którym żądał zapłaty odszkodowań przewidzianych ustawą z 1995 r.

16.

Natomiast w dniu 13 marca 2009 r. NMB pozwało Unamar przed rechtbank van koophandel te Antwerpen, żądając zapłaty zaległej opłaty za transport w wysokości 327207,87 EUR.

17.

Rechtbank van koophandel te Antwerpen połączył dwie sprawy i w wyroku z dnia 12 maja 2009 r. stwierdził, że bezzasadny jest zarzut braku właściwości podniesiony przez NMB ze względu na klauzulę zapisu na sąd polubowny. Sąd ten co do zasady uznał, że po pierwsze art. 27 ustawy z 1995 r. jest jednostronną normą łącznikową i podlega bezzwłocznemu stosowaniu, co powoduje, że wybór prawa innego państwa jest nieskuteczny; po drugie, ustawa ta powinna być stosowana, pomimo że nie należy do bezwzględnie obowiązującego w Belgii międzynarodowego porządku prawnego; po trzecie, spory, które są objęte zakresem zastosowania tej ustawy, nie podlegają w takim razie właściwości sądu polubownego, chyba że zastosowanie prawa belgijskiego lub równorzędnego prawa innego państwa zostanie wskazane w umowie przedstawicielstwa handlowego i wreszcie, zarzuty braku właściwości podniesione przez NMB nie są zasadne, ponieważ sporna umowa podlega prawu bułgarskiemu i brak jest wskazań, jakoby zgodnie z tym prawem przepisy dyrektywy 86/653 miały mieć zastosowanie również do przedstawicieli handlowych, którzy pośredniczą w zawieraniu umów w przedmiocie świadczenia usług.

18.

W dniu 24 czerwca 2009 r. NMB wniosło odwołanie od tego orzeczenia przed hof van beroep te Antwerpen. Wyrokiem z dnia 23 grudnia 2010 r. sąd ten nakazał Unamarowi zapłatę za transport w wysokości 77207,87 EUR wraz z odsetkami za zwłokę oraz kosztami postępowania sądowego. Ponadto hof van beroep te Antwerpen uznał za zasadny zarzut braku właściwości podniesiony przez NMB i stwierdził brak swojej właściwości do orzekania w przedmiocie skargi odszkodowawczej wniesionej przez Unamar. Zdaniem tego sądu ustawa z 1995 r. nie jest bezwzględnie wiążąca ani nie należy do obowiązującego w Belgii międzynarodowego porządku prawnego. Sąd ten uznał także, że zgodnie z art. 7 konwencji rzymskiej nie należy stosować bezwzględnie obowiązujących przepisów szczególnych tej ustawy. Zdaniem tego sądu prawo bułgarskie wybrane przez strony również dla Unamaru jako przedstawiciela ds. transportu morskiego zapewniało minimalną ochronę przewidzianą dyrektywą 86/653. W tych okolicznościach autonomia woli stron powinna mieć pierwszeństwo nad prawem innego państwa członkowskiego Unii, w tym przypadku Królestwa Belgii.

19.

W dniu 27 maja 2001 r. Unamar wniósł skargę kasacyjną od tego wyroku przed Hof van Cassatie, który zawiesił postępowanie i zwrócił się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy – uwzględniając […] dokonaną na podstawie prawa belgijskiego kwalifikację spornych art. 18, 20 i 21 ustawy [z 1995 r.] jako przepisów bezwzględnie wiążących w rozumieniu art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej – art. 3 i art. 7 ust. 2 [owej konwencji], w danym przypadku w związku z dyrektywą [86/653], należy interpretować w ten sposób, że dopuszczają zastosowanie do umowy bezwzględnie wiążących przepisów państwa sądu orzekającego, które zapewniają większy zakres ochrony niż przewidziana w owej dyrektywie [86/653] ochrona minimalna, również wówczas, gdy do umowy ma zastosowanie prawo innego państwa członkowskiego Unii, do którego również transponowana została ochrona minimalna wskazanej dyrektywy 86/653?”.

20.

NMB, rząd belgijski oraz Komisja przedstawiły uwagi na piśmie. Nie został złożony wniosek o przeprowadzenie rozprawy.

21.

Zanim przejdę do analizy merytorycznej pytania prejudycjalnego, chciałbym wprowadzić pewne uściślenia, które wydają mi się konieczne w celu skoncentrowania przedmiotu dyskusji oraz usunięcia ewentualnych wątpliwości co do zakresu niniejszego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

22.

Podczas gdy w sprawie w postępowaniu głównym była nie tylko rozpatrywana kwestia prawa znajdującego zastosowanie do umowy, ale także kwestia tego, czy sądy belgijskie były właściwe do rozpatrzenia sporu pomiędzy spółkami Unamar i NMB, do Trybunału zwrócono się tylko z pytaniem wskazania prawa właściwego zgodnie z konwencją rzymską. Takie umiejscowienie przedmiotu pytania, choćby mogło się wydawać zaskakujące na pierwszy rzut oka ( 5 ), nie pozbawia w każdym razie zasadności ( 6 ) niniejszego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, ponieważ u sedna sporu leży kwestia ustalenia jakie prawo, zgodnie z konwencją rzymską, znajduje zastosowanie do umowy przedstawicielstwa handlowego zawartej pomiędzy spółkami Unamar i NMB.

23.

W niniejszej sprawie kwestia prawa właściwego i ważności klauzuli zapisania na sąd polubowny, w której została wskazana izba przemysłowo-handlowa w Sofii, są ściśle powiązane. I tak sąd odsyłający odwołał się do konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych sporządzonej w Nowym Jorku dnia 10 czerwca 1958 r. ( 7 )., która w swoim art. II ust. 3 stanowi, że „sąd umawiającego się państwa, w którym wszczęto spór w sprawie, co do której strony dokonały zapisu na sąd polubowny, na żądanie jednej ze stron odeśle strony do arbitrażu, chyba że stwierdzi, że zapis jest nieważny, niewykonalny lub nie nadaje się do realizacji” ( 8 ). Z powyższego sąd ten wywiódł, że możliwe jest odrzucenie klauzuli zapisu na sąd polubowny obowiązującej zgodnie z prawem innego państwa na podstawie przepisów prawa sądu orzekającego, a z tego można wywnioskować, że spór nie podlega sądowi polubownemu. Tymczasem, jak precyzuje sąd odsyłający, z genezy ustawy z 1995 r. wynika, że art. 18, 20 i 21 tej ustawy należy uznać za przepisy prawa bezwzględnie obowiązującego. Z rozumowania tego sądu wynika zatem, że istnieje bliski związek pomiędzy ustaleniem prawa właściwego do umowy i możliwością, aby sędzia nie stosował klauzuli zapisu na sąd polubowny i w ten sposób uznał się za właściwy.

24.

Zadaniem Trybunału jest przede wszystkim ustalenie, czy prawo państwa członkowskiego Unii, które transponuje dyrektywę Unii, dając możliwość szerszej ochrony niż przewidziana w owej dyrektywie, zgodnie z art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej, może narzucić szerszą ochronę nawet w przypadku, gdy lex contractus to prawo innego państwa członkowskiego Unii, które także prawidłowo transponowało dyrektywę.

25.

Z akt dostarczonych Trybunałowi wynika, że zarówno Królestwo Belgii, jak i Republika Bułgarii prawidłowo transponowały dyrektywę 86/653. W przeciwieństwie do informacji przedstawionych w odniesieniu do ustawy z 1995 r. dostarczono bardzo niewiele danych na temat treści środków transponujących dyrektywę, które przyjęto w Bułgarii ( 9 ). W każdym razie mam wrażenie, że interwenienci zgadzają się co do tego, że ochrona gwarantowana ustawodawstwem belgijskim przekracza ochronę przewidzianą w dyrektywie, nie tylko dlatego, iż ma szerszy zakres zastosowania, ale także z uwagi na to, że przewiduje ona, iż w przypadku rozwiązania umowy przedstawiciel handlowy ma prawo zarówno do odszkodowania, jak i naprawienia szkody.

26.

Należy zatem doprecyzować warunki, w których można odejść od stosowania przepisów prawa bułgarskiego – lex contractus, w ramach sporu w postępowaniu głównym na rzecz bezwzględnie obowiązujących przepisów ustawy z 1995 r.

27.

Celowe jest zatem, aby w pierwszej kolejności przytoczyć kilka uściśleń co do zakresu art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej, które należy rozumieć w świetle nauki płynącej z orzecznictwa Trybunału. W drugiej kolejności zbadam, czy i w jakim stopniu harmonizacja ustawodawstw krajowych zgodnie z prawem pochodnym Unii może wpływać na wykonywanie przepisów tego samego prawa.

28.

Na wstępie warto przypomnieć, że w takim przypadku jak w postępowaniu głównym, gdzie strony wybrały zastosowanie konkretnego prawa do umowy na warunkach przewidzianych w art. 3 ust. 1 konwencji rzymskiej, co do zasady, z uwagi na zasadę autonomii woli stron przytoczonej w tym samym artykule należałoby się do niej zastosować.

29.

W procesie ustalania, jakie prawo jest właściwe zgodnie z konwencją rzymską, zasada autonomii woli stron może zostać zakłócona na dwa sposoby: z jednej strony w drodze stworzenia zasad szczególnych do pewnych umów, w których konieczna może się okazać ochrona słabszej strony umowy (umowy konsumenckie lub umowy o pracę) – parametr ten nie występuje w niniejszej sprawie, i z drugiej strony, poprzez wpływ przepisów szczególnych zgodnie z powszechnie uznanymi zasadami prawa międzynarodowego prywatnego a także prawa państw członkowskich. Wśród nich znajdują się zgodnie z tytułem ( 10 ) art. 7 konwencji rzymskiej przepisy bezwzględnie wiążące. Wpływ ich jest inny, w zależności od tego, czy są to bezwzględnie obowiązujące przepisy prawa innego państwa, z którym stan faktyczny sprawy wykazuje ścisły związek (ust. 1), lub tak jak w niniejszej sprawie, bezwzględnie obowiązujące przepisy państwa sądu orzekającego (ust. 2).

30.

Co się tyczy bezwzględnie wiążących przepisów państwa sądu orzekającego, wprawdzie art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej z praktycznego punktu widzenia oznacza, że bezwzględnie wiążące przepisy prawa państwa sądu orzekającego powinny mieć pierwszeństwo nad innymi przepisami ( 11 ), to jednak nie zawiera on żadnej definicji tych przepisów. Artykuł ten ogranicza się do wskazania, nie wymieniając innych przesłanek, że nie narusza się stosowania przepisów prawa państwa sądu orzekającego, „które w odniesieniu do danego stanu faktycznego wymuszają swoje zastosowanie, bez względu na to, jakie prawo ma zastosowanie do umowy”. Sprawozdanie objaśniające Giuliana Lagarde’a nie dostarcza dużo więcej informacji na ten temat ( 12 ).

31.

Moim zdaniem, z tych niewielu informacji wynika, że zgodnie z zasadami wywodzącymi się co do zasady z prawa międzynarodowego prywatnego, organy krajowe dysponują dużym zakresem uznania co do tego, w jakich dziedzinach i z jakich względów przepisowi państwa sądu orzekającego należy nadać charakter bezwzględnie obowiązujący, uzasadniający tym samym odstąpienie od stosowania prawa wybranego przez strony. Artykuł 7 ust. 2 konwencji rzymskiej wyklucza co do zasady kompetencje sędziego co do możliwości zastosowania bezwzględnie wiążących przepisów państwa sądu orzekającego, w przypadku gdy umowa, co do której ma on dokonać rozstrzygnięcia, choćby podlegała innemu prawu, wchodzi w zakres stosowania ustanowiony właśnie przez te bezwzględnie wiążące przepisy ( 13 ).

32.

Wniosek ten nie znajduje potwierdzenia w definicji przepisów bezwzględnie wiążących zastosowanej przez Trybunał w sprawie Arblade i in. ( 14 ) lub Komisja przeciwko Luksemburgowi ( 15 ), a jest to definicja, która w znacznej mierze została przejęta w art. 9 rozporządzenia Rzym I, zatytułowanym „Przepisy wymuszające swoje zastosowanie” ( 16 ); gwoli precyzji, przepis ten odpowiada treści art. 7 konwencji rzymskiej.

33.

Przypominam, że w sprawie Arblade i in. Trybunał stwierdził, że „ustawodawstwo dotyczące porządku i bezpieczeństwa” należy rozumieć jako dotyczące „przepisów, których przestrzeganie uznano za konieczne dla zapewnienia ustroju politycznego, społecznego i ekonomicznego danego państwa członkowskiego, do tego stopnia, że ich przestrzeganie obejmuje każdą osobę, która znajduje się na terytorium tego państwa członkowskiego i do każdego stosunku prawnego tam istniejącego” ( 17 ). Podobnie zwracam uwagę, że w sprawie Komisja przeciwko Luksemburgowi pojęcie ustawodawstwa dotyczącego porządku i bezpieczeństwa zostało przejęte z ww. wyroku w sprawie Arblade i in. ( 18 ) w ramach badania klauzuli porządku publicznego jako uzasadniającej odstępstwo od fundamentalnej zasady swobody świadczenia usług.

34.

Zakładając, że poprzez ww. wyroki Trybunał miał zamiar wywieść autonomiczną europejską definicję przepisów bezwzględnie wiążących, co pomimo wątpliwości wyrażonych w tym względzie ( 19 ) zdaje się znajdować potwierdzenie w definicji tych przepisów później utrzymanej w rozporządzeniu Rzym I, to jednak uznanie konkretnego przepisu krajowego za przepis bezwzględnie wiążący powinno następować z uwzględnieniem każdego przypadku i biorąc pod uwagę względy interesu publicznego, które uzasadniały przyjęcie tych przepisów.

35.

Według mnie należy w dużej mierze polegać na intencji prawodawcy krajowego co do nadania charakteru bezwzględnie obowiązującego przepisom krajowym: są to zasady wprowadzane przez państwo w obwieszczonym lub nie celu ochrony praw uznawanych za najważniejsze. Innymi słowy, państwa członkowskie są właściwe do określenia, jakie konkretnie sytuacje dotyczą pojmowanego szeroko interesu publicznego ( 20 ), co uzasadnia nadanie pewnym normom charakteru bezwzględnie obowiązującego. Kwalifikując dany przepis prawa krajowego jako bezwzględnie wiążący, sędzia krajowy jest zobowiązany wziąć pod uwagę zarówno treść, jak i systematykę aktu, którego jest on częścią ( 21 ).

36.

Niemniej jednak, w świetle obowiązków spoczywających na państwach członkowskich na podstawie zasady pierwszeństwa prawa Unii, możliwość, jaką dysponują organy krajowe, aby odstąpić od lex contractus na rzecz lex fori zgodnie z art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej, nie jest nieograniczona.

37.

Należy bowiem przypomnieć, że odwołanie się do bezwzględnie wiążących przepisów państwa sądu orzekającego zgodnie z art. 7 ust.2 konwencji rzymskiej, nie może prowadzić do zwolnienia państw członkowskich z obowiązku zapewnienia poszanowania postanowień traktatowych, pod rygorem pogwałcenia zasady pierwszeństwa prawa Unii i jego jednolitego stosowania ( 22 ). W szczególności przepisy te nie powinny prowadzić do stworzenia nieuzasadnionych przeszkód dla praw i wolności wynikających z traktatu.

38.

Jak już wspomniałem w poprzedniej sekcji, z zastrzeżeniem przestrzegania zasady pierwszeństwa prawa Unii, organy krajowe dysponują dużym zakresem uznania przy określaniu powodów i obszarów, w jakich będą one chciały stosować pewne przepisy o charakterze bezwzględnie obowiązującym zgodnie z art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej, wedle którego sędzia sądu orzekającego może je stosować, bez względu na to, jakie prawo ma zastosowanie do umowy.

39.

Niemniej jednak należy postawić pytanie, czy harmonizacja ustawodawstwa dokonana przez dyrektywę Unii może wywrzeć wpływ na skuteczność bezwzględnie wiążących przepisów państwa sądu orzekającego w odniesieniu do prawa innych państw członkowskich, jeśli tak jak w tym przypadku są to przepisy krajowe przyjęte w celu zapewnienia transpozycji owej dyrektywy.

40.

Moim zdaniem w zależności od tego, czy w niniejszej sprawie miała miejsce harmonizacja minimalna, czy też kompletna, odpowiedź na to pytanie nie musi być koniecznie taka sama.

41.

Przy założeniu, że koordynacja prawa krajowego wynikająca z dyrektywy wprowadza minimalny poziom ochrony, państwa członkowskie mogą utrzymać lub przyjąć bardziej rygorystyczne przepisy w tej dziedzinie ( 23 ). Organy krajowe mogą więc w zakresie pozostawionego im zakresu swobodnego uznania rozszerzyć zarówno zakres zastosowania, jak i stopień ochrony przyznany przez dyrektywę z uwagi na ochronę interesów uważanych przez te organy za istotne. W takiej sytuacji mogą pojawić się istotne różnice między ustawodawstwami krajowymi przyjętymi w celu zapewnienia transpozycji dyrektywy Unii. W mojej ocenie nie można wykluczyć, że przepisy krajowe rozszerzające zarówno zakres, jak i poziom ochrony minimalnej określone w dyrektywie zostaną uznane za posiadające charakter bezwzględnie obowiązujący i będą mogły zatem zastąpić, na podstawie art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej, przepisy prawa wskazanego przez strony, nawet jeśli byłoby to prawo państwa członkowskiego, które dokonało prawidłowej transpozycji dyrektywy. Należy przypomnieć, że co do zasady konwencja rzymska pozostawia państwom członkowskim, choć oczywiście pod warunkiem przestrzegania zasady pierwszeństwa prawa Unii, duży zakres uznania przy określaniu, które przepisy ich prawa należy uznać za bezwzględnie obowiązujące.

42.

Natomiast przy założeniu, że dyrektywa dokonuje pełnej harmonizacji ustawodawstw krajowych, musi ona prowadzić do przyjęcia przepisów krajowych określających zakres ochrony i jej stopień w sposób równoważny, jeśli nie identyczny. Taki stopień harmonizacji oznacza z założenia, że sprawy rozpoznawane przez sędziego powinny być oceniane wyłącznie z perspektywy kryteriów określonych przez prawodawcę unijnego ( 24 ). W takiej sytuacji należałoby więc wykluczyć możliwość uznania, że bezwzględnie wiążące przepisy jednego państwa członkowskiego mogłyby wykluczyć na podstawie art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej przepisy prawa innego państwa członkowskiego.

43.

Ponadto z perspektywy powszechnie uznanych zasad prawa międzynarodowego prywatnego można przyjąć, że ochronny charakter przepisów bezwzględnie wiążących w istocie zapewnia pełna harmonizacja wynikające z dyrektywy Unii. W istocie, tak jak podkreślałem wcześniej, możliwość zastosowania przez właściwe władze przepisów państwa sądu orzekającego zgodnie z art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej w świetle wyroku w ww. sprawie Arblade i in., i definicji powtórzonej w art. 9 ust. 1 rozporządzenia Rzym I, jest w dużym stopniu uzależniona od woli ustawodawcy zapewnienia ochrony interesom, które uważa on za istotne. Przy założeniu, że ustawodawstwa krajowe zapewniają transpozycję dyrektywy dokonującej pełnej transpozycji, interesy podlegające ochronie są w pewnym sensie zabezpieczone przez wynikającą z dyrektywy harmonizację ustawodawstwa. W takiej sytuacji lex contractus nie powinno więc co do zasady zostać wyeliminowane na rzecz prawa sądu orzekającego.

44.

Jednakże, jak zostanie to wykazane poniżej, dyrektywa 86/653 dokonuje harmonizacji minimalnej ( 25 ) ustawodawstw krajowych państw członkowskich, która wyklucza w szczególności ze swojego zakresu przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek w obszarze świadczenia usług i zapewnia tym przedstawicielom jedynie minimalną ochronę w przypadku rozwiązania umowy agencyjnej (a). Zatem, w przypadku gdy przepisy krajowe przyjęte przez państwo członkowskie właściwe ze względu na siedzibę sądu w świetle transpozycji tej dyrektywy wychodzą poza zakres stosowania i ochrony minimalnej przewidzianej przez tę dyrektywę, a więc w sytuacji, która wydaje się odpowiadać sytuacji rozpatrywanej w postępowaniu głównym, możliwe jest, że znajdą one zastosowanie zamiast przepisów prawa innego państwa członkowskiego, wskazanego przez strony umowy (b).

45.

Zarówno z postanowienia odsyłającego, jak i z uwag przedstawionych Trybunałowi wynika, że umową przedstawicielstwa handlowego będącą przedmiotem w postępowaniu głównym jest umowa zawarta między Unamarem i NMB dotycząca transakcji żeglugi liniowej z wykorzystaniem kontenerów należących do NMB, a więc świadczenia usług. Ponadto z postanowienia odsyłającego wynika także, że postępowanie główne dotyczyło rozwiązania umowy przedstawicielstwa handlowego wiążącej te dwie spółki i późniejszych działań ze strony Unamaru w celu uzyskania odszkodowania na podstawie ustawy z 1995 r.

46.

Tymczasem, jeśli chodzi po pierwsze o zakres zastosowania dziedzin podlegających ochronie na podstawie dyrektywy 86/653 wobec przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek, należy podnieść, że rząd belgijski, nie kwestionując oficjalnie zastosowania tej dyrektywy w niniejszym przypadku, który dotyczy umowy przedstawicielstwa handlowego w celu skorzystania z usług kontenerowych żeglugi liniowej wskazał, że ustawa z 1995 r. ma szerszy zakres stosowania niż dyrektywa 86/653, która w art. 1 ust. 2 wskazuje, że dotyczy ona jedynie czynności pośrednictwa w zakresie sprzedaży lub zakupu towarów.

47.

Podobnie Komisja wskazała, że ustawodawca belgijski zdecydował się zastosować system ochrony przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek przewidziany przez dyrektywę nie tylko w odniesieniu do przedstawicieli handlowych zajmujących się „sprzedażą lub zakupem towarów” (art. 1 ust. 2 dyrektywy 86/653), lecz również w odniesieniu do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek, którym powierzone są negocjacje i możliwość zawierania transakcji handlowych (art. 1 ustawy z 1995 r.), co może również oznaczać świadczenie usług. Z kolei, jak wyjaśnia Komisja, ustawodawstwo bułgarskie najprawdopodobniej nie ma zastosowania do świadczenia usług. Niemniej jednak Komisja jest zdania, że postanowienie odsyłające nie daje podstaw do wyciągania ostatecznych wniosków co do charakteru umowy w niniejszym przypadku, i przyjęła że głównym celem tej umowy była negocjacja sprzedaży i zakup towarów.

48.

Moim zdaniem ustawa z 1995 r. wychodzi poza zwykłe ramy transpozycji dyrektywy 86/653. Analiza porównawcza przepisów jasno ukazuje, że ustawodawca belgijski zamierzał rozszerzyć ochronę przyznaną przez tę dyrektywę na wszystkich przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek, włącznie z tymi, którzy uczestniczą w transakcjach dotyczących świadczenia usług ( 26 ). Wolę rozszerzenia zakresu stosowania ochrony przyznanej przez dyrektywę 86/653 można najprawdopodobniej wyjaśnić przez fakt, że ustawodawca belgijski chciał nie tylko dokonać transpozycji dyrektywy, ale również określić w miarę kompletnie statut przedstawiciela handlowego działającego na własny rachunek, czerpiąc inspiracje z konwencji Beneluxu i zasad dotychczas mających zastosowanie do przedstawiciela handlowego będącego pracownikiem ( 27 ).

49.

W mojej opinii nie ulega wątpliwości, że dyrektywę 86/653 należy interpretować w ten sposób, że jej zakres stosowania nie obejmuje pośredników, których zadaniem jest negocjacja umów dotyczących usług. Jak już orzekł Trybunał, art. 1 ust. 2 dyrektywy 86/653 określa w jasny sposób pojęcie przedstawiciela handlowego, ograniczając je do dokładnie określonych sytuacji ( 28 ). W istocie przepis ten uznaje za przedstawiciela handlowego osobę, która pozostając niezależnym pośrednikiem, w sposób stały zajmuje się negocjowaniem sprzedaży lub kupnem towarów na rzecz innej osoby, lub zawiera transakcje w imieniu i na rachunek zleceniodawcy. Dyrektywa ta nie dotyczy więc pośredników działających na własny rachunek, którym powierzono pośrednictwo w zakresie umów dotyczących usług. Ponadto zgodnie z tym, co Trybunał również wskazał w tej sprawie ( 29 ), należy podnieść, iż odniesienia do „towarów”, których dotyczy umowa przedstawicielstwa handlowego, znajdują się także w art. 4 ust. 2 lit. a), art. 6 ust. 1 i art. 20 ust. 2 lit. b) dyrektywy 86/653.

50.

Taka wykładnia wynikająca z brzmienia dyrektywy 86/653 znajduje potwierdzenie w analizie prac przygotowawczych dotyczących tej dyrektywy. W istocie pierwszy projekt dyrektywy Komisji w tej dziedzinie ( 30 ) obejmował wszystkie „transakcje handlowe”, to znaczy transakcje dotyczące towarów i usług (zob. art. 2, art. 7 ust. 1 i 2, art. 8 i art. 10 ust. 2 projektu). Z porównania owego projektu i ostatecznie przyjętego przez Radę tekstu dyrektywy 86/653 wynika, że wprowadzone zostały istotne zmiany polegające na ograniczeniu transakcji dokonywanych przez przedstawicieli do transakcji sprzedaży lub zakupu towarów, usuwając w szczególności wszelkie odniesienia do usług ( 31 ).

51.

Rozszerzenie przez ustawodawstwo krajowe, w tym przypadku ustawę z 1995 r. zakresu stosowania dyrektywy 86/653 na przedstawicieli działających w obszarze świadczenia usług miało według mnie istotne konsekwencje. Przepis krajowy, który rozszerza zakres stosowania dyrektywy na usługi, nie może być traktowany jako zwykły środek transpozycyjny i staje się on wtedy normą ściśle krajową ( 32 ). Jedynie wówczas gdy zakres stosowania dyrektywy jest zbieżny z zakresem ustawodawstwa krajowego, ustawodawstwo to może zostać uznane za środek transpozycyjny.

52.

Po drugie, w odniesieniu do poziomu ochrony przyznanego przedstawicielowi handlowemu w przypadku rozwiązania umowy wiążącej go ze zleceniodawcą, art. 17 dyrektywy 86/653 zobowiązuje państwa członkowskie do ustanowienia mechanizmu odszkodowawczego dla przedstawiciela handlowego po rozwiązaniu umowy. Przepis ten przewiduje możliwość wyboru przez państwo członkowskie między świadczeniem wyrównawczym z tytułu pozyskania klienteli a odszkodowaniem. Wyłącznym celem tego mechanizmu jest zapewnienie przedstawicielowi handlowemu minimalnego odszkodowania, bez wykluczania możliwości, by państwa członkowskie przewidziały w swoim ustawodawstwie dodatkowe świadczenia wyrównawcze. Jeśli Królestwo Belgii w momencie transpozycji dyrektywy 86/653 opowiedziało się, podobnie do większości państw członkowskich ( 33 ) za świadczeniem wyrównawczym z tytułu pozyskania klienteli, które w art. 20–23 ustawy z 1995 r. określone jest jako „świadczenia wyrównawcze”, to art. 21 tej ustawy nie wyłącza możliwości uzyskania przez przedstawiciela handlowego w pewnych okolicznościach odszkodowania, jeśli otrzymane świadczenie wyrównawcze nie pokrywa w pełni rzeczywiście poniesionej szkody.

53.

W odniesieniu do prawa państwa sądu orzekającego, które tak jak wydaje się to mieć miejsce w postępowaniu głównym, rozszerza nie tylko zakres stosowania, lecz również stopień ochrony przyznany przedstawicielowi handlowemu na podstawie dyrektywy 86/653, jestem zdania, że sędzia, co do zasady może je zastosować na podstawie art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej, zamiast prawa innego państwa wskazanego przez strony umowy.

54.

Jeśli określenie przepisów prawa krajowego o charakterze bezwzględnie obowiązującym z uwagi na systematykę i brzmienie aktu prawnego, z którego one wynikają, należy wyłącznie do sędziego sądu orzekającego, to w mojej opinii w sytuacji takiej jak ta w postępowaniu głównym warunki zastosowania bezwzględnie wiążących przepisów państwa sądu orzekającego są spełnione.

55.

W zakresie oceny bezwzględnego obowiązywania przepisu prawa w pierwszej kolejności pragnę przypomnieć, że ocena ta musi być dokonywana w związku z systematyką i brzmieniem aktu prawnego, w którym jest on zawarty ( 34 ). Sędzia może w szczególności stwierdzić bezwzględne obowiązywanie przepisu, opierając się na woli ustawodawcy ( 35 ), jak również na treści tego aktu prawnego ( 36 ).

56.

Jak zatem wynika z art. 27 ustawy z 1995 r., ustawodawca belgijski oprócz transpozycji przepisów dyrektywy 86/653, które Trybunał uznał za bezwzględnie obowiązujące ( 37 ), również wskazał, że „przy zastrzeżeniu stosowania umów międzynarodowych, których Belgia jest stroną, wszelka działalność przedstawiciela handlowego posiadającego swoją główną siedzibę w Belgii, podlega prawu belgijskiemu i jurysdykcji sądów belgijskich”. Cała ustawa z 1995 r. może być z kolei analizowana jako przejaw ochrony szczególnego interesu przez ustawodawcę belgijskiego.

57.

W drugiej kolejności, w sytuacji takiej jak ta, której dotyczy sprawa w postępowaniu głównym, gdzie prawo państwa sądu orzekającego rozszerza zakres zastosowania i poziom ochrony przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek przewidziane w dyrektywie 86/653, wydaje mi się, że trudno byłoby stwierdzić ograniczenie lub przeszkodę w odniesieniu do praw i wolności wynikających z traktatu, które prowadziłyby do zmiany w zakresie obowiązku państw członkowskich do przestrzegania postanowień traktatu. W odniesieniu w szczególności do świadczenia wyrównawczego przewidzianego w przypadku rozwiązania umowy przedstawicielstwa, należy wskazać, że Trybunał, podkreślając, iż system ochrony ustanowiony przez art. 17 dyrektywy 86/653 ma charakter bezwzględnie obowiązujący, jednocześnie stwierdził, że ustanawia on poziom ochrony minimalnej. Zatem, skoro państwa członkowskie nie mogą przyjmować przepisów, które przyznawałyby przedstawicielom handlowym poziom ochrony niższy niż przewidziany w tym artykule, nie powinno być przeszkód, aby państwa członkowskie przewidziały wyższe świadczenia odszkodowawcze ( 38 ). Wobec tego sędzia krajowy co do zasady może stosować bezwzględnie obowiązujące przepisy lex fori w miejsce prawa innego państwa członkowskiego wskazanego przez strony umowy.

58.

Według mnie z tych rozważań wynika, że jeśli państwa członkowskie zdecydowały się przyjąć ustawodawstwo krajowe, którego zakres zastosowania i poziom ochrony jest wyższy niż dyrektywy 86/653, tak jak, wydaje się, miało to miejsce w postępowaniu głównym, wówczas istnieje możliwość zastosowania zgodnie z art. 7 ust. 2 konwencji rzymskiej bezwzględnie obowiązujących przepisów państwa sądu orzekającego zamiast prawa innego państwa.

59.

Wniosek ten wydaje się pozostawać w zgodzie z rozstrzygnięciem w ww. sprawie Ingmar. W tym zakresie należy przypomnieć, że wyrok w tej sprawie dotyczył sporu, w którym strony wyraźnie zdecydowały poddać wiążącą je umowę przedstawicielstwa prawu państwa trzeciego, a nie prawu krajowemu przyjętemu wskutek transpozycji dyrektywy 86/653 ( 39 ). W tym przypadku wyjątek od zasady autonomii, która powinna mieć pierwszeństwo w odniesieniu do stosunków umownych, został uzasadniony koniecznością poddania umowy przepisom chroniącym przedstawiciela handlowego, które wynikają z tej dyrektywy. Trybunał przypomniał wówczas, iż istotne jest, aby „z uwagi na porządek wspólnotowy zleceniodawca posiadający siedzibę w państwie trzecim, którego przedstawiciel handlowy prowadzi swoją działalność na obszarze Wspólnoty, nie mógł obejść tych przepisów dzięki prostemu zabiegowi polegającemu na zastosowaniu klauzuli wyboru prawa. Rola, jaką odgrywają te przepisy, wymaga, aby znalazły one zastosowanie, gdy występuje ścisły związek ze Wspólnotą, w szczególności gdy przedstawiciel handlowy prowadzi swoją działalność na terenie państwa członkowskiego, niezależnie od tego, jakiemu prawu strony zdecydowały się poddać umowę” ( 40 ).

60.

Prawdą jest, że, jak to podniosła Komisja i NMB w uwagach pisemnych, okoliczności faktyczne tej sprawy wyglądały inaczej w tym sensie, że dotyczyły one sytuacji, w której strony umowy przedstawicielstwa handlowego wybrały prawo państwa trzeciego, w którym z założenia nie miał zastosowania system ochrony przedstawicieli handlowych na podstawie dyrektywy 86/653, jednak zadane pytanie wpisuje się w ramy widocznego sporu co do warunków, jakie przepis prawa musi spełnić, aby mógł zostać uznany za bezwzględnie obowiązujący w rozumieniu prawa prywatnego międzynarodowego ( 41 ). Aby odpowiedzieć na to pytanie, przeprowadzając analizę celu i treści ustawy z 1995 r., Trybunał oparł się na twierdzeniu, że właściwe przepisy są konieczne do osiągniecia celów traktatu ( 42 ) i jednocześnie na fakcie, że realizują one cel ochrony przedstawicieli handlowych ( 43 ). Można stad wywnioskować przez analogię, że w celu stwierdzenia charakteru bezwzględnie obowiązującego danego przepisu można wziąć pod uwagę cel przepisu polegający nie tylko na ochronie interesów o charakterze czysto publicznym, lecz również konieczność uwzględnienia szczególnej sytuacji grupy osób.

61.

Mając na względzie powyższe rozważania, proponuję odpowiedzieć w następujący sposób na pytanie zadane przez Hof van Cassatie:

Artykuł 3 i art. 7 ust. 2 Konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych otwartej do podpisu w Rzymie dnia 19 czerwca 1980 r., w związku z dyrektywą Rady 86/653/EWG z dnia 18 grudnia 1986 r. w sprawie koordynacji ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do przedstawicieli handlowych działających na własny rachunek, należy interpretować w ten sposób, że umożliwiają one, aby w odniesieniu do umowy stosowane były bezwzględnie wiążące przepisy państwa sądu orzekającego, które zapewniają przedstawicielowi handlowemu szerszą ochronę niż ochrona ustanowiona przez tę dyrektywę z uwagi na szczególny interes, jaki państwo członkowskie przyznaje tym przepisom, nawet jeśli prawem właściwym dla umowy jest prawo innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, w którym przyjęta została wspomniana ochrona minimalna wynikająca z dyrektywy.