KOMISJA EUROPEJSKA

Bruksela, dnia 24.10.2023

COM(2023) 650 final

SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW

Sprawozdanie na temat stanu unii energetycznej na 2023 r.








(na podstawie rozporządzenia (UE) 2018/1999 w sprawie zarządzania unią energetyczną i działaniami w dziedzinie klimatu)

{SWD(2023) 646 final}

Wprowadzenie i najważniejsze informacje

W ubiegłym roku w czasie, w którym na świecie dopiero rozpoczął się proces wychodzenia z kryzysu gospodarczego wywołanego globalną pandemią, Unia Europejska (UE) stanęła przed jednym z największych wyzwań od czasu jej powstania, w obliczu wojny w Europie i najgorszego od dziesięcioleci światowego kryzysu energetycznego. Ukraina stała się celem niczym nieuzasadnionego i niesprowokowanego ataku wojskowego, a Rosja przekształciła dostawy energii w broń z zamiarem zakłócenia dostaw paliw kopalnych do Europy, a tym samym zaszkodzenia europejskiej gospodarce.

Aby jak najszybciej zmniejszyć zależność od przywozu paliw kopalnych z Rosji, konieczne było podjęcie działań mających na celu oszczędzanie energii, dywersyfikację dostaw energii i przyspieszenia przejścia na czystą energię. UE i jej dwadzieścia siedem państw członkowskich podjęły zasadnicze, zdecydowane i solidarne działania. Komisja zaproponowała plan REPowerEU, któremu towarzyszyło w ciągu roku szereg sprawnie przyjętych legislacyjnych środków nadzwyczajnych. Dzięki wspólnemu działaniu UE udało się uniknąć zakłóceń w dostawach energii oraz złagodzić presję na rynki energii oraz zwiększyć dostawy czystej energii ze źródeł odnawialnych. W maju 2023 r. po raz pierwszy w historii UE produkowała więcej energii wiatrowej i słonecznej niż energii z paliw kopalnych.

Krótko mówiąc, UE udało się uniknąć najgorszego kryzysu energetycznego. Jednocześnie UE wykorzystała kryzys do intensyfikacji działań w kierunku przyspieszenia przejścia na czystą energię tak, aby do 2050 r. Europa stała się pierwszym kontynentem neutralnym dla klimatu. Osiągnięcie założeń Europejskiego Zielonego Ładu, który stanowi „odpowiedź UE na wezwanie historii 1 ” jest obecnie nie tylko koniecznością z klimatycznego punktu widzenia i europejską strategią na rzecz wzrostu 2 , ale również koniecznością w zakresie bezpieczeństwa energetycznego i autonomii energetycznej UE. W praktyce Europejski Zielony Ład stał się centralnym elementem ogólnej unijnej strategii gospodarczej i kluczowym czynnikiem umożliwiającym osiągnięcie wzrostu i konkurencyjności.

Chociaż UE poradziła sobie z najgorszymi skutkami kryzysu, nie może jednak pozwolić sobie na samozadowolenie. Rynki energii są ciągle podatne na zagrożenia, podczas kryzysu wzrosły dotacje do paliw kopalnych, inflacja utrzymuje się na wysokim poziomie, europejska infrastruktura krytyczna wymaga ochrony, w tym przed aktami sabotażu, a skutki kryzysu uświadomiły nam ryzyko zależności od niewiarygodnych źródeł. Aby utrzymać pozycję kluczowego partnera na arenie międzynarodowej, w dłuższej perspektywie UE musi nadal zapewniać przystępną cenowo, niezawodną i dostępną energię dla gospodarstw domowych oraz zwiększać konkurencyjność przemysłową i gospodarczą unijnego przemysłu i unijnej gospodarki. Kryzys energetyczny i zakłócenia w łańcuchu dostaw, do których doszło w ciągu ostatnich dwóch lat, uwidoczniły, jak ważne jest zwiększenie mocy produkcyjnej i konkurencyjności unijnego przemysłu neutralnego emisyjnie. W akcie w sprawie przemysłu neutralnego emisyjnie 3 Komisja zaproponowała istotne reformy mające na celu zwiększenie zdolności produkcyjnej w UE, które zostaną uzupełnione środkami służącymi poprawie ochrony unijnego przemysłu przed zakłóceniami na rynku ze strony państw spoza UE. Silny europejski przemysł czystych technologii jest bardzo ważny dla przyszłości UE.

Roczne sprawozdanie na temat stanu unii energetycznej, wraz ze sprawozdaniami towarzyszącymi, jest ważnym instrumentem służącym do podsumowania postępów UE w kierunku osiągnięcia celów unii energetycznej 4 i przejścia na czystą energię zgodnie z celami w zakresie energii i klimatu. W tegorocznym sprawozdaniu przeanalizowano, w jaki sposób UE zareagowała na bezprecedensowe kryzysy i wyzwania w trakcie obecnej kadencji Komisji, oraz zawarto rozważania dotyczące pozostałych wyzwań.

Sprawozdanie składa się z trzech części. W pierwszej części opisano, w jaki sposób niezwykle ambitne cele klimatyczne i środowiskowe określone w Europejskim Zielonym Ładzie stały się podstawą unijnej strategii reagowania kryzysowego oraz strategii na rzecz wzrostu i konkurencyjności. W drugiej części przeanalizowano stan realizacji wszystkich pięciu wymiarów unii energetycznej w oparciu o przeprowadzoną przez Komisję ocenę sprawozdań państw członkowskich z postępów w realizacji ich krajowych planów w dziedzinie energii i klimatu (KPEiK). W ostatniej części wskazano przyszłe wyzwania dla systemu energetycznego i polityki energetycznej UE.

Wraz z niniejszym sprawozdaniem publikowany jest zestaw sprawozdań towarzyszących, o których mowa poniżej. Zawierają one bardziej szczegółową ocenę postępów w realizacji inicjatyw w pięciu wymiarach unii energetycznej oraz w przechodzeniu na czystą energię:

-ocena postępów w kierunku osiągnięcia celów unii energetycznej i realizacji działań w dziedzinie klimatu 5 6

-sprawozdanie z postępów w dziedzinie konkurencyjności 7 w 2023 r.,

-sprawozdanie w sprawie zrównoważonego charakteru bioenergii przewidziane w rozporządzeniu (UE) 2018/1999 8 ,

-sprawozdanie z postępów w zakresie renowacji krajowych zasobów budynków mieszkalnych i niemieszkalnych oraz z postępów w zwiększaniu liczby budynków o niemal zerowym zużyciu energii przewidziane w rozporządzeniu (UE) 2018/1999 9 ,

-sprawozdanie z wdrożenia dyrektywy w sprawie energii elektrycznej (UE) 2019/944 10 ,

-sprawozdanie w sprawie dotacji w energetyce w Europie za 2023 r. 11 ,

-sprawozdanie z postępu działań na rzecz klimatu 12 ,

-sprawozdanie w sprawie funkcjonowania rynku uprawnień do emisji dwutlenku węgla w 2022 r. 13 ,

-sprawozdanie w sprawie jakości benzyny i oleju napędowego stosowanych w transporcie drogowym 14 ,

-sprawozdanie dotyczące wdrożenia dyrektywy 2009/31/WE w sprawie geologicznego składowania dwutlenku węgla. 15

1. EUROPEJSKI ZIELONY ŁAD JAKO STRATEGIA WZROSTU I ODPOWIEDŹ NA KRYZYS: DROGA DO NEUTRALNOŚCI KLIMATYCZNEJ

1.1    Europejski Zielony Ład a unia energetyczna: podsumowanie sytuacji i dalsze działania po kryzysach

Od początku integracji europejskiej energia odgrywa kluczową rolę. W 1952 r. ustanowiono Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, poprzedniczkę UE, i tym samym stworzono jednolity rynek węgla i stali, łącząc główne w tamtym czasie źródło energii. Kilka lat później, na mocy traktatu rzymskiego (1957 r.), ustanowiono Euratom w celu stworzenia wspólnego rynku na potrzeby rozwoju pokojowego wykorzystania energii jądrowej. W latach 90. XX wieku w europejskim programie pojawiła się kwestia energii odnawialnej i określono pierwsze orientacyjne cele. Dzięki Traktatowi z Lizbony (2007 r.) w traktatach UE zapisano politykę energetyczną jako kompetencję dzieloną między państwa członkowskie i UE. Od tego czasu znaczenie tego obszaru polityki stale rośnie, co jest również widoczne w obecnym programie prac Komisji.

Rys. 1: Harmonogram od początku kadencji obecnej Komisji 19

Wkrótce po objęciu urzędu przewodnicząca Ursula von der Leyen zapowiedziała Europejski Zielony Ład 20  jako nadrzędny priorytet polityczny. Komisja zobowiązała się do sprostania wyzwaniom energetycznym, klimatycznym i środowiskowym oraz do osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 r., zgodnie z porozumieniem paryskim. W Europejskim prawie o klimacie 21 określono, że należy ograniczyć emisje gazów cieplarnianych związane z gospodarką unijną do roku 2030 o co najmniej 55 % w porównaniu z poziomami z 1990 r., a UE zobowiązała się do osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 r. Wymaga to transformacji UE ukierunkowanej na społeczeństwo, które chroni swój kapitał naturalny i ma do dyspozycji nowoczesną, zasobooszczędną, konkurencyjną i opartą na czystej energii gospodarkę. W osiągnięciu tego celu zasadniczą rolę odgrywa transformacja systemu energetycznego, ponieważ produkcja i wykorzystanie energii odpowiada za ponad 75 % emisji gazów cieplarnianych w UE. W ramach unii energetycznej wspiera się przejście na czystą energię, ponieważ łączy ona w sobie wszystkie aspekty polityki energetycznej w ramach spójnego, zintegrowanego podejścia. Unia energetyczna opiera się na pięciu wymiarach: 1) bezpieczeństwo, solidarność i zaufanie; 2) w pełni zintegrowany wewnętrzny rynek energii; 3) efektywność energetyczna; 4) działania w dziedzinie klimatu i dekarbonizacja gospodarki oraz 5) badania naukowe, innowacje i konkurencyjność. Wszystkie wymiary mają zasadnicze znaczenie w kontekście Europejskiego Zielonego Ładu i deklarowanego przez UE ambitnego celu, jakim jest pełnienie roli światowego lidera w zakresie radzenia sobie ze kwestiami zmiany klimatu i degradacji środowiska przez zapewnienie wiarygodnego przykładu transformacji energetycznej.

Zaledwie cztery miesiące po objęciu urzędu przez Komisję wybuch pandemii COVID-19 stał się punktem zwrotnym w planowanych pracach, a Komisja przeszła na tryb zarządzania kryzysowego. Szeroko zakrojone lockdowny spowodowały poważny kryzys gospodarczy. Komisja podjęła strategiczną decyzję o przyspieszeniu transformacji gospodarki i społeczeństwa oraz o wykorzystaniu Europejskiego Zielonego Ładu jako strategii ożywienia i wzrostu gospodarczego.

Komisja opracowała narzędzie służące odbudowie NextGenerationEU 22 , za pośrednictwem którego pozyskuje środki przez zaciąganie pożyczek na rynkach kapitałowych w imieniu UE jako całości na niespotykaną dotąd skalę. Dzięki temu Komisja może oferować atrakcyjniejsze warunki, z których korzystają beneficjenci jej programów finansowania. Oznacza to, że UE jest w stanie udzielać pożyczek państwom członkowskim w ramach Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRF) zgodnie z ratingiem kredytowym i skalą UE jako emitenta. W ramach tego instrumentu UE stała się największym emitentem obligacji ekologicznych na świecie. Co najmniej 37 % środków w ramach RRF przeznacza się na reformy i inwestycje w zakresie zielonych technologii i zdolności, w tym zrównoważoną mobilność, efektywność energetyczną, energię odnawialną, przystosowanie się do zmiany klimatu, gospodarkę o obiegu zamkniętym i różnorodność biologiczną. Umożliwiło to dokonanie ogromnych inwestycji w przejście na czystą energię przy jednoczesnym łagodzeniu skutków kryzysu gospodarczego.

W czasie planowania odbudowy po kryzysie i kierowania dalszych inwestycji na cele Europejskiego Zielonego Ładu Komisja uruchamiała jednocześnie szereg działań ustawodawczych w celu szybszego przejścia na czystą energię i osiągnięcia ambitniejszego celu klimatycznego na 2030 r. W lipcu i grudniu 2021 r. Komisja zaproponowała pakiet „Gotowi na 55” będący pakietem wniosków dotyczących przeglądu i aktualizacji unijnych przepisów w dziedzinie energii, klimatu i różnorodności biologicznej. Pakiet ten obejmował między innymi wnioski dotyczące: dyrektywy w sprawie odnawialnych źródeł energii 23 , dyrektywy w sprawie efektywności energetycznej 24 , dyrektywy w sprawie opodatkowania energii 25 , dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków 26 , pakietu dotyczącego rynku wodoru i obniżania emisyjności sektora gazu 27 , rozporządzenia w sprawie redukcji emisji metanu w sektorze energetycznym 28 , Społecznego Funduszu Klimatycznego 29 oraz szereg innych wniosków mających na celu wzmocnienie zasady „zanieczyszczający płaci” i aspektów różnorodności biologicznej oraz zwiększenie naturalnych pochłaniaczy dwutlenku węgla. W negocjacjach w sprawie tych ważnych dokumentów poczyniono znaczne postępy i w dużej mierze negocjacje zakończono już w 2023 r. Współprawodawcy zatwierdzili wyższy cel w zakresie energii odnawialnej i wyższy cel w zakresie efektywności energetycznej. Trwają negocjacje w sprawie charakterystyki energetycznej budynków i przepisów dotyczących rynku wodoru i gazu zdekarbonizowanego, a współprawodawcy dążą do osiągnięcia porozumienia do końca 2023 r. Trwają również negocjacje dotyczące dyrektywy w sprawie opodatkowania energii, które mają zostać zakończone do 2024 r.

W lutym 2022 r. rozpoczęła się niczym nieuzasadniona i niesprowokowana wojna napastnicza Rosji przeciwko Ukrainie. W jej następstwie oraz w związku z wcześniejszą manipulacją dostawami i cenami paliw przez Rosję w celu wywarcia nacisku na Europę doszło do poważnego kryzysu cen energii, który rozpoczął się już jesienią 2021 r. Ceny energii osiągnęły najwyższy poziom w sierpniu 2022 r. i wyniosły 294 EUR/MWh w przypadku gazu i 474 EUR/MWh w przypadku energii elektrycznej 30 , co skutkowało znacznym wzrostem kosztów utrzymania, spadkiem globalnej konkurencyjności przedsiębiorstw UE i ograniczeniem produkcji w sektorach energochłonnych 31 . Ponownie UE i jej państwa członkowskie pozostały zjednoczone i osiągnęły porozumienie w sprawie stopniowego uniezależnienia się UE od rosyjskich paliw kopalnych do 2027 r. Państwa członkowskie wdrożyły różne środki w celu złagodzenia skutków wysokich cen energii, w szczególności w drodze bezpośredniego wsparcia dla konsumentów końcowych. Państwa członkowskie propagowały ponadto oszczędność energii i interweniowały zarówno na hurtowym, jak i detalicznym rynku energii 32 .

Komisja przewodziła reakcji UE na kryzys energetyczny i w maju 2022 r. przyjęła plan REPowerEU 33 , w tym strategię dotyczącą zewnętrznego zobowiązania energetycznego 34 . Celem Komisji było oszczędzanie energii i rozwiązanie problemu wysokich cen energii, dywersyfikacja dostaw energii i dalsze przyspieszenie przejścia na czystą energię, przy czym ostatecznym celem było uniezależnienie się od importu rosyjskich paliw kopalnych najpóźniej do 2027 r.

W planie REPowerEU przewidziano również większe możliwości finansowania w ramach RRF, który stał się głównym instrumentem służącym przeznaczaniu środków unijnych na wspieranie celów REPowerEU. Po przyjęciu rozporządzenia w sprawie REPowerEU 35 w ramach swoich zaktualizowanych planów odbudowy i zwiększania odporności państwa członkowskie miały przedłożyć specjalne nowe rozdziały 36 , w których miały opisać reformy i inwestycje mające na celu zwiększenie odporności, bezpieczeństwa i zrównoważonego charakteru unijnego systemu energetycznego. Do tej pory w ramach istniejących planów państwa członkowskie przeznaczyły 50 % swojej alokacji, tj. łącznie 252 mld EUR na działania przyczyniające się do osiągnięcia celu klimatycznego, a tym samym wspierające cele REPowerEU i niezależność energetyczną.

Oprócz planu REPowerEU i rozporządzenia w sprawie magazynowania gazu 37 , które było pierwszym aktem zaproponowanym w odpowiedzi na kryzys w marcu 2022 r., Komisja zaproponowała, a Rada przyjęła w rekordowym czasie szereg nadzwyczajnych inicjatyw ustawodawczych na podstawie art. 122 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) w 2022 r. w celu złagodzenia skutków kryzysu energetycznego w przemyśle i gospodarstwach domowych. Obejmowały one: rozporządzenie w sprawie oszczędzania gazu 38 , rozporządzenie w sprawie przeciwdziałania wysokim cenom energii 39 , rozporządzenie w sprawie solidarności 40 , mechanizm korekty rynku 41 i rozporządzenie w sprawie wydawania zezwoleń 42 . Inicjatywy te przyczyniły się do zapewnienia bezpieczeństwa dostaw gazu przez zmniejszenie zapotrzebowania na gaz o 18 % i na energię elektryczną (w godzinach szczytu) oraz do przyspieszenia wdrażania energii ze źródeł odnawialnych. Miały one również na celu przekierowanie nadmiernych zysków producentów energii do konsumentów i przemysłu, ograniczenie nadmiernych podwyżek cen oraz wzmocnienie solidarności między państwami członkowskimi, tak aby państwa wspierały się nawzajem, gdy któremuś z nich grozi niedobór dostaw gazu. Państwa członkowskie postanowiły połączyć swoje zapotrzebowanie na gaz za pośrednictwem nowo utworzonej unijnej platformy energetycznej 43  i poczynić pierwsze kroki w kierunku wspólnych zakupów z wykorzystaniem mechanizmu agregacji zapotrzebowania AggregateEU. W międzyczasie przedłużono okres obowiązywania rozporządzenia w sprawie oszczędzania gazu. Inne środki przyjęte na podstawie art. 122 TFUE okazały się przydatne w dłuższej perspektywie i zostały już lub mogą w przyszłości zostać włączone do stałych przepisów.

Jednocześnie UE wspierała ukraiński system energetyczny, dostarczając 4 969 generatorów prądotwórczych i 2 507 transformatorów za pośrednictwem Unijnego Mechanizmu Ochrony Ludności, ustanawiając Sekretariat Wspólnoty Energetycznej Funduszu Wsparcia Energetyki Ukrainy, w ramach którego zobowiązania darczyńców wynoszą 218 mln EUR, przekazując 5 700 paneli fotowoltaicznych oraz stabilizując ukraińskie i mołdawskie systemy elektroenergetyczne w drodze synchronizacji z europejską siecią kontynentalną. UE przekazała Ukrainie również ponad 54,8 mln EUR w ramach pomocy materialnej i związanej z bezpieczeństwem jądrowym. Wraz ze Wspólnotą Energetyczną Komisja wspiera Ukrainę, Mołdawię i Bałkany Zachodnie w ich stałym dostosowywaniu się do dorobku prawnego UE, stanowiącym ważny krok w przygotowaniach do przyszłego przystąpienia do UE. Za pośrednictwem międzynarodowych mechanizmów koordynacji, takich jak grupa koordynacyjna G7+, UE koordynuje z podmiotami globalnymi działania podejmowane w odpowiedzi na prowadzoną przez Rosję ukierunkowaną kampanię niszczenia ukraińskiej infrastruktury energetycznej.

Kolejnym ważnym krokiem podjętym w celu utrzymania autonomii strategicznej było przygotowanie się na przyszłość przez zapewnienie bezpiecznych dostaw technologii neutralnych emisyjnie i surowców krytycznych na potrzeby dwojakiej transformacji. Obecna sytuacja geopolityczna spowodowała również wzrost konkurencji w przemyśle neutralnym emisyjnie – do 2030 r. światowy rynek kluczowych, masowo produkowanych technologii neutralnych emisyjnie ma wzrosnąć trzykrotnie i osiągnąć roczną wartość około 600 mld EUR. Szereg państw spoza UE uruchomiło ponadto inicjatywy 44 mające na celu wspieranie rozwoju krajowych łańcuchów wartości w zakresie czystych technologii energetycznych. Połączenie bezpośrednich i pośredników skutków wysokich cen energii i zawirowań gospodarczych i geopolitycznych spowodowało wzrost kosztów produkcji i instalacji w odniesieniu do projektów dotyczących energii wiatrowej oraz, w mniejszym stopniu, energii słonecznej 45 . Z analizy łańcuchów wartości czystej energii wynika, że UE jest w dużym stopniu uzależniona od państw spoza UE pod względem dostępu do materiałów i produktów o zasadniczym znaczeniu dla wdrażania czystych technologii energetycznych oraz że jest uzależniona od Chin na co najmniej jednym etapie łańcuchów wartości. Jeśli chodzi konkretnie o sektor energetyki słonecznej, w 2022 r. prawie wszystkie panele sprzedawane w UE pochodziły z przywozu, w tym około 90 % pochodziło z Chin. W ciągu ostatnich 5 lat na chińskie produkty wydano 18,5 mld EUR, co stanowiło 91 % wszystkich wydatków na import energii fotowoltaicznej.

W planie przemysłowym Zielonego Ładu 46 , przyjętym w lutym 2023 r., przedstawiono plany zapewnienia wiodącej pozycji UE w przemyśle w zakresie technologii neutralnych emisyjnie oraz odejścia UE od importu netto i polegania w większym stopniu na silnej krajowej bazie produkcyjnej, co ma zostać osiągnięte dzięki szybszemu dostępowi do finansowania oraz poprawie umiejętności i wsparcia handlu w celu zwiększenia konkurencyjności UE w zakresie czystych technologii. Przedstawione zostały kolejne wnioski ustawodawcze, akt w sprawie przemysłu neutralnego emisyjnie i akt w sprawie surowców krytycznych 47 , w celu uproszczenia ram regulacyjnych, które mają kluczowe znaczenie dla przyciągania inwestycji, zmniejszenia zależności UE od wysoce skoncentrowanego importu oraz umocnienia podejścia opartego na gospodarce o obiegu zamkniętym w ramach dostaw surowców strategicznych. Oba te akty są obecnie negocjowane przez współprawodawców z zamiarem osiągnięcia porozumienia do grudnia 2023 r. W związku z tym w sprawozdaniu z postępów w dziedzinie konkurencyjności w zakresie czystych technologii energetycznych z 2023 r. 48 , które towarzyszy niniejszemu sprawozdaniu, przedstawiono informacje na temat głównych czynników, możliwości i wyzwań mających znaczenie w kontekście zwiększenia konkurencyjności UE w przemyśle neutralnym emisyjnie, a w szczególności w zakresie strategicznych technologii neutralnych emisyjnie. Dalsze działania służące zwiększeniu konkurencyjności UE w sektorze czystych technologii obejmują europejski pakiet na rzecz energii wiatrowej, plan działania dotyczący sieci, serię prowadzonych z przemysłem dialogów na temat czystej transformacji oraz zmieniony europejski strategiczny plan w dziedzinie technologii energetycznych. Wszystkie te środki mają na celu zwiększenie konkurencyjności UE w sektorze czystej energii, a ich uzupełnieniem będzie sprawozdanie specjalne 49 Maria Draghiego na temat przyszłości europejskiej konkurencyjności.

Jednocześnie UE intensyfikuje działania na rzecz przejścia na gospodarkę o obiegu zamkniętym, w ramach której globalne wydobycie i wykorzystanie materiałów można by ograniczyć o jedną trzecią 50 dzięki lepszej koncepcji, trwałości, ponownemu użyciu i recyklingowi produktów, przy czym wszystko to ma również powodować ograniczenie wpływu na środowisko 51 . Akt w sprawie surowców krytycznych będzie stanowił zachętę do recyklingu surowców krytycznych w celu zaspokojenia 15 % zapotrzebowania UE dzięki surowcom wtórnym. Przyczyni się to do zwiększenia bezpieczeństwa dostaw surowców krytycznych w Europie bez uzależniania się od innych.

UE kontynuuje prace nad wzmocnieniem pozycji odbiorców energii i zapewnieniem, aby czerpali oni korzyści z wdrażania tanich odnawialnych źródeł energii w całym systemie energetycznym UE. W marcu 2023 r. Komisja zaproponowała ukierunkowaną reformę struktury unijnego rynku energii elektrycznej 52 oraz rozporządzenia w sprawie integralności i przejrzystości hurtowego rynku energii 53 , w celu osiągnięcia czystego i bardziej konkurencyjnego przemysłu UE oraz uwzględnienia środków strukturalnych służących wzmocnieniu pozycji i ochronie konsumentów przy jednoczesnym zmniejszeniu dominującego wpływu gazu na ceny energii elektrycznej. Proponowana reforma będzie sprzyjać rynkom konkurencyjnym i przejrzystemu ustalaniu cen. Dzięki wzmocnieniu roli Agencji Unii Europejskiej ds. Współpracy Organów Regulacji Energetyki (ACER) konsumenci i przemysł w UE będą lepiej chronieni przed manipulacjami i nadużyciami na rynku. Współprawodawcy dążą do zakończenia negocjacji do końca 2023 r.

Przystępność cenowa energii jest jednym z głównych celów unii energetycznej i odgrywa kluczową rolę w kontekście Europejskiego Zielonego Ładu i środków reagowania kryzysowego. Aby zagwarantować, że przy przejściu na czystą energię żadna osoba, żaden sektor ani żaden region nie pozostaną w tyle, te ramy polityki są nam potrzebne bardziej niż kiedykolwiek wcześniej.

Już w okresie poprzedzającym kryzys energetyczny Komisja zaproponowała szereg działań służących temu, aby wszyscy włączyli się w transformację ekologiczną, przy czym jedną z ważnych inicjatyw był mechanizm sprawiedliwej transformacji 54 . Wraz z inicjatywą na rzecz regionów górniczych w okresie transformacji Komisja nadal zapewnia wsparcie regionom najbardziej odczuwającym skutki transformacji w kierunku neutralności klimatycznej. Do końca października 2023 r. dwadzieścia siedem państw członkowskich przedłożyło 70 terytorialnych planów sprawiedliwej transformacji, w których szczegółowo określiły ścieżkę transformacji do 2030 r., zgodnie z krajowymi planami w dziedzinie energii i klimatu (KPEiK). Platforma sprawiedliwej transformacji zapewnia dostosowaną do potrzeb pomoc i budowanie zdolności na rzecz regionów górniczych i regionów o wysokiej emisji dwutlenku węgla oraz wspiera wdrażanie Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji.

Społeczny Fundusz Klimatyczny – ma na celu zapobieganie negatywnym skutkom, które mogą wynikać z nowego unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji, w ramach którego rozszerzono zakres stosowania instrumentu ustalania opłat za emisję gazów cieplarnianych na emisje z budynków, transportu drogowego i spalania paliw w przemyśle nieobjęte istniejącym systemem handlu uprawnieniami do emisji. W ramach Społecznego Funduszu Klimatycznego, przyjętego w kwietniu 2023 r., państwom członkowskim udostępnione zostanie około 86,7 mld EUR w latach 2026–2032 na wsparcie znajdujących się w trudnej sytuacji gospodarstw domowych, mikroprzedsiębiorstw i użytkowników transportu poprzez wspieranie ich inwestycji w efektywność energetyczną budynków, obniżenie emisyjności ogrzewania i chłodzenia budynków oraz przejście na bardziej odnawialną energię oraz zapewnienie lepszego dostępu do bezemisyjnych i niskoemisyjnych mobilności i transportu. Państwa członkowskie będą miały również możliwość wydatkowania części tych zasobów na tymczasowe bezpośrednie wsparcie dochodów.

W aktualizacji dyrektywy w sprawie efektywności energetycznej kładzie się również większy nacisk na ograniczenie ubóstwa energetycznego i wzmocnienie pozycji konsumentów. W tych nowych przepisach po raz pierwszy w historii sformułowano unijną definicję terminu „ubóstwo energetyczne” oraz nałożono na państwa członkowskie obowiązek priorytetowego traktowania w ramach wdrażania środków w zakresie efektywności energetycznej osób dotkniętych ubóstwem energetycznym, odbiorców wrażliwych, gospodarstw domowych o niskich dochodach oraz, w stosownych przypadkach, osób zajmujących mieszkania socjalne.

Podczas kryzysu energetycznego wiele gospodarstw domowych nie było w stanie zapłacić rachunków za energię. Na podstawie tablicy wyników sytuacji konsumentów z 2023 r. 55 można stwierdzić, że w 2022 r. 16 % europejskich konsumentów doświadczyło trudności z opłaceniem rachunków za energię, a 71 % z nich zmieniło nawyki, aby oszczędzać energię. W 2022 r. ubóstwo energetyczne, mierzone niezdolnością do odpowiedniego ogrzewania domu, dotyczyło 9,3 % ludności UE, czyli około 40 mln osób, 56 , w porównaniu z około 30 mln w 2021 r. Wyniki modelowania 57 pokazują, że w wyniku zmian cen energii w okresie od sierpnia 2021 r. do stycznia 2023 r. (w porównaniu z poprzednimi 18 miesiącami) ubóstwo energetyczne wzrosłoby znacznie w całej UE, gdyby nie dokonano interwencji politycznych. Wśród zaproponowanych przez Komisję nadzwyczajnych inicjatyw ustawodawczych w 2022 r. mających na celu ochronę konsumentów przed wysokimi cenami energii znalazły się również rozporządzenie w sprawie solidarności, w ramach którego złagodzono wpływ na cenę gazu dzięki zaspokojeniu zapotrzebowania oraz mechanizm korekty rynku, który ograniczył ceny na unijnych rynkach gazu.

W październiku 2022 r. Komisja zaproponowała środki wspierania przystępnej cenowo energii, dzięki którym państwa członkowskie mogły wykorzystać niewydane środki w ramach polityki spójności z alokacji na lata 2014–2020 na zapewnienie bezpośredniego wsparcia rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji oraz małym i średnim przedsiębiorstwom. Państwa członkowskie wprowadziły programy ochrony konsumentów i przedsiębiorstw w oparciu o dostosowane zasady pomocy państwa (tymczasowe ramy pomocy państwa w sytuacjach kryzysowych i w okresie transformacji) oraz inne środki z zakresu polityki społecznej. Szacuje się, że w 2022 r. łączna kwota wypłaconych dotacji w energetyce wyniosła 93 mld EUR w przypadku gospodarstw domowych i 53 mld EUR w przypadku przemysłu. W 2022 r. łączną kwotę dotacji w energetyce oszacowano na 390 mld EUR.

Komisja opublikowała również zalecenie w sprawie ubóstwa energetycznego 58  i ułatwiła opracowanie wspólnej deklaracji w sprawie lepszej ochrony konsumentów przez najważniejsze podmioty sektora energetycznego 59 . Komisja formalnie powołała ponadto Grupę Koordynacyjną ds. Ubóstwa Energetycznego, w ramach której państwa członkowskie mogą dzielić się dobrymi praktykami i rozwiązaniami, aby pomóc osobom znajdującym się w najtrudniejszej sytuacji w społeczeństwie w radzeniu sobie w dobie kryzysu.

Według Międzynarodowej Agencji Energetycznej wzrost dostaw energii ze źródeł odnawialnych miał pozytywny wpływ na konsumentów, ponieważ bez dodatkowej mocy zainstalowanej hurtowe ceny energii elektrycznej byłyby o 8 % wyższe na wszystkich rynkach europejskich. Oczekuje się, że dzięki dodatkowej zainstalowanej mocy instalacji fotowoltaicznych i elektrowni wiatrowych w latach 2021–2023konsumenci w UE zaoszczędzą około 100 mld EUR 60 . Jednocześnie wysokie ceny energii sprawiły, że konsumenci zaczęli bardziej interesować się zbiorowymi systemami konsumpcji własnej. Państwa członkowskie poczyniły postępy we wdrażaniu przepisów prawnych dotyczących społeczności energetycznych, a Komisja zaproponowała wzmocnienie pozycji konsumentów w jeszcze większym zakresie.

Rys. 2: Podział środków ukierunkowanych na przystępność cenową. Źródło: ACER – High-level Analysis of Energy Emergency Measures [Pogłębiona analiza środków nadzwyczajnych w dziedzinie energii], 20 marca 2023 r. [ link ].

Zdecydowane i jednolite działania UE, podejmowane w korzystnych warunkach (np. łagodna zima, mniejsze zapotrzebowanie na energię w Azji), przyczyniły się do ograniczenia skutków kryzysu energetycznego. Po osiągnięciu szczytowego poziomu cen energii w sierpniu 2022 r. ceny gazu ziemnego spadły średnio do 44 EUR/MWh, a ceny energii elektrycznej – średnio do 107 EUR/MWh w okresie od stycznia do czerwca 2023 r. 61 W odpowiedzi na rosyjską agresję UE wprowadziła wobec Rosji środki ograniczające, w tym całkowity zakaz importu węgla i zakaz importu ropy naftowej drogą morską. UE całkowicie wycofała import rosyjskiego węgla, ograniczyła swoją zależność od rosyjskiej ropy naftowej o około 90 %, a import rosyjskiego gazu spadł o 75 % od marca 2021 r. do marca 2023 r. Łącznie UE ograniczyła swoją zależność energetyczną od Rosji i uniknęła zakłóceń w dostawach energii. UE musi jednak zachować czujność i nadal ograniczać uzależnienie energetyczne, ponieważ nadal istnieje ryzyko zakłóceń w dostawach energii i wynikających z nich szczytów cenowych.

1.2 System energetyczny UE przed zimą 2023–2024: sytuacja w zakresie bezpieczeństwa energetycznego w UE i jej państwach członkowskich

Przed zimą 2023–2024 UE jest dobrze przygotowana do zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego dzięki dostępności różnych źródeł energii, napełnionym magazynom gazu, mniejszemu zapotrzebowaniu na energię i coraz większej dywersyfikacji dostawców energii.

Utrzymują się jednak takie zagrożenia, jak ewentualne całkowite wstrzymanie importu rurociągami i ataki na infrastrukturę krytyczną. Na system energetyczny i bezpieczeństwo dostaw energii mogą mieć również wpływ częstsze ekstremalne zdarzenia pogodowe. Zrównoważone podejście i solidarność między państwami członkowskimi nadal będą odgrywać kluczową rolę w zapewnianiu zbiorowej odporności UE.

Dzięki środkom przyjętym w 2022 r. w dużym stopniu zmniejszono presję na rynki energii i ceny gazu. Ceny gazu są jednak nadal wyższe niż w latach 2015–2019, kiedy to średnie ceny gazu wahały się od 15 do 20 EUR za MWh. Ceny pozostają zmienne pod wpływem wszelkich zakłóceń na rynku światowym, o czym świadczy niedawny wzrost cen gazu spowodowany kryzysem na Bliskim Wschodzie i tymczasowym zamknięciem złoża gazu w Izraelu, a także wyciekiem z gazociągu pod Bałtykiem łączącego Finlandię z Estonią. UE musi zachować czujność, ponieważ połączenie skutków tych zdarzeń z niepewnością na rynku może wpływać na europejskie i światowe rynki energii.

Dostawy energii w warunkach ograniczonego importu z Rosji

Lata 2022 i 2023 były jednymi z najtrudniejszych dla systemu energetycznego UE, ale UE zdołała utrzymać, a nawet zwiększyć bezpieczeństwo swoich dostaw energii. Szybkie i pomyślne wdrożenie planu REPowerEU pomogło znacznie zmniejszyć udział rosyjskiego gazu w imporcie do UE, a jednocześnie zapewnić wystarczającą ilość gazu w okresach wysokiego zapotrzebowania i obniżyć wcześniej rekordowo wysokie ceny energii.

 
Rys. 3: Struktura importu gazu ziemnego (gaz rurociągowy i LNG) w latach 2021–2023; źródło: zespół głównego ekonomisty ENER na podstawie danych JRC, ENTSO-G, Refinitiv]

W przypadku gazu ziemnego bezpieczeństwo dostaw znacznie wzrosło w ciągu ostatniego roku, a UE jest na dobrej drodze do osiągnięcia celu REPowerEU, jakim jest niezależność od rosyjskich paliw kopalnych do 2027 r. W 2022 r. całkowity import rosyjskiego gazu (LNG i rurociągowego gazu ziemnego) spadł do 80 mld m³ (24 % importu do UE), podczas gdy przed kryzysem roczny import wynosił 155 mld m³ (45 %). Chociaż import LNG z Rosji wzrósł od 2021 r., jego udział w całkowitym imporcie gazu jest niewielki. Całkowity import maleje jeszcze bardziej w 2023 r. i według prognoz ma osiągnąć poziom około 40–45 mld m³. W czerwcu 2023 r. jedynie 8 % importu gazu trafiło do nas przez rosyjskie gazociągi, w porównaniu z ponad 50 % przed wojną napastniczą 62 . Dzięki podjęciu istotnych działań w kierunku dywersyfikacji i ograniczeniu zapotrzebowania UE była w stanie zrekompensować w całości brakujące ilości importu z Rosji. W ramach nowej polityki w zakresie magazynowania nie tylko zapewniono bezpieczeństwo energetyczne na zimę 2022–2023, ale również zapewniono bardziej komfortową sytuację na nadchodzącą zimę.

Rys. 4: Udział rosyjskiego gazu rurociągowego w całkowitym imporcie gazu ziemnego do UE; źródło: zespół głównego ekonomisty ENER na podstawie danych JRC, ENTSO-G, Refinitiv

Rozporządzenie w sprawie magazynowania gazu 63 przyjęte w czerwcu 2022 r. przyczyniło się do rekordowo wysokiego poziomu napełnienia, który w listopadzie 2022 r. wyniósł 95 % i tym samym przekroczył cel w zakresie napełnienia wynoszący 80 %. Pod koniec sezonu grzewczego 2022–2023 poziom napełnienia magazynów w UE przekroczył 56 %, a cel UE w zakresie napełnienia magazynów gazu wynoszący 90 % osiągnięto 18 sierpnia 2023 r., czyli ponad 2 miesiące przed terminem upływającym w listopadzie.

Rys. 5: Nowe instalacje wiatrowe i fotowoltaiczne w 2022 r. – szacunki na 2023 r.; źródło: zespół głównego ekonomisty ENER na podstawie danych Eurostatu, WindEurope, SolarPower Europe.

Od marca 2022 r. import ropy naftowej z Rosji do UE zmalał o 90 %, co nie wywarło znaczącego wpływu na gospodarkę UE. Państwa członkowskie przechowują interwencyjne zapasy naftowe zgodnie z przepisami UE. Sankcje wprowadzone przez UE i zapowiedziany przez grupę G-7 pułap cen ropy naftowej importowanej z Rosji nie wpłynęły na bezpieczeństwo dostaw ropy w UE, a jednocześnie miały zamierzony skutek w postaci ograniczenia rosyjskich dochodów z ropy naftowej. W 11. pakiecie sankcji UE wprowadziła narzędzia przeciwdziałające obchodzeniu ceł, aby zapobiec importowi produktów ropopochodnych wyprodukowanych w innych krajach z rosyjskiej ropy naftowej lub produktów o nieznanym pochodzeniu 64 . Komisja wraz z ekspertami z państw członkowskich ściśle monitoruje rynki ropy naftowej w ramach Grupy Koordynacyjnej ds. Ropy Naftowej i Produktów Ropopochodnych, ponieważ dalsze cięcia OPEC i rosyjskie mogą spowodować zmniejszenie płynności rynku. Chociaż państwa członkowskie dysponują wysokim poziomem interwencyjnych zapasów naftowych, w szczególności oleju napędowego, należy uznać, że łączny wpływ ostatnich wydarzeń może potencjalnie wpłynąć na bezpieczeństwo dostaw w UE i światowe rynki energii.

W obliczu kryzysu energetycznego UE zintensyfikowała i przyspieszyła instalowanie technologii energii odnawialnej, co zwiększyło dostawy energii do UE i przyczyniło się do długoterminowego wyeliminowania importu rosyjskich paliw kopalnych. Na podstawie REPowerEU UE przyjęła rozporządzenie w sprawie wydawania zezwoleń 65 , w którym uproszczono i przyspieszono procedury wydawania zezwoleń w zakresie energii ze źródeł odnawialnych, koncentrując się na konkretnych technologiach i projektach o największym potencjale szybkiego wdrożenia, takich jak fotowoltaika na sztucznych strukturach i pompy ciepła, a także rozbudowa źródła energii. W 2022 r. zainstalowano 57 GW nowej mocy wytwórczej energii ze źródeł odnawialnych, głównie fotowoltaikę i turbiny wiatrowe. W obu sektorach jest to o około 50 % więcej niż w 2021 r. Pomogło to z nadwyżką zrównoważyć niską produkcję energii wodnej w 2022 r. (12 % całkowitej produkcji energii), chociaż w 2023 r. powróciła ona do średnich poziomów ze względu na większe opady deszczu i wyższe poziomy zbiorników 66 . W sektorze ogrzewania z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii wykorzystanie pomp ciepła wzrosło o 39 % w porównaniu z 2021 r. 67 Rynek energii słonecznej termicznej wzrósł o prawie 12 % 68 . Produkcja energii elektrycznej z biopaliw stałych utrzymywała się na stałym poziomie i stanowiła około 3 % całkowitej produkcji energii elektrycznej (2,9 % w 2020 r. i 3,1 % w 2021 r.). Głównym odnawialnym źródłem energii w UE pozostaje bioenergia (około 60 %), łącząc energię do celów wytwarzania energii elektrycznej i ciepła. Ogółem udział energii ze źródeł odnawialnych w koszyku energetycznym znacznie wzrósł w latach 2022 i 2023 i UE zgodziła się przyspieszyć wdrażanie energii ze źródeł odnawialnych, przyjmując cel na poziomie 42,5 % w koszyku energetycznym UE do 2030 r., a ambitnym celem jest osiągnięcie 45 % 69 .

Rys. 6: Udział odnawialnych źródeł energii w dostawach energii elektrycznej w 2022 r.; źródło: zespół głównego ekonomisty ENER na podstawie danych Fraunhofer, ENTSO-E

Transformacja energetyczna pomaga również przeciwdziałać zanieczyszczeniu powietrza i ograniczać związane z nim przedwczesne zgony i skutki dla ekosystemów. Zgodnie ze sprawozdaniem dotyczącym trzeciej prognozy w sprawie czystego powietrza 70 przyspieszone wprowadzanie energii wiatrowej i słonecznej, dzięki REPowerEU, przyniesie długoterminowe korzyści w postaci czystego powietrza 71 .

Energia jądrowa w dalszym ciągu przyczynia się do bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej. W 2023 r. stanowiła ona około 24 %całkowitej produkcji energii elektrycznej wytwarzanej w UE (23 % w 2022 r.; 26 % w 2021 r.). Elektrownie jądrowe w UE starzeją się, podczas gdy pojawiają się nowe zaawansowane technologie jądrowe, takie jak małe reaktory modułowe, co wymaga znacznych inwestycji w tym sektorze. W związku z tym Komisja przyjęła środki mające na celu poprawę środowiska inwestycyjnego na potrzeby długoterminowej eksploatacji i nowych zdolności wytwórczych 72 . W tej sytuacji państwa członkowskie, w których energia jądrowa stanowi część ich koszyka energetycznego, muszą podjąć w odpowiednim czasie decyzje dotyczące inwestycji w długoterminową eksploatację istniejących elektrowni jądrowych oraz dokonać odpowiednich ulepszeń w zakresie bezpieczeństwa i wydajności.

Komisja i Agencja Dostaw Euratomu, w ścisłej współpracy ze wszystkimi odpowiednimi zainteresowanymi stronami w zainteresowanych państwach członkowskich i partnerami międzynarodowymi o podobnych poglądach, również zintensyfikowały swoje działania na rzecz zachęcania do dalszej dywersyfikacji dostaw paliwa jądrowego i usług związanych z jądrowym cyklem paliwowym, dążąc do zbliżenia z bardziej niezawodnymi dostawcami spoza Rosji 73 . Celem jest ograniczenie w niektórych państwach członkowskich ryzyka związanego z zależnością od rosyjskich dostaw paliwa jądrowego i usług związanych z cyklem paliwowym, a także części zamiennych i konserwacji, dzięki zapewnieniu dostępności paliwa i alternatywnych dostaw energii jądrowej.

Zapotrzebowanie na energię

Komisja zaproponowała szereg środków mających na celu oszczędzanie energii i ograniczenie zużycia energii zgodnie z zasadą „efektywność energetyczna przede wszystkim”. W maju 2022 r. Komisja przedstawiła w komunikacie pt. „Oszczędność energii w UE” 74  możliwe środki dla państw członkowskich mające na celu zmniejszenie zużycia energii i zwiększenie efektywności energetycznej budynków, przemysłu i transportu. Uzupełnieniem tego komunikatu była inicjatywa na rzecz oszczędzania energii Energy Savings Sprint 75  zainicjowana przez Komisję, Porozumienie Burmistrzów UE i Europejski Komitet Regionów w celu wsparcia miast w podejmowaniu natychmiastowych działań zmierzających w tym kierunku.

W 2022 r. Rada uzgodniła dobrowolny cel w zakresie zmniejszenia zapotrzebowania na gaz o 15 % (lub 45 mld m³) do wiosny 2023 r., który został z nadwyżką osiągnięty dzięki zmniejszeniu zapotrzebowania o 18 % (lub 53 mld m³), przy czym wszystkie sektory zmniejszyły swoje zapotrzebowanie na gaz. Bazując na tym doświadczeniu, dobrowolny cel przedłużono do marca 2024 r. i szacuje się, że pozwoli on zaoszczędzić ok. 60 mld m³ gazu. W październiku 2022 r. Rada wprowadziła wyjątkowe i ograniczone w czasie środki w celu ograniczenia zapotrzebowania na energię elektryczną oraz redystrybucji wyjątkowo wysokich dochodów sektora energetycznego na rzecz odbiorców końcowych 76 . W rozporządzeniu wyznaczono cel ograniczenia całkowitego zapotrzebowania na energię elektryczną o 10 % i o co najmniej 5 % w godzinach szczytu. Chociaż udało się ograniczyć zapotrzebowanie w godzinach szczytu, to ograniczenie całkowitego zużycia energii elektrycznej o 10 % stanowiło dla państw członkowskich wyzwanie.

Ograniczenie zapotrzebowania na gaz ziemny (sierpień 2022 r. – sierpień 2023 r. w porównaniu z okresem referencyjnym)

Rys. 7: Ograniczenie zapotrzebowania na gaz ziemny (sierpień 2022 r. – sierpień 2023 r. w porównaniu ze średnią z 5 lat); źródło: Eurostat

UE poczyniła istotne kroki w celu zaostrzenia przepisów na rzecz zwiększania efektywności energetycznej. Oczekuje się, że wraz z aktualizacją dyrektywy w sprawie efektywności energetycznej 77 UE ograniczy zużycie energii końcowej na poziomie UE o 11,7 % do 2030 r. w porównaniu z prognozami zawartymi w scenariuszu odniesienia z 2020 r. Przyjęto ponadto nowe przepisy dotyczące zużycia energii przez urządzenia elektryczne w trybie czuwania 78 , a także udostępniono europejski rejestr produktów do celów etykietowania energetycznego 79 , nowe narzędzie do identyfikacji efektywnych energetycznie produktów dla ogółu społeczeństwa i nabywców publicznych.

Dywersyfikacja źródeł energii

W wyniku planu REPowerEU i działań UE na rzecz stopniowego uniezależnienia od rosyjskich paliw kopalnych UE znacznie zdywersyfikowała swoje dostawy energii. W kwietniu 2022 r. Komisja, upoważniona przez Radę Europejską, utworzyła unijną platformę energetyczną 80 , aby łączyć zapotrzebowanie UE na gaz i koordynować dobrowolne wspólne zakupy z myślą o zawarciu korzystnych umów z międzynarodowymi dostawcami spoza Rosji. Unijną platformę energetyczną otwarto również dla Gruzji, Mołdawii, Ukrainy i krajów Bałkanów Zachodnich, przy czym do platformy przystąpiły Ukraina, Mołdawia i Serbia. 

25 kwietnia 2023 r. uruchomiono mechanizm agregacji zapotrzebowania AggregateEU, a dotychczas w maju i czerwcu/lipcu oraz wrześniu/październiku 2023 r. odbyły się trzy pomyślnie zakończone rundy przetargowe. W wyniku tych trzech rund zagregowany popyt wyniósł 44,75 mld m³, otrzymano oferty na poziomie 52 mld m³, a łącznie 34,78 mld m³ częściowo lub całkowicie odpowiadało popytowi. Popyt wyrażony przez nabywców z UE tylko w dwóch pierwszych zaproszeniach był dwukrotnie wyższy od obowiązkowego celu wynoszącego 13,5 mld m³, określonego w rozporządzeniu Rady (UE) 2022/2576. Na unijnej platformie energetycznej zasubskrybowanych jest około 170 przedsiębiorstw, a z zagregowanych ilości wynika, że jest to skuteczne narzędzie zwiększania znaczenia politycznego i rynkowego UE. W kontekście negocjacji międzyinstytucjonalnych w sprawie proponowanego pakietu dotyczącego rynków wodoru i gazu zdekarbonizowanego współprawodawcy omawiają możliwości przedłużenia obowiązywania AggregateEU w odniesieniu do zakupów gazu po 2024 r. i rozszerzenia mechanizmu na inne produkty, takie jak wodór odnawialny i inne gazy odnawialne. 

Komisja wspierała państwa członkowskie w eliminowaniu zidentyfikowanych w ramach planu REPowerEU wąskich gardeł w infrastrukturze gazowej oraz w realizacji projektów będących przedmiotem wspólnego zainteresowania figurujących na piątej liście unijnej wybranych zgodnie z poprzednim rozporządzeniem w sprawie transeuropejskiej infrastruktury energetycznej. Wiele z nich otrzymuje wsparcie finansowe za pośrednictwem instrumentu „Łącząc Europę” i funduszy polityki spójności. W ramach samego instrumentu „Łącząc Europę” w latach 2021 i 2022 przyznano dotacje w wysokości 1,64 mld EUR na projekty będące przedmiotem wspólnego zainteresowania w dziedzinie infrastruktury energetycznej. Zakończone w ostatnich miesiącach projekty będące przedmiotem wspólnego zainteresowania położyły kres uzależnieniu wszystkich państw członkowskich od jednego dostawcy energii, a UE poczyniła znaczne postępy w dywersyfikacji dostaw energii i optymalizacji istniejącej infrastruktury gazu ziemnego poprzez gazociągi, np. gazociąg bałtycki, gazociąg Polska–Słowacja, połączenie międzysystemowe między Grecją a Bułgarią, umożliwienie przepływu zwrotnego między Francją a Niemcami oraz terminale LNG, np. w Niemczech, Grecji, Włoszech i Finlandii. Jeżeli chodzi o bezpieczeństwo energetyczne państw członkowskich i regionów, UE będzie nadal wspierać najważniejsze projekty, które nie są ekonomicznie opłacalne bez unijnej pomocy finansowej lub regulacyjnej, na przykład za pośrednictwem instrumentu „Łącząc Europę”, RRF, przyspieszenia wydawania zezwoleń i w stosownych przypadkach zwolnień.

Ponadto Komisja pracowała nad zacieśnieniem stosunków z partnerami międzynarodowymi i dywersyfikacją importu gazu i LNG w kierunku bardziej wiarygodnych dostawców spoza Rosji. UE zwiększyła import gazu ziemnego i LNG z Norwegii i USA, aby zrekompensować spadek importu z Rosji. Przy 49,3 mld m³ import LNG z USA w 2022 r. wzrósł ponad dwukrotnie (2021 r.: 18,9 mld m³). Import gazu rurociągowego z Norwegii wzrósł z 79,26 mld m³ w 2021 r. do 86,69 mld m³ w 2022 r., zwiększając udział Norwegii w całkowitym imporcie rurociągiem do UE z 30 % do 40 %. Komisja prowadzi regularny dialog z Nigerią, największym producentem LNG w Afryce. W lipcu 2023 r. podpisano nowe protokoły ustaleń dotyczące współpracy w zakresie transformacji energetycznej z Urugwajem i Argentyną. W lipcu 2022 r. UE i Azerbejdżan przyjęły nowy protokół ustaleń w sprawie partnerstwa strategicznego w dziedzinie energii, a UE zwiększyła dostawy gazu z tego kraju o 40 %. Obie strony zgodziły się na podwojenie dostaw gazu do UE do 2027 r. za pośrednictwem południowego korytarza gazowego oraz zacieśnienie współpracy w zakresie czystej energii, efektywności energetycznej, przesyłu energii elektrycznej i emisji metanu.

W regionie Morza Śródziemnego Komisja kontynuowała współpracę z Egiptem, Izraelem i Wschodniośródziemnomorskim Forum Gazowym w zakresie trójstronnego protokołu ustaleń, który pomógł zwiększyć dostawy LNG z Egiptu do UE z 1,1 mld m³ w 2021 r. do 4,2 mld m³ w 2022 r. Komisja będzie w dalszym ciągu monitorować sytuację na Bliskim Wschodzie i jej potencjalny wpływ na światowe rynki energii. Jednocześnie UE kontynuowała dialog zarówno z Algierią, jak i Egiptem w sprawie działań na rzecz ograniczenia emisji metanu, w tym w drodze wdrożenie podejścia „Wy gromadzicie, my kupujemy”, które pozwala przedsiębiorstwom gromadzić i sprzedawać odzyskany gaz, który w przeciwnym razie byłby uwalniany do atmosfery lub spalany w pochodni. UE kontynuowała dialog z Algierią w celu dalszego rozwijania strategicznego partnerstwa w dziedzinie energii. Algieria jest głównym śródziemnomorskim dostawcą gazu ziemnego do UE i może w przyszłości stać się dostawcą energii niskoemisyjnej i ze źródeł odnawialnych. W 2022 r. całkowity import energii z Algierii nieznacznie spadł, sięgając 40,35 mld m³ (2021 r.: 44,1 mld m³). Import rurociągami do Hiszpanii zmalał, natomiast import do Włoch wzrósł 81 .

UE zamierza zwiększyć dostawy wodoru odnawialnego w ramach zróżnicowanego i zdekarbonizowanego systemu energetycznego niezależnego od importu energii z Rosji. W proponowanym pakiecie dotyczącym rynku wodoru i gazu zdekarbonizowanego określona zostanie struktura rynku wodoru i zapewniony zostanie łatwiejszy dostęp do rynku gazów odnawialnych i niskoemisyjnych. Europejski Bank Wodoru 82 pomoże przezwyciężyć początkowe wyzwania inwestycyjne związane z wodorem odnawialnym, pokrywając różnicę w kosztach między wodorem odnawialnym a paliwami kopalnymi. Agregacja zapotrzebowania na wodór może umożliwić skojarzenie przyszłych producentów i odbiorców wodoru i pomoże zwiększyć znaczenie polityczne i rynkowe UE w stosunku do międzynarodowych producentów wodoru, co przełoży się na bardziej przystępne ceny. UE dąży do zawarcia partnerstw z krajami basenu Morza Śródziemnego, regionu Morza Północnego, państwami rejonu Zatoki Perskiej, Arabią Saudyjską i Ukrainą w celu ewentualnego importu wodoru odnawialnego. W 2022 r. na COP 27 w Szarm el-Szejk UE zawarła już partnerstwo z Egiptem, aby ułatwić upowszechnianie inwestycji w wodór odnawialny i handel nim.

2.    PODSUMOWANIE POSTĘPÓW PAŃSTW CZŁONKOWSKICH W OSIĄGANIU CELÓW W ZAKRESIE ENERGII I KLIMATU NA 2030 R.

Do 15 marca 2023 r. państwa członkowskie miały po raz pierwszy złożyć zintegrowane sprawozdania z postępów w realizacji krajowych planów w zakresie energii i klimatu (KPEiK) na 2020 r., obejmujących lata 2021–2030. Sprawozdawczość ta obejmowała postępy w realizacji ich celów, założeń i wkładów w pięciu wymiarach unii energetycznej, w tym w zakresie emisji i pochłaniania gazów cieplarnianych, a także wdrażania lub zmiany polityki i środków państw członkowskich oraz ich finansowania.

Ponadto państwa członkowskie musiały składać sprawozdania z postępów w realizacji swoich celów w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu, wpływu swoich polityk i środków na jakość powietrza i emisje zanieczyszczeń powietrza oraz działań podjętych w celu ustanowienia wielopoziomowego dialogu w dziedzinie energii i klimatu. Na podstawie ich sprawozdań Komisja oceniła postępy państw członkowskich w realizacji ich pierwszych KPEiK. Ocena ta ma kluczowe znaczenie dla podsumowania sytuacji, w której UE realizuje swoje ambicje w zakresie klimatu i energii do 2030 r. 83  Pełną ocenę przedstawiono w dokumencie roboczym służb Komisji towarzyszącym niniejszemu sprawozdaniu. Ponadto sprawozdanie z postępów działań na rzecz klimatu zawiera ocenę postępów w zakresie polityki klimatycznej na podstawie rozporządzenia w sprawie zarządzania unią energetyczną 84 i Europejskiego prawa o klimacie, w tym po raz pierwszy wspólnych postępów poczynionych przez państwa członkowskie w realizacji unijnego celu neutralności klimatycznej do 2050 r.

Zintegrowany charakter sprawozdawczości oznacza znaczne zmniejszenie obciążenia administracyjnego zarówno po stronie Komisji, jak i państw członkowskich w porównaniu z licznymi obowiązkami w zakresie sprawozdawczości i oceny wynikającymi z dorobku prawnego UE w dziedzinie energii i klimatu przed wejściem w życie rozporządzenia w sprawie zarządzania unią energetyczną. Ta zintegrowana sprawozdawczość umożliwiła bardziej całościową ocenę postępów w realizacji celów w zakresie energii i klimatu na 2030 r. Fakt, że sprawozdawczość odbywała się za pośrednictwem e-platformy, znacznie przyczynił się do uproszczenia procesu sprawozdawczości i zwiększenia porównywalności danych, ułatwiając późniejszy przegląd i ocenę.

Obecnie państwa członkowskie aktualizują również swoje KPEiK na podstawie dotychczasowych postępów. Muszą one teraz odzwierciedlać nowe ramy polityczne i legislacyjne (pakiet „Gotowi na 55”; zmianę sytuacji geopolitycznej od czasu przyjęcia pierwotnych KPEiK; oraz odpowiedź UE w ramach planu REPowerEU), aby zapewnić wspólne osiągnięcie ambitniejszych celów za pośrednictwem strategii opartych na wiarygodnym i solidnym planowaniu państw członkowskich.

2.1. Postępy w realizacji celów, założeń i wkładów UE i państw członkowskich na 2030 r.

Oczekuje się, że po dużym wzroście emisji gazów cieplarnianych w 2021 r., który nastąpił po bezprecedensowym spadku w 2020 r. spowodowanym pandemią COVID-19, emisje w UE w 2022 r. powrócą do 30-letniej tendencji spadkowej osiągniętej przed pandemią. Według wstępnych danych całkowite krajowe emisje gazów cieplarnianych w UE (tj. z wyłączeniem użytkowania gruntów, zmiany użytkowania gruntów i leśnictwa (LULUCF) i lotnictwa międzynarodowego) spadły w 2022 r. o 2,4 % w porównaniu z 2021 r., podczas gdy PKB UE wzrósł o 3,5 %. Przekłada się to na redukcję emisji gazów cieplarnianych o 30,4 % w porównaniu z rokiem bazowym 1990 (lub 29 % w przypadku uwzględnienia lotnictwa międzynarodowego). Oczekuje się również, że nieznacznie wzrośnie zgłoszone pochłanianie netto gazów cieplarnianych z LULUCF 85 . W rezultacie oczekuje się, że emisje gazów cieplarnianych netto w 2022 r. (tj. z uwzględnieniem LULUCF) będą niższe od poziomu z 1990 r. o 32,5 % (lub 31,1 % w przypadku uwzględnienia lotnictwa międzynarodowego).

Najnowsze prognozy emisji gazów cieplarnianych przedłożone przez państwa członkowskie wykazują jednak znaczne luki w stosunku do wspólnych celów klimatycznych UE nawet po uwzględnieniu dodatkowych środków. Aby kontynuować realizację celu UE w zakresie redukcji emisji do 2030 r. i neutralności klimatycznej do 2050 r., UE musi znacznie zwiększyć tempo zmian i skoncentrować się w większym stopniu na obszarach, w których wymagane są znaczne redukcje emisji (np. budynki, transport), w których postępy były ostatnio zdecydowanie zbyt powolne (tj. rolnictwo) lub w których redukcje w ostatnich latach zmierzały nawet w złym kierunku (tj. LULUCF) 86 .

Aby uwzględnić zmianę klimatu i stworzyć podstawy skutecznego i świadomego przystosowania się do zmiany klimatu w kontekście zwiększonej częstotliwości i intensywności ekstremalnych zdarzeń pogodowych, państwa członkowskie uznały fale upałów, susze, silniejsze burze i większą ilość opadów za zagrożenie dla unii energetycznej. Przykłady podatności i zagrożeń wymienianych we wszystkich wymiarach unii energetycznej obejmują podatność systemu energetycznego (np. energii wodnej na niedobór wody i susze, energii jądrowej na rosnące temperatury wody chłodzącej z powodu fal upałów, zmniejszenie dostępności i jakości biomasy, zakłócenia w sieci).

Aby przeciwdziałać tym zagrożeniom, państwa członkowskie określiły zarówno nadrzędne krajowe, jak i sektorowe cele w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu w powiązanych sektorach, takich jak rolnictwo, budownictwo, leśnictwo, energetyka, infrastruktura i transport. Dwadzieścia państw członkowskich wspomniało o celach w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu, przy czym większość z nich w pełni odpowiada zidentyfikowanym zagrożeniom (14 w pełni, 6 częściowo). Ramy monitorowania i oceny celów w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu powstały niedawno albo są w trakcie opracowywania w państwach członkowskich i funkcjonują w kontekście krajowych strategii lub planów w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu, rzadko uwzględniając synergie z wymiarami unii energetycznej odzwierciedlone w KPEiK. 12 państw członkowskich zgłosiło wyraźne postępy we wdrażaniu działań przystosowawczych w odniesieniu do każdego celu w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu.

W 2021 r. UE osiągnęła 21,8 % udziału energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii brutto, co stanowi niewielki spadek w porównaniu z 2020 r. (22 %) 87 . Chociaż w ujęciu bezwzględnym zużycie energii ze źródeł odnawialnych wzrosło o ok. 5 % w porównaniu z 2020 r., tj. 220 804 Mtoe w porównaniu z 209 595 Mtoe w roku poprzednim, ogólne zużycie energii rosło szybciej w miarę wzrostu aktywności gospodarczej po zniesieniu ograniczeń związanych z COVID-19. Ponadto udział energii ze źródeł odnawialnych w kilku państwach członkowskich spadł z powodu opóźnień we wdrażaniu przepisów dyrektywy w sprawie energii odnawialnej dotyczących kryteriów zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do bioenergii.

Biorąc pod uwagę postępy w kontekście ścieżki ku realizacji celów w zakresie redukcji emisji do 2030 r., udział w 2021 r. wynoszący 21,8 % jest nieco poniżej wynoszącego 22,2 % wiążącego orientacyjnego poziomu na 2022 r. 88 , opartego na obecnym celu na 2030 r. wynoszącym 32 %. Na podstawie zaktualizowanego celu wynoszącego 42,5 % byłby on jednak o ponad 2 punkty procentowe niższy od tego poziomu (etap pośredni wyniósłby 24,05 %).

Ogólny udział energii odnawialnej wzrasta średnio o 0,67 punktu procentowego rocznie od 2010 r. Osiągnięcie nowego celu UE na 2030 r. na poziomie 42,5 % (a tym bardziej ambitnego celu wynoszącego 45 %) będzie wymagało znacznie szybszego wzrostu w nadchodzących latach. Szczególnie duże postępy odnotowano w sektorze energii elektrycznej, w którym udział odnawialnych źródeł energii wzrósł z 21,3 % w 2010 r. do 37,6 % w 2021 r. Postępy w zakresie ogrzewania i chłodzenia (z 17 % do 22,9 %) oraz transportu (z 5,5 % do 9,1 %) były skromniejsze.

Udział energii odnawialnej w 2021 r. różni się znacznie w poszczególnych państwach członkowskich, co odzwierciedla ich zróżnicowaną pozycję wyjściową i cele krajowe wyznaczone dla każdego z państw członkowskich w pierwotnej dyrektywie w sprawie odnawialnych źródeł energii oraz wkłady krajowe określone w krajowych planach w dziedzinie energii i klimatu. Najwyższy udział energii ze źródeł odnawialnych w 2021 r. odnotowano w Szwecji (62,6 %), a na kolejnych miejscach uplasowały się Finlandia (43,1 %) i Łotwa (42,1 %). Z udziałem nieprzekraczającym 13 % najniższy udział energii ze źródeł odnawialnych odnotowano w Belgii, Irlandii, Luksemburgu, na Malcie i w Niderlandach. W kilku państwach członkowskich odnotowano znaczny spadek tego udziału, w szczególności w Bułgarii, w której odnotowano spadek o 6,3 punktu procentowego, a w Irlandii – o 3,7 punktu procentowego (oba głównie z powodu ograniczenia bioenergii). W innych państwach, takich jak Estonia (wzrost o prawie 8 punktów procentowych, częściowo z powodu transferów statystycznych), odnotowano znaczny wzrost.

Biorąc pod uwagę zarówno krajowe mechanizmy wdrażania, jak i aktualnie zgłoszone transfery statystyczne, udział następujących państw członkowskich w 2021 r. był niższy niż ich wiążące cele dotyczące energii ze źródeł odnawialnych z 2020 r. określone w pierwotnej dyrektywie w sprawie odnawialnych źródeł energii: Francja (o 3,7 punktu procentowego mniej niż cel na 2020 r.), Irlandia (3,5 p.p.), Niderlandy (1 p.p.) i Rumunia (0,6 p.p.). W związku z tym te państwa członkowskie będą musiały w ciągu roku zastosować dodatkowe środki, by nadgonić to opóźnienie w następnym roku 89 .

UE osiągnęła wartości docelowe w zakresie efektywności energetycznej na 2020 r. określone w dyrektywie w sprawie efektywności energetycznej, zarówno pod względem zużycia energii pierwotnej, jak i zużycia energii końcowej 90 . Na wartości te istotny wpływ miały jednak kryzys związany z COVID-19 i ograniczenia w przemieszczaniu się, które ograniczyły ogólną działalność i w rezultacie zmniejszyły zapotrzebowanie na energię.

W 2021 r. zużycie energii pierwotnej w UE wyniosło 1 311 Mtoe, czyli o około 6 % więcej niż w 2020 r. Wynika to najprawdopodobniej z odbudowy po kryzysie związanym z COVID-19, mimo że zużycie energii pierwotnej utrzymało się na niższym poziomie niż w 2019 r. Nie odzwierciedla to jednak wspólnych wysiłków UE na rzecz ograniczenia zapotrzebowania na energię w następstwie rosyjskiej wojny napastniczej przeciwko Ukrainie. Gdyby tendencja spadkowa utrzymała się w nadchodzących latach, oznaczałoby to, że nastąpiła poprawa strukturalna.

Całkowite zużycie energii końcowej w 2021 r. zmalało w 18 państwach członkowskich w porównaniu z 2005 r., natomiast w 8 państwach członkowskich wzrosło, przy czym w przypadku trzech z nich (Litwa, Malta i Polska) wzrosło o ponad 20 %. W 2021 r. we wszystkich państwach członkowskich odnotowano wzrost całkowitego zużycia energii końcowej w porównaniu z 2020 r. Ogólnie rzecz biorąc, biorąc pod uwagę postępy w kontekście ścieżki ku realizacji celów w zakresie redukcji emisji do 2030 r., wartości zużycia energii pierwotnej i końcowej nadal nie są zgodne z celami w ich zakresie na 2030 r.

Zgłoszone nowe roczne oszczędności energii w ramach obowiązku oszczędności energii określonego w art. 7 dyrektywy w sprawie efektywności energetycznej wynoszą 10 384 ktoe/rok. Równoważna kwota nowych oszczędności rocznych, odpowiadająca celowi 0,8 %/rok 91 , wynosi 7 309 ktoe/rok dla 25 państw członkowskich, które złożyły sprawozdania łącznie. Zgłoszone oszczędności są zatem o 42,1 % wyższe niż wymagane oszczędności.

Nieliczne państwa członkowskie, które przekazały dane, wykazują pewne postępy w realizacji celów w zakresie renowacji budynków na 2030 r. określonych w krajowych długoterminowych strategiach renowacji 92 . Liczba nowych i poddawanych renowacji budynków o niemal zerowym zużyciu energii, które stały się normą w przypadku nowych budynków w państwach członkowskich pod koniec 2020 r. 93 , wzrosła średnio o 80 % w latach 2020–2021. Państwa członkowskie przedstawiły również wiele różnych etapów pośrednich i wskaźników postępów, ustalonych na szczeblu krajowym, ukierunkowanych na poprawę stanu zasobów budowlanych i zmniejszenie zużycia energii. Należy zintensyfikować działania na rzecz śledzenia rozwoju zasobów budowlanych. Wniosek 94 dotyczący aktualizacji dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków zawiera korzystne przepisy w tym względzie, takie jak plany renowacji budynków i krajowe bazy danych dotyczące charakterystyki energetycznej budynków w celu corocznego przekazywania danych do obserwatorium zasobów budowlanych UE 95 .

Ogólnie rzecz biorąc, w KPEiK na 2019 r. większość państw członkowskich określiła krajowe założenia i cele związane z bezpieczeństwem energetycznym. Założenia te przybierają różne formy i zakres, np. od budowy i wykorzystania instalacji magazynowania energii po budowę terminali LNG lub ograniczenia zależności od importu energii. Zobowiązania te zwiększają bezpieczeństwo energetyczne UE.

Komisja nie była w stanie ocenić postępów UE w realizacji celów w zakresie dywersyfikacji, a tym samym bezpieczeństwa energetycznego, ponieważ tylko 7 państw członkowskich wyznaczyło jakiekolwiek powiązany z tym cel lub założenie. Prawie wszystkie państwa, które ustanowiły takie cele w zakresie dywersyfikacji, odnotowały jednak pewne postępy.

To samo dotyczy ograniczenia zależności od importu energii z państw spoza UE, ponieważ tylko 6 państw członkowskich wyznaczyło wymierne cele i założenia w tej dziedzinie. Wśród państw, które wyznaczyły specjalne cele w odniesieniu do zależności od importu, niektóre nie odnotowały znaczących postępów (np. Grecja), a nawet odnotowały pogorszenie sytuacji (np. Chorwacja, Polska). Jedynie Bułgaria, Włochy i Estonia odnotowały pewne postępy. Zależność UE od przywozu paliw kopalnych utrzymywała się w dużej mierze na stałym poziomie przez 9 lat poprzedzających okres sprawozdawczy, ponieważ w 2021 r. wzrosła tylko o jeden punkt procentowy w porównaniu z 2012 r. Wskaźnik ten nie obejmuje konsekwencji rosyjskiej inwazji na Ukrainę, ponieważ dane są dostępne tylko do 2021 r. Ze względu na odejście państw członkowskich od przywozu rosyjskich paliw kopalnych sytuacja prawdopodobnie znacznie się zmieniła.

Do 2021 r. postępy w realizacji celu, jakim jest rozwijanie zdolności do radzenia sobie z ograniczeniami lub przerwami w dostawach danego źródła energii, okazały się pozytywne, przy czym większość państw osiągnęła znaczne postępy w zakresie odporności swoich systemów gazowych i energetycznych.

Państwa członkowskie włożyły duży wysiłek w zwiększenie zdolności transgranicznych. Realizacja różnych projektów będących przedmiotem wspólnego zainteresowania powinna w jeszcze większym stopniu poprawić poziomy połączeń międzysystemowych. Siedem państw członkowskich (IE, EL, ES, FR, IT, CY, RO) było jednak poniżej celu dotyczącego połączeń międzysystemowych na 2030 r., przy czym cztery państwa (IE, ES, IT, CY) również nie osiągnęły celu w zakresie połączeń międzysystemowych na 2020 r. Konieczne są dalsze działania, aby osiągnąć cele na 2030 r., w szczególności pod względem terminowej realizacji planowanych projektów transgranicznych.

Nie wszystkie państwa członkowskie wyznaczyły krajowe cele w zakresie elastyczności systemu energetycznego. W przypadku państw, które mają takie cele, cele krajowe różnią się pod względem możliwości dostosowania i wymierności. Szwecja ustanowiła sześć krajowych celów dotyczących rozwiązań w zakresie elastyczności, takich jak reagowanie na zapotrzebowanie i magazynowanie, aby zidentyfikować i usunąć przeszkody oraz promować elastyczność. Grecja wprowadziła jasne ramy dotyczące uczestnictwa i funkcjonowania odpowiedzi na zapotrzebowanie, dokonując postępu w pobudzaniu reagowania na zapotrzebowanie w odniesieniu do rynków energii.

Jeżeli chodzi o badania naukowe, innowacje i konkurencyjność, 20 państw członkowskich zgłosiło środki służące realizacji celów i polityk w ramach europejskiego strategicznego planu w dziedzinie technologii energetycznych. Większość państw członkowskich zgłosiło kompleksowe programy finansowania badań naukowych, które wspierają rozwój technologii objętych zakresem grup roboczych ds. wdrażania planu. Jeżeli chodzi o wydatki publiczne na badania naukowe i innowacje, 19 państw członkowskich przedstawiło informacje na temat wymiernych założeń krajowych, a 5 zgłosiło je w zestawieniu z celem. Spośród 13 państw członkowskich, które przekazały dane za 2020 r. i 2021 r., 12 odnotowało wzrost inwestycji w badania naukowe i innowacje (AT, CZ, DE, ES, FR, LT, MT, NL, AT, PT, FI, SE), a tylko jedno odnotowało niewielki spadek (EL).

Do 2021 r. łączna kwota dotacji w energetyce w UE wzrosła do 216 mld EUR. W wyniku kryzysu energetycznego w 2022 r. kwota ta osiągnęła 390 mld EUR. W odpowiedzi na kryzys cen energii państwa członkowskie utworzyły 230 tymczasowych instrumentów subsydiowania o łącznej szacunkowej wartości 195 mld EUR. Znaczna część tymczasowych instrumentów była ukierunkowana na gospodarstwa domowe, które otrzymały wsparcie w wysokości 93 mld EUR. Wsparcie dla sektora transportu drogowego wyniosło 31 mld EUR, natomiast dotacje międzysektorowe wyniosły 75 mld EUR. Oczekuje się, że wiele z tych środków, zastosowanych przez państwa członkowskie w celu ochrony gospodarstw domowych oraz konsumentów komercyjnych i przemysłowych, będzie stopniowo wycofywanych w 2023 r. lub po powrocie do stabilnego poziomu cen energii.

Kryzys doprowadził do tymczasowego wzrostu dotacji do paliw kopalnych (głównie gazu ziemnego i paliwa stosowanego w transporcie drogowym), który osiągnął poziom 123 mld EUR w 2022 r. Pomimo rosnącego z roku na rok wykorzystania odnawialnych źródeł energii dotacje do odnawialnych źródeł energii zmalały z 88 mld EUR w 2020 r. do 86 mld EUR w 2021 r. i do 87 mld EUR w 2022 r. Jest to głównie efekt rynkowych instrumentów subsydiowania, takich jak gwarantowane premie i kontrakty różnicowe. W czasach wysokich cen rynkowych producenci energii odnawialnej zwracali się do rządów o zwrot kosztów.

Kryzys przerwał długoterminową tendencję spadkową dotacji do paliw kopalnych. Około połowa dotacji do paliw kopalnych (58 mld EUR) zostanie wstrzymana w 2024 r. lub ma charakter krótkoterminowy. W przypadku pozostałych, dla ok. 1 % (1,7 mld EUR) data zakończenia przypada w perspektywie średnioterminowej (2025–2030). W przypadku pozostałych 52 % (64 mld EUR) dotacji do paliw kopalnych nie przewidziano jeszcze terminu zakończenia albo ustalony termin zakończenia przypada po 2030 r. 96

Państwa członkowskie stosują różne podejścia do przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu, oparte na celach ilościowych albo bardziej jakościowych ocenach. Chociaż niektóre kraje poczyniły postępy, inne mają trudności z opracowaniem jasnych ocen postępów. Ubóstwo energetyczne zostało wyraźnie uznane w prawie UE: państwa członkowskie ponoszą odpowiedzialność za ocenę liczby gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym na swoich terytoriach oraz za wdrożenie kombinacji polityk strukturalnych i społecznych, jeżeli ich liczba jest znaczna 97 .

W 2021 r. odsetek gospodarstw domowych, które nie są w stanie odpowiednio ogrzać swoich domów, zmalał w większości państw członkowskich. Jedynie Hiszpania zgłosiła znaczny wzrost w latach 2019–2021. Ze względu na znaczną różnorodność geograficzną, zjawisko to dotyczy wszystkich państw członkowskich, choć dane liczbowe wahają się od 1,4 % w Finlandii do 22,5 % w Bułgarii. Należy zauważyć, że te zgłoszone dane nie odzwierciedlają jeszcze wzrostu liczby gospodarstw domowych, które nie były w stanie odpowiednio ogrzać swoich domów w 2022 r. w wyniku gwałtownego wzrostu cen energii (zob. sekcja 1.1). Jednocześnie zeszłej zimy państwa członkowskie wprowadziły znaczną liczbę środków nadzwyczajnych, które przyczyniły się do ograniczenia wpływu kryzysu energetycznego na gospodarstwa domowe znajdujące się w najtrudniejszej sytuacji.

2.2. Polityki i środki służące osiągnięciu celów, założeń i wkładów UE i państw członkowskich na 2030 r.

Zasadnicze postępy w realizacji ambitnych celów na 2030 r. osiągano dzięki zapewnieniu przez państwa członkowskie odpowiednich i wiarygodnych polityk i środków, a także niezbędnego finansowania, aby wesprzeć ich cele, założenia i wkłady, jak określono w KPEiK oraz w przepisach uzgodnionych na szczeblu UE. W 2023 r. sprawozdawczość ta po raz pierwszy obejmuje wszystkie pięć wymiarów unii energetycznej w sposób zintegrowany. Całkowita liczba zgłoszonych indywidualnych polityk i środków wzrosła z 2 052 w 2021 r. 98 do 3 039 w 2023 r. Średnio w poszczególnych państwach członkowskich istnieje 113 indywidualnych polityk i środków. Stanowi to wzrost o 48 % w porównaniu z 2021 r. Ponadto odnotowano znaczny wzrost liczby nowo wdrożonych polityk i środków, co może wynikać z potrzeby wdrożenia przez państwa członkowskie nowych polityk i środków w celu osiągnięcia celów klimatycznych i energetycznych na 2030 r.

Nie jest możliwe dokonanie strukturalnego porównania dostępnego i niezbędnego finansowania na rzecz realizacji celów, założeń i wkładów, które państwa członkowskie określiły w swoich KPEiK. Dane są często niekompletne lub niespójne, co nie pozwala na ustrukturyzowane porównanie. W kolejnym cyklu sprawozdawczym ważne będzie zatem zwiększenie dostępności, spójności i porównywalności przekazywanych informacji.

Na szczeblu UE w 2023 r. opublikowano pierwsze zaproszenie do składania wniosków w ramach unijnego mechanizmu finansowania energii ze źródeł odnawialnych. Zaproszenie do składania wniosków opiera się na dobrowolnym udziale Luksemburga jako państwa wnoszącego wkład w mechanizm w wysokości 40 mln EUR, natomiast Finlandia jest państwem przyjmującym, w którym realizowane będą projekty dotyczące energii fotowoltaicznej, które będą wytwarzać energię ze źródeł odnawialnych o całkowitej mocy do 400 MW. W ciągu najbliższych 15 lat Luksemburg i Finlandia będą proporcjonalnie dzielić się korzyściami z energii elektrycznej wytwarzanej w ramach wspieranych projektów. Komisja organizuje obecnie kolejne zaproszenie do składania wniosków w 2024 r.

W 2023 r. instrument „Łącząc Europę” – Energia i jego segment dotyczący energii ze źródeł odnawialnych i projekty transgraniczne zostały wdrożone w drodze dwóch skutecznych zaproszeń do składania wniosków. Zapewniły one wsparcie dla morskiej farmy wiatrowej ELWIND stworzonej przez Estonię i Łotwę, projektu CICERONE dotyczącego łańcucha wartości wodoru, opracowanego przez Hiszpanię, Włochy, Niderlandy i Niemcy, morskiej farmy wiatrowej SLOWP stworzonej przez Estonię i Luksemburg oraz lądowej transgranicznej farmy wiatrowej ULP-RES. W latach 2021 i 2022 na projekty dotyczące infrastruktury krytycznej będące przedmiotem wspólnego zainteresowania przyznano łącznie dotacje w wysokości 1,64 mld EUR w ramach instrumentu „Łącząc Europę”.

Jeżeli chodzi o skutki i koszty polityk i środków, 18 państw członkowskich zgłosiło ilościowe ograniczenie emisji gazów cieplarnianych ex ante. Ograniczenia te wynoszą łącznie 407 Mt ekwiwalentu CO2 w 2025 r., 703 Mt w 2030 r., 577 Mt w 2035 r. i 537 Mt w 2040 r. Zgłoszone ograniczenia wydają się niepełne, biorąc pod uwagę, że spadek po 2030 r. nie jest zgodny z oczekiwaniami dotyczącymi zwiększenia ograniczeń w czasie.

Państwa członkowskie zgłosiły jedynie w ograniczonym i zróżnicowanym stopniu przyszłe skutki emisji zanieczyszczeń powietrza wynikające z wdrażania polityk i środków określonych w ich KPEiK. Podczas gdy dwa państwa członkowskie zgłaszają skutki dla (prawie wszystkich swoich) polityk i środków, większość państw uwzględnia (znacznie) mniejszy odsetek polityk i środków, a sześć państw członkowskich nie zgłosiło wpływu żadnych polityk i środków na jakość powietrza i emisje do powietrza. Większość państw członkowskich składających sprawozdania zgłosiła zmniejszenie emisji poszczególnych zanieczyszczeń (NOx, NH3, PM2,5, SO2, NMVOC) w wyniku wdrożenia polityk i środków, przy czym wpływ niektórych substancji zanieczyszczających (np. SO2) był wyraźniejszy niż innych (np. NH3, PM2,5).

2.3. Współpraca regionalna

Ściślejsza współpraca regionalna może wzmocnić wpływ i spójność unii energetycznej w jej pięciu wymiarach. Większość państw członkowskich informowała o postępach we wdrażaniu współpracy regionalnej, przy czym większość z nich zgłosiła pewne postępy w realizacji co najmniej jednej ze swoich inicjatyw lub projektów współpracy regionalnej. Zgłoszone projekty lub inicjatywy współpracy regionalnej obejmują pięć wymiarów, chociaż większość z nich koncentruje się na bezpieczeństwie energetycznym, wewnętrznym rynku energii i dekarbonizacji, a mniejsza liczba projektów lub inicjatyw związanych jest z efektywnością energetyczną lub badaniami, innowacjami i konkurencyjnością.

Współpraca regionalna w zakresie energii ze źródeł odnawialnych nabiera tempa, zwłaszcza w sektorze morskim. Opierając się na współpracy w dziedzinie energetyki na Morzu Północnym oraz współpracy w ramach planu działań w zakresie połączeń międzysystemowych na rynku energii państw bałtyckich (BEMIP) państwa leżące nad Morzem Północnym i Morzem Bałtyckim podpisały szereg deklaracji 99 i protokołów ustaleń z myślą o wspólnym rozwijaniu potencjału morskiego tych obu basenów morskich. Ponadto europejscy ministrowie ds. energii spotkali się ponad 20 razy w różnych formatach (np. nieformalnie, w formacie nadzwyczajnym i na posiedzeniach Rady ds. Transportu, Telekomunikacji i Energii) od stycznia 2022 r.

Szereg państw członkowskich zgłasza postępy we współpracy regionalnej za pośrednictwem forów regionalnych, takich jak pięciostronne forum energetyczne oraz współpraca w dziedzinie energetyki na Morzu Północnym, za pomocą strategii takich jak strategia UE na rzecz regionu Morza Adriatyckiego i Morza Jońskiego 100 oraz w drodze współpracy w kontekście technicznych projektów energetycznych realizowanych za pośrednictwem europejskiej sieci operatorów systemów przesyłowych energii elektrycznej, programów INTERREG i instrumentu „Łącząc Europę”.

2.4. Dialog wielopoziomowy

Podstawowym narzędziem zdobywania poparcia społecznego w sprawie potrzeby transformacji energetycznej oraz osiągnięcia ambicji w zakresie klimatu i energii do 2030 r. jest dialog wielopoziomowy. Większość państw członkowskich zgłosiła działania związane z ustanowieniem krajowych dialogów wielopoziomowych na temat klimatu i energii, odnosząc się do tworzenia różnych forów, platform i komitetów zaangażowania. Do ich uczestników należały władze lokalne, organizacje społeczeństwa obywatelskiego, przedstawiciele środowiska biznesu, inwestorzy, inne zainteresowane strony i ogół społeczeństwa.

Poziom zaawansowania, złożoności i struktury tych dialogów różni się jednak znacznie w poszczególnych państwach członkowskich. Niektóre państwa członkowskie odnoszą się do struktur lub metod, które funkcjonują od kilku lat, nawet przed wejściem w życie rozporządzenia w sprawie zarządzania unią energetyczną, natomiast inne państwa członkowskie odnoszą się do procesów obowiązujących od 2022 r. lub aktualnie opracowywanych.

Szereg państw członkowskich zdołało przedstawić swój proces z odpowiedniej perspektywy poprzez podkreślenie regularności i trwałości swoich inicjatyw, określenie jakościowe i ilościowe swoich działań, osiągniętych wyników oraz skutków, natomiast inne państwa członkowskie wymieniły raczej swoje konsultacje i wydarzenia bez wyjaśniania ogólnego podejścia lub sposobu, w jaki ich inicjatywy są ze sobą powiązane. Szereg państw członkowskich położyło silny nacisk na włączenie władz lokalnych, ale włączenia tego nie stosuje się w znaczącym stopniu.

Wiele państw członkowskich ogranicza zakres dialogu wielopoziomowego na temat klimatu i energii do procesu opracowywania KPEiK, natomiast celem rozporządzenia w sprawie zarządzania unią energetyczną było stworzenie bardziej kompleksowych ram, w których państwa członkowskie będą zobowiązane do zorganizowania wielopoziomowego dialogu obejmującego poszczególne scenariusze polityki energetycznej i klimatycznej, uwzględniając perspektywę długoterminową, oraz do przeglądu postępów.

3.    WNIOSKI, PERSPEKTYWY i POZOSTAŁE WYZWANIA

Kryzys energetyczny, który dotknął UE pokazał znaczenie gotowości i odporności. Jednocześnie koordynacja na poziomie unijnym oraz wspólne działania UE i państw członkowskich okazały się skuteczne, co zwiększyło jedność między państwami członkowskimi oraz wpływ i znaczenie geopolityczne UE. W przyszłości dla zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego, zwiększenia niezależności energetycznej UE i zakończenia przejścia na czystą energię kluczowa pozostanie zarówno odporność, jak i dostosowanie działań państw członkowskich i UE. Ostatnie wydarzenia pokazały również, że bezpieczeństwo energetyczne ma zasadnicze znaczenie dla bezpieczeństwa gospodarczego UE, ponieważ większość sektorów gospodarki zależy od stabilnych dostaw energii oraz łańcuchów dostaw.

Komisja będzie nadal ściśle współpracować zarówno z Parlamentem, jak i Radą, aby przed końcem obecnej kadencji Komisji wypracować sprawiedliwe, wyważone i ambitne porozumienia w sprawie pozostałych inicjatyw w ramach Europejskiego Zielonego Ładu. Pozwoliłoby to UE zbudować solidną podstawę prawną oraz skupić się na jej wdrażaniu, by sprostać wyzwaniom związanym z uzyskaniem statusu pierwszego kontynentu neutralnego dla klimatu. Jednocześnie po dokonaniu przez Komisję oceny i wydaniu zaleceń dotyczących projektów państw członkowskich do 30 czerwca 2024 r. będą one musiały sfinalizować zaktualizowane krajowe plany w dziedzinie energii i klimatu (KPEiK). Dzięki szczegółowemu określeniu sposobu, w jaki każde państwo członkowskie będzie realizować kluczowe zadanie, jakim jest wdrożenie Europejskiego Zielonego Ładu do 2030 r., powyższe plany znajdą się w centrum strategii UE i państw członkowskich na rzecz bardziej zaawansowanych celów i ambicji unii energetycznej.

UE z powodzeniem poradziła sobie z najnowszymi trudnościami, ale nadal istnieje kilka poważnych wyzwań. Konieczne będzie przezwyciężenie ich w najbliższej i średniej perspektywie w celu wzmocnienia odporności i suwerenności UE w dziedzinie energii, wsparcia konkurencyjności przemysłu unijnego, zapewnienia trwałych miejsc pracy i urzeczywistnienia neutralności klimatycznej z myślą o przyszłych pokoleniach. Poniżej przedstawiono szczegółowe informacje na temat kilka obszarów, którym należy się przyjrzeć.

1)Unowocześnione zarządzanie energią i klimatem w UE oraz struktura polityki po 2030 r.

Dzięki wnioskom dotyczącym pakietu „Gotowi na 55” i planowi REPowerEU UE ma obecnie niemal komplet narzędzi legislacyjnych i nielegislacyjnych, by przejść na czystą energię dzięki bezpiecznej, przystępnej cenowo i konkurencyjnej energii. W związku ze zbliżającym się przeglądem rozporządzenia w sprawie zarządzania unią energetyczną, który ma się odbyć w 2024 r., konieczny może okazać się przegląd unijnej struktury zarządzania i polityki w dziedzinie klimatu i energii. Od początku rosyjskiej inwazji na Ukrainę zasadniczą rolę w skutecznym łagodzeniu skutków kryzysu energetycznego odegrała koordynacja i działania w dziedzinie energii na poziomie unijnym. Strategiczna koordynacja polityki energetycznej na tym poziomie jest istotna dla osiągnięcia celów energetycznych UE, w tym stopniowego wycofania importu rosyjskich paliw kopalnych do 2027 r. oraz budowania strategicznej autonomii energetycznej. Przegląd ram zarządzania działaniami w dziedzinie energii i klimatu musi odzwierciedlać zmiany wprowadzone za pośrednictwem pakietu „Gotowi na 55” oraz skutkować wzmocnieniem zdolności UE do realizacji celów. Będzie to niezbędne, aby dać przykład i przekonać partnerów międzynarodowych, by oni także przeszli na czystą energię, począwszy od ustalenia globalnych celów w zakresie efektywności energetycznej i energii ze źródeł odnawialnych przed przypadającą pod koniec roku 28. Konferencją Stron Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu.

Ponadto nadszedł czas, aby zastanowić się nad celem w zakresie emisji gazów cieplarnianych na 2040 r. Cel ten powinien obejmować wiarygodne i wymierne kroki w kierunku osiągnięcia do 2050 r. długoterminowego celu, jakim jest neutralność klimatyczna. Ustanowienie celu w zakresie emisji gazów cieplarnianych na 2040 r. pozwoli zwiększyć długoterminową przewidywalność w przypadku inwestorów, a jednocześnie umożliwi opłacalną transformację energetyczną, zwiększenie konkurencyjności przemysłu unijnego i umocnienie pozycji UE jako światowego lidera w przejściu na czystą energię. Ani ścieżki prowadzącej do neutralności klimatycznej, ani tej prowadzącej do bezpieczeństwa dostaw lub przystępności cenowej nie można uznać za oczywistą. Przyszłe zarządzanie klimatem i energią musi umożliwić UE i państwom członkowskim sprostanie pozostałym wyzwaniom oraz zagwarantowanie, by Unia pozostała konkurencyjna na arenie międzynarodowej. 

2)Nadać znaczący impuls konkurencyjności i wiodącej pozycji UE w przemyśle

Ważnym zabezpieczeniem suwerenności technologicznej UE oraz niezależności jej systemu energetycznego jest konkurencyjność Unii. Komisja w jej obecnym składzie uważa, że utrzymanie i wzmocnienie konkurencyjności UE ma znaczenie strategiczne. Wyrazem tego jest fakt, iż przewodnicząca Komisji zwróciła się do Mario Draghiego o przygotowanie sprawozdania specjalnego na temat przyszłości europejskiej konkurencyjności. Zasadnicze znaczenie dla osiągnięcia celów UE w zakresie energii mają konkurencyjne przedsiębiorstwa europejskie oraz silna baza na potrzeby produkcji czystych technologii. Inflacja utrzymuje się wciąż na wysokim poziomie. Ma to wpływ na przejście na czystą energię, a w szczególności na inwestycje w odnawialne źródła energii i efektywność energetyczną, które są kapitałochłonne. Chociaż ceny gazu ziemnego ustabilizowały się po kryzysie, są one nadal dwukrotnie wyższe niż przed kryzysem 101 , a w UE ceny energii są stale wyższe niż w innych regionach świata 102 . W ramach przejścia na czystą energię konieczne będzie zapewnienie pewnego, taniego, bezpiecznego i stabilnego dostępu do energii elektrycznej. Wysokie ceny energii powodują niekorzystne warunki konkurencji nie tylko dla produkcji w UE, ale również dla światowego wyścigu technologicznego w dziedzinie czystych technologii.

Wraz z przyjęciem ustawy o obniżeniu inflacji Stany Zjednoczone inwestują środki publiczne w celu stymulowania zrównoważonej środowiskowo konsumpcji, produkcji oraz zrównoważonych środowiskowo inwestycji, głównie za pośrednictwem ukierunkowanych ulg podatkowych (na łączną kwotę 500 mld USD, z czego 60 % przeznaczono na sektor energetyczny). Jednocześnie wiodącą rolę we wspieraniu czystych technologii 103 przez gospodarkę ukierunkowaną na inwestycje odgrywają Chiny. Chiny produkują ogromne ilości subsydiowanych paneli fotowoltaicznych i zaspokajają duży popyt na rynku UE.

Za pośrednictwem aktu w sprawie przemysłu neutralnego emisyjnie stanowiącego część planu przemysłowego Zielonego Ładu Komisja dąży do zwiększenia konkurencyjności UE oraz jej wewnętrznej mocy produkcyjnej w odniesieniu do technologii neutralnych emisyjnie. Aby zachować konkurencyjność, UE musi budować zdolności, w ramach których wykorzystuje się wszystkie istotne technologie w najbardziej efektywny sposób, przez zapewnianie odpowiednich ram prawnych. Komisja przedstawia europejski pakiet na rzecz energii wiatrowej w celu sprostania szczególnym wyzwaniom w odnośnym sektorze. Najistotniejsze elementy tego pakietu obejmą działania odnoszące się do dalszego przyspieszenia wydawania zezwoleń oraz poprawy systemów aukcyjnych w całej UE, umiejętności, dostępu do finansowania i stabilnych łańcuchów dostaw. Ponadto w ramach dwustronnych umów handlowych lub w ramach partnerstw przemysłowych na rzecz neutralności emisyjnej Unia mogłaby współpracować z wybranymi państwami niebędącymi członkami UE, które dysponują odpowiednimi zdolnościami przemysłowymi oraz niższymi kosztami produkcji.

Unijne ramy regulacyjne i finansowe mają na celu zniwelowanie luki między badaniami naukowymi i innowacjami a wprowadzaniem na rynek w nowych lub znajdujących się na wczesnym etapie rozwoju sektorach czystych technologii. Komisja będzie nadal wspierać badania naukowe i innowacje w ścisłej współpracy z przemysłem, aby przyspieszyć rozwój czystych technologii i wzmocnić bazę produkcyjną UE. W dalszym mobilizowaniu inwestycji prywatnych w celu wspierania przedsiębiorstw typu start-up i scale-up z siedzibą w UE mogłyby pomóc w szczególności ukierunkowane przepisy dotyczące zielonych zamówień publicznych. Otoczenie działalności gospodarczej małych i średnich przedsiębiorstw zostanie ulepszone dzięki sprawdzianowi konkurencyjności w przypadku każdego nowego aktu prawnego oraz wnioskowi ustawodawczemu mającemu na celu ograniczenie obowiązków sprawozdawczych o 25 % na poziomie UE. Rozpoczęcie dialogów na temat czystej transformacji z przemysłem stanowi również wsparcie dla tworzenie modelu biznesowego na potrzeby dekarbonizacji przemysłu (np. stali, baterii). Jednocześnie UE zwiększy ochronę swojego przemysłu przed zakłóceniami na rynku ze strony państw niebędących członkami UE. Pierwszym krokiem jest wszczęcie dochodzenia antysubsydyjnego w sprawie pojazdów elektrycznych pochodzących z Chin. Już teraz zasadniczą rolę w analizie i optymalizacji systemów energetycznych odgrywają inteligentne i innowacyjne technologie. W tym kontekście oraz w odniesieniu do badań naukowych i innowacji oczekuje się, że wzrośnie rola sztucznej inteligencji. Komisja pracuje nad minimalnymi globalnymi standardami bezpiecznego i etycznego wykorzystania sztucznej inteligencji. Przyszłość przemysłu czystych technologii musi mieć początek w Europie.

3)Zapewnienie niezawodnych dostaw surowców krytycznych

Coraz większym problemem w UE jest niezawodny dostęp do niektórych surowców. Taki dostęp będzie miał zasadnicze znaczenie dla przejścia na czystą energię oraz konkurencyjności przemysłu UE. Większość zielonych technologii wymaga znacznych ilości metali i minerałów, takich jak miedź, lit i kobalt. Według Międzynarodowej Agencji Energetycznej w miarę wzrostu popytu podaż niektórych surowców może stawać się coraz bardziej ograniczona 104 . Chociaż przewiduje się, że popyt na surowce krytyczne w UE gwałtownie wzrośnie, w dużym stopniu zależy on od przywozu z kilku, często quasi-monopolistycznych państw niebędących członkami UE (np. UE pozyskuje 98 % dostaw metali ziem rzadkich i 93 % magnezu z Chin) 105 . Niedawny kryzys pokazał ryzyko i konsekwencje nadmiernego uzależnienia od jednego innego kraju, a Chiny wprowadziły już ograniczenia wywozowe dotyczące galu i germanu, które mają zasadnicze znaczenie dla półprzewodników i paneli fotowoltaicznych. Wniosek Komisji dotyczący europejskiego aktu w sprawie surowców krytycznych ma na celu zapewnienie dostępu do bezpiecznych i zrównoważonych dostaw tych materiałów. Bezpieczeństwo dostaw surowców krytycznych w UE mogą również poprawić postępy na drodze do wykorzystania materiałów w obiegu zamkniętym. Konieczne są być dalsze działania mające na celu dywersyfikację dostępu do surowców. Ponadto Komisja zapowiedziała, że utworzy nowy Klub Surowców Krytycznych dla wszystkich państw o podobnych poglądach, które są gotowe umocnić globalne łańcuchy dostaw, wzmocnić Światową Organizacji Handlu oraz wywrzeć większy nacisk na egzekwowanie przepisów w celu zwalczania nieuczciwych praktyk handlowych.

4)Zapewnienie inwestycji niezbędnych do przejścia na czystą energię

Aby osiągnąć ambitne cele na 2030 r., inwestycje w przejście na czystą energię będą musiały znacznie wzrosnąć, natomiast oczekuje się, że zasoby publiczne będą ograniczone. W sprawozdaniu dotyczącym prognozy strategicznej z 2023 r. Komisja oszacowała, że aby osiągnąć cele Zielonego Ładu i planu REPowerEU 106 , potrzebne będą dodatkowe inwestycje w wysokości ponad 620 mld EUR rocznie. Chociaż europejskie instytucje finansowe, takie jak Europejski Bank Inwestycyjny oraz Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, będą odgrywać kluczową rolę, większość inwestycji będzie musiała pochodzić z sektora prywatnego. UE musi stworzyć atrakcyjne warunki dla inwestycji i wykorzystywać finansowanie prywatne. W tym celu UE pracuje nad wprowadzeniem solidnych ram zrównoważonego finansowania 107 , aby skierować większy kapitał prywatny na ekologiczną i zrównoważoną transformację, w tym na energię ze źródeł odnawialnych. Ważnym czynnikiem umożliwiającym niezbędne inwestycje jest długoterminowa przewidywalność polityki. Uproszczony i mniej biurokratyczny dostęp do wsparcia UE (w szczególności w przypadku pożyczek i gwarancji kredytowych) skutkowałby zwiększeniem atrakcyjności jednolitego rynku dla zielonych inwestycji oraz wsparciem wykorzystania inwestycji prywatnych za pośrednictwem budżetu UE.

5)Zapewnienie przystępnych cen energii oraz zagwarantowanie silnej ochrony i wzmocnienia pozycji konsumentów

Prawdziwa unia energetyczna już w perspektywie krótkoterminowej musi zapewnić przystępne ceny energii z korzyścią dla wszystkich. Konsumenci i społeczeństwo odegrali ważną rolę w radzeniu sobie ze skutkami kryzysu energetycznego przez zmniejszanie swojego zapotrzebowania na energię, mimo że pogłębiło to trudności finansowe wielu osób. Kryzys mógł jednak osłabić konsumentów i społeczeństwo, a obecnie ceny gazu ziemnego i energii elektrycznej są nadal dwukrotnie wyższe od cen sprzed kryzysu 108 . Przejście na bardziej zelektryfikowany, zdekarbonizowany i zdecentralizowany system energetyczny sprawi, że konsument rzeczywiście znajdzie się w centrum działań na rzecz dekarbonizacji dzięki pojawieniu się innowacyjnych modeli wzmocnienia pozycji konsumentów, ukierunkowanych na zbiorową konsumpcję własną i dzielenie się energią. 

Za pośrednictwem tych systemów konsumentom zapewnia się możliwość korzystania z umiarkowanych cen energii elektrycznej będących efektem energii ze źródeł odnawialnych wytwarzanej zdalnie. Z myślą o uczciwej i sprawiedliwej transformacji ważne jest, aby takie systemy były dostępne dla gospodarstw domowych o niskich dochodach oraz aby konsumenci byli wystarczająco poinformowani i mieli solidny zestaw praw, ochrony prawnej i środków wsparcia, zarówno na poziomie krajowym, jak i unijnym. Dalsze wdrażanie inteligentnych liczników w gospodarstwach domowych będzie miało zasadnicze znaczenie dla wzmocnienia pozycji konsumentów oraz wspierania bardziej inteligentnych modeli zużycia energii i oszczędności energii. W regionach przygranicznych lokalna współpraca transgraniczna w sektorze energetycznym może pomóc rozwiązać problem mniejszej liczby mieszkańców, przyczyniając się do ożywienia gospodarczego tych obszarów. UE będzie musiała nadal odgrywać wiodącą rolę w pomaganiu ogółowi społeczeństwa, aby pozostać siłą napędową zielonej transformacji energetycznej oraz aby zapewnić uczciwą i sprawiedliwą transformację. Oprócz tego bardzo ważne pozostaje wdrażanie zasady „efektywność energetyczna przede wszystkim”.

6)Doskonalenie rynków energii, sieci energetycznych i dalsza integracja systemu energetycznego

Przyszły system energetyczny UE będzie musiał być zintegrowany i umożliwiać radzenie sobie z coraz większą decentralizacją. Należy pilnie wzmocnić sieci energetyczne i konieczne będzie dostosowanie rynku energii. Czysty, wydajny i zintegrowany system energetyczny będzie wymagał znacznych inwestycji w sieci przesyłowe i dystrybucyjne w celu zapewnienia połączeń międzysystemowych, dostosowania się do zdecentralizowanej produkcji i odpowiedzi odbioru oraz umożliwienia rozpowszechnienia wysokiego udziału taniej energii ze źródeł odnawialnych. W przyszłym planie działania dotyczącym sieci zostaną zaproponowane istotne kroki w tym kierunku. Wzrośnie rola sztucznej inteligencji w zarządzaniu przyszłym systemem energetycznym UE i jego optymalizacji. Efektem coraz większego stopnia cyfryzacji systemu energetycznego, jest wyższe ryzyko cyberataków, co wymaga odpowiednich środków w zakresie cyberbezpieczeństwa. Rynki energii będą musiały wysyłać odpowiednie sygnały inwestycyjne w zakresie energii ze źródeł odnawialnych, środków w zakresie efektywności energetycznej i niezbędnego wdrożenia sieci. Rynki będą musiały nie tylko przystosować się do większej liczby uczestników działających na poziomie lokalnym, ale również ułatwić rozwój złożonych projektów hybrydowych na dużą skalę dotyczących energii odnawialnej, niekiedy na pełnym morzu. Pierwszym krokiem będzie wdrożenie przez wszystkie państwa członkowskie pakietu „Czysta energia dla wszystkich Europejczyków” 109 .

Kluczową rolę w dobrze funkcjonującym czystym i zdecentralizowanym systemie energetycznym odegra transformacja cyfrowa, elastyczność i odpowiedź odbioru. Aby sprostać tym wyzwaniom, UE przyjęła kompleksowe ramy legislacyjne. Ponadto Komisja przedstawiła propozycję reformy strukturalnej unijnego rynku energii elektrycznej w obliczu kryzysu energetycznego. Pozwoli to zmniejszyć wpływ paliw kopalnych na ceny energii oraz zachęcić do stosowania bardziej ekologicznych i elastycznych rozwiązań. Nadal istnieją jednak znaczące bariery utrudniające stosowanie odpowiednich modeli biznesowych i rozwiązań technicznych, takich jak inteligentne sieci. Dalsza integracja rynków detalicznych może wymagać poszukiwania innowacyjnych narzędzi i zachęt w celu przyspieszenia przejścia na czystą energię i sprawiedliwej transformacji. W tym celu UE będzie współpracować ze wszystkimi podmiotami na rynku, aby ułatwić aktywne uczestnictwo i wykorzystać pełny potencjał zintegrowanych unijnych rynków energii. Jednocześnie należy przystosować system energetyczny do dramatycznych zmian związanych z klimatem.

7)Zaradzenie niedoborowi kwalifikacji i siły roboczej w sektorze energetycznym

W realizacji przejścia na czystą energię i konkurencyjności UE wąskie gardło stanowi niedobór kwalifikacji i siły roboczej. Zgodnie z szacunkami osiągnięcie celów REPowerEU będzie wymagało utworzenia do 2030 r. ponad 3,5 mln miejsc pracy 110 , co oznacza ponad trzykrotne zwiększenie istniejącej siły roboczej wynoszącej ok. 1,5 mln pracowników. Są to miejsca pracy w samym sektorze czystej energii, ale również w sektorze produkcji, transportu budowlanego oraz usług związanych z intensyfikacją produkcji i wdrażania tych technologii 111 . Warunkiem wstępnym jest dostępność umiejętności i zdolność pracowników do przejścia do tych powstających sektorów. W 2022 r. blisko 30 % unijnych przedsiębiorstw zajmujących się produkcją urządzeń elektrycznych doświadczyło niedoborów siły roboczej. Oczekuje się, że tendencja ta nasili się, a ponadto dotknie sektor energii jądrowej. W tym kontekście priorytetem Unii musi być podnoszenie i zmiana kwalifikacji pracowników, przy jednoczesnym zapewnianiu zrównoważonych pod względem płci, sprawiedliwych i sprzyjających włączeniu społecznemu środowisk pracy. Należy poprawić dostęp do rynku pracy, w szczególności kobiet, osób młodych i migrantów, a także zwrócić uwagę na zapewnienie dobrych warunków pracy. Zadbanie o to, by przejście na czystą energię przełożyło się na dobre możliwości zatrudnienia dla obywateli Unii, ma również ogromne znaczenie dla akceptacji społecznej tego przejścia zgodnie z celem politycznym, jakim jest niepozostawianie nikogo w tyle.

8)Uwzględnienie wpływu niedoboru wody na systemy energetyczne

Należy zwrócić większą uwagę na powiązania między systemem energetycznym a dostępnością wody słodkiej. Jak wiemy woda ma ogromne znaczenie dla systemu energetycznego UE, a częstotliwość i intensywność ekstremalnych zdarzeń pogodowych rośnie. Wodę wykorzystuje się do niemal wszystkich rodzajów produkcji energii w UE, a niedobór wody odbijał się już na tej produkcji, na przykład w elektrowniach wodnych i konwencjonalnych elektrowniach cieplnych, na chłodzenie reaktorów jądrowych lub transport paliw drogami wodnymi. Podczas Konferencji Wodnej ONZ w 2023 r. podkreślono, że ważne jest zintegrowane podejście do kryzysów związanych z wodą, energią, żywnością i ekosystemami 112 .

9)Określenie ścisłych ram czasowych stopniowego wycofywania dotacji do paliw kopalnych

W czasie kryzysu energetycznego wzrosły dotacje do paliw kopalnych, mimo że tendencja długoterminowa wykazywała spadek. Ponieważ ponad 50 % (64 mld EUR) dotacji do paliw kopalnych nie ma jeszcze terminu końcowego, ważne będzie określenie ram czasowych stopniowego wycofywania tych dotacji zgodnie z celami w zakresie obniżenia emisyjności określonymi w Europejskim Zielonym Ładzie i REPowerEU.

Wnioski

UE działa w coraz bardziej złożonym środowisku międzynarodowym 113 , a różne podmioty międzynarodowe odgrywają nowe, często bardziej konfrontacyjne role. Międzynarodowe rynki energii przechodzą gruntowną przemianę, ponieważ świat dostosowuje się do kurczenia się przepływów między Rosją a Europą, i pozostają podatne na zagrożenia. Jednym z przykładów jest również światowy wyścig technologiczny w dziedzinie czystych technologii. Te nowe realia geopolityczne konkurencyjności międzynarodowej należy uwzględnić przy opracowywaniu przyszłej polityki energetycznej, która będzie podstawą dobrobytu gospodarczego i bezpieczeństwa. UE będzie nadal działać na rzecz otwartego i sprawiedliwego handlu pomimo praktyk stosowanych przez niektóre państwa niebędące członkami UE. Wszczęcie dochodzenia antysubsydyjnego w sprawie pojazdów elektrycznych pochodzących z Chin jest przykładem tego, jak UE może reagować, by uczciwie bronić swą gospodarkę przed ryzykiem zakłóceń na rynku.

Jednocześnie w interesie strategicznym UE leży wzmocnienie partnerstw międzynarodowych, w tym z krajami kandydującymi, ponieważ pozwoli to zwiększyć bezpieczeństwo i wpływ UE. Podejście UE obejmujące „partnerstwo na równych zasadach” w ramach współpracy międzynarodowej nadal ma zasadnicze znaczenie, ponieważ coraz więcej państw poszukuje najkorzystniejszych partnerstw.

Fundamentalne znaczenie będzie miała solidarność między państwami członkowskimi oraz sojusze z podobnie myślącymi państwami, takimi jak członkowie grupy G-7. UE i jej państwa członkowskie muszą działać w sposób zjednoczony i skoordynowany, zarówno na poziomie krajowym, jak i na forach międzynarodowych, aby zwiększyć swoje wpływy. Przewodnicząca Komisji stwierdziła, że: „jeśli będziemy zjednoczeni od środka, nikt nie będzie w stanie podzielić nas od zewnątrz” 114 .

Do tej pory UE poczyniła postępy w zakresie autonomii energetycznej, bezpieczeństwa energetycznego i ochrony energetycznej i jest przygotowana na sprawiedliwe i przystępne cenowo globalne przejście na czystą energię. Jednocześnie tendencje inflacyjne i skutki kryzysu klimatycznego sprawiają, że przyszła sytuacja staje się jeszcze bardziej złożona. Ostateczne aktualizacje krajowych planów w dziedzinie energii i klimatu państw członkowskich, spodziewane w 2024 r., będą ważnym etapem pośrednim w realizacji określonych wyzwań oraz reakcji na zmianę okoliczności od czasu przyjęcia pierwszych planów w 2019 r. Obecnie UE musi nadal czynić postępy w rozpoczętym procesie, przewidywać przyszłe wyzwania i reagować na nie oraz przyspieszyć wdrażanie szerokiego zakresu inicjatyw politycznych podjętych w ramach Europejskiego Zielonego Ładu. W polityce i inwestycjach należy już uwzględniać perspektywę po 2030 r. 

(1)

  Orędzie o stanie Unii w 2023 r., wygłoszone przez przewodniczącą Ursulę von der Leyen .

(2)

Zob. plan inwestycyjny na rzecz Europejskiego Zielonego Ładu – COM(2020) 21.

(3)

COM(2023) 161 final.

(4)

W ramach unii energetycznej wspiera się przejście na czystą energię, ponieważ łączy ona w sobie wszystkie aspekty polityki energetycznej w ramach spójnego, zintegrowanego podejścia. Unia energetyczna opiera się na pięciu wymiarach: 1) bezpieczeństwo, solidarność i zaufanie; 2) w pełni zintegrowany wewnętrzny rynek energii; 3) efektywność energetyczna; 4) działania w dziedzinie klimatu i dekarbonizacja gospodarki oraz 5) badania naukowe, innowacje i konkurencyjność.

(5)

Co dwa lata każde państwo członkowskie składa Komisji sprawozdanie z wdrażania swojego zintegrowanego krajowego planu w dziedzinie energii i klimatu w formie zintegrowanego krajowego sprawozdania z postępów w dziedzinie energii i klimatu, obejmującego wszystkie pięć wymiarów unii energetycznej. W miarę możliwości w sprawozdawczości i ocenie wykorzystuje się porównywalne statystyki dotyczące energii. W rezultacie najnowsze skonsolidowane dane w niektórych obszarach odnoszą się do roku 2021 lub 2022. Dane z datą graniczną w 2021 r. nie odzwierciedlają faktu, że od początku rosyjskiej wojny napastniczej przeciwko Ukrainie wiele państw członkowskich w dużym stopniu odeszło od przywozu paliw kopalnych z Rosji.

(6)

SWD(2023) 646.

(7)

COM(2023) 652.

(8)

Załącznik I do COM(2023) 650.

(9)

Załącznik II do COM(2023) 650.

(10)

Załącznik III do COM(2023) 650.

(11)

COM(2023) 651.

(12)

COM(2023) 653.

(13)

COM(2023) 654 (przyjęcie przewidziane na 31października 2023 r.).

(14)

COM(2023) 655.

(15)

COM(2023) 657.

(16)

Zgodnie z aktualnymi danymi w okresie od stycznia do sierpnia 2023 r. import rosyjskiego gazu wyniósł 28 mld m³.

(17)

Średnia z 5 lat w porównaniu ze zużyciem gazu w okresie od sierpnia 2022 r. do sierpnia 2023 r.

(18)

  „EU fossil generation hits record low as demand falls” [„Wytwarzanie energii z wykorzystaniem paliw kopalnych w UE jest rekordowo niskie, ponieważ popyt spada”] | Ember (ember-climate.org) .

(19)

Pierwsze wnioski w sprawie pakietu „Gotowi na 55” obejmowały dyrektywę w sprawie odnawialnych źródeł energii, dyrektywę w sprawie efektywności energetycznej, dyrektywę w sprawie opodatkowania energii oraz Społeczny Fundusz Klimatyczny; kolejne wnioski w sprawie pakietu „Gotowi na 55” obejmowały dyrektywę w sprawie charakterystyki energetycznej budynków oraz pakiet dotyczący rynku wodoru i obniżania emisyjności sektora gazu.

(20)

COM(2019) 640 final.

(21)

Rozporządzenie (UE) 2021/1119.

(22)

COM(2020) 456 final.

(23)

COM(2021) 557 final.

(24)

COM(2021) 558 final, dyrektywa (UE) 2023/1791.

(25)

COM(2021) 563 final.

(26)

COM(2021) 802 final, negocjacje w toku.

(27)

COM(2021) 803 final, COM(2021) 804 final.

(28)

COM(2021) 805 final.

(29)

COM(2021) 568 final, przyjęte rozporządzenie (UE) 2023/955.

(30)

Ceny opierają się na średnich tygodniowych cenach gazu Title Transfer Facility na rynku dnia następnego oraz średniej ważonej cen energii elektrycznej na głównych rynkach energii elektrycznej w UE (DE, ES, FR, NL) i na rynku Nord Pool (DK, EE, LV, LT, FI, SE, NO). Ceny gazu na rynku dnia bieżącego osiągnęły szczytowy poziom przekraczający 320 EUR/MWh.

(31)

Na rynku hurtowym dnia następnego cenę otrzymywaną przez wszystkich uczestników rynku ustala się, biorąc pod uwagę ostatnią elektrownię niezbędną do zaspokojenia zapotrzebowania, czyli elektrownię o najwyższych kosztach krańcowych, w momencie osiągnięcia równowagi rynkowej. Gwałtowny wzrost cen gazu i węgla kamiennego może przełożyć się na wzrost cen, po których jednostki wytwarzania energii wykorzystujące gaz i węgiel składają oferty na rynku hurtowym dnia następnego. To z kolei może doprowadzić do wzrostu cen na rynku dnia następnego w całej Unii, ponieważ jednostki wytwarzania energii wykorzystujące gaz i węgiel są często zakładami o najwyższych kosztach marginalnych niezbędnych do zaspokojenia zapotrzebowania na energię elektryczną.

(32)

  ACER: „Assessment of emergency measures in electricity markets” [„Ocena środków nadzwyczajnych na rynkach energii elektrycznej”] .

(33)

COM(2022) 230 final.

(34)

JOIN(2022) 23 final.

(35)

Rozporządzenie (UE) 2023/435.

(36)

W ramach Instrumentu Wsparcia Technicznego Komisja udzieliła wsparcia 17 państwom członkowskim (BE, BG, CY, CZ, EE, EL, ES, FI, HR, HU, IE, IT, PL, PT, RO, SI, SK) we wdrażaniu inicjatywy REPowerEU oraz określeniu reform i inwestycji mających na celu stopniowe wycofywanie się z importu paliw kopalnych z Rosji.

(37)

COM(2022) 135 final – rozporządzenie (UE) 2022/1032.

(38)

COM(2022) 361 – rozporządzenie Rady (UE) 2022/1369.

(39)

COM(2022) 473 – rozporządzenie Rady (UE) 2022/1854.

(40)

COM(2022) 549 – rozporządzenie Rady (UE) 2022/2576.

(41)

COM(2022) 668 – rozporządzenie Rady (UE) 2022/2758.

(42)

COM(2022) 591 – rozporządzenie Rady (UE) 2022/2577.

(43)

  Unijna platforma energetyczna .

(44)

Na przykład amerykańska ustawa o obniżeniu inflacji z 2022 r., inicjatywa „Made in China 2025” i japoński plan podstawowy dotyczący Gx: polityka transformacji ekologicznej.

(45)

Według niektórych zainteresowanych stron w 2023 r. koszt budowy morskich farm wiatrowych wzrósł w UE o 40 %.

(46)

COM(2023) 62 final.

(47)

COM(2023) 160 final.

(48)

COM(2023) 652.

(49)

  Orędzie o stanie Unii w 2023 r., wygłoszone przez przewodniczącą Ursulę von der Leyen .

(50)

Circle Economy, 2023, „The Circularity Gap Report” [„Sprawozdanie na temat luki w obiegu zamkniętym”].

(51)

Gospodarka o obiegu zamkniętym spowodowałaby ograniczenie presji na środowisko związanej z wydobyciem surowców, emisjami gazów cieplarnianych i wytwarzaniem odpadów. Według globalnej prognozy dotyczącej zasobów z 2019 r. opracowanej przez Międzynarodowy Panel ds. Zasobów gospodarka o obiegu zamkniętym mogłaby spowodować ograniczenie wpływu na różnorodność biologiczną i zasoby wodne o 90 %, na emisje gazów cieplarnianych o 50 %, a także poprawić stan zdrowia ludzi.

(52)

COM(2023) 148 final, SWD(2023) 58 final.

(53)

COM(2023) 147 final.

(54)

Trzy filary mechanizmu sprawiedliwej transformacji to: Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (rozporządzenie (UE) 2021/1056) – instrument pożyczkowy na rzecz sektora publicznego oraz system w ramach programu InvestEU.

(55)

  Tablica wyników sytuacji konsumentów z 2023 r. .

(56)

Eurostat.

(57)

 Aby zapoznać się z informacjami ogólnymi i wynikami, zob. AMEDI: Assessing and Monitoring Employment and Distributional Impacts [„AMEDI: ocena i monitorowanie wpływu na zatrudnienie i skutków dystrybucyjnych”] oraz JRC: „The effect of rising energy and consumer prices on household finances, poverty and social exclusion in the EU” [„Wpływ rosnących cen energii i cen konsumpcyjnych na finanse gospodarstw domowych, ubóstwo i wykluczenie społeczne w UE”] .

(58)

C(2023)4080.

(59)

Eurelectric, Eurogas, European Energy Retailers, DSO Entity, E-DSO, CEDEC i GEODE.

(60)

  MAE: „Renewable Energy Market Update” [„Aktualne informacje na temat rynku energii ze źródeł odnawialnych”] – czerwiec 2023 r.

(61)

  „EU fossil generation hits record low as demand falls” [„Wytwarzanie energii z wykorzystaniem paliw kopalnych w UE jest rekordowo niskie, ponieważ popyt spada”] | Ember (ember-climate.org)

(62)

Główny ekonomista ENER.

(63)

COM(2022) 135 final – rozporządzenie (UE) 2017/1938.

(64)

  Wojna Rosji przeciwko Ukrainie: Unia przyjmuje 11. pakiet sankcji gospodarczych i indywidualnych .

(65)

COM(2022) 591 – rozporządzenie Rady (UE) 2022/2577.

(66)

EU fossil generation hits record low as demand falls [Wytwarzanie energii z wykorzystaniem paliw kopalnych w UE jest rekordowo niskie, ponieważ popyt spada] | Ember (ember-climate.org)

(67)

  Market data [Dane rynkowe] – Europejska Organizacja Pomp Ciepła (ehpa.org)

(68)

  Solar thermal and concentrated solar power barometer 2023 [Barometr energii słonecznej termicznej i skoncentrowanej energii słonecznej 2023]

(69)

  European Green Deal: EU agrees stronger legislation to accelerate the roll-out of renewable energy [Europejski Zielony Ład: UE uzgadnia bardziej rygorystyczne przepisy, aby przyspieszyć wprowadzanie energii odnawialnej]

(70)

COM(2022) 673 final.

(71)

 Wzrost zużycia węgla spowodowany stopniowym wycofywaniem rosyjskiego gazu pogorszy jednak jakość powietrza w perspektywie krótkoterminowej.

(72)

Uzupełniający akt delegowany UE, w którym na ściśle określonych warunkach uwzględniono określone rodzaje działalności w sektorze energii jądrowej w unijnej systematyce dotyczącej zrównoważonego rozwoju i akcie w sprawie przemysłu neutralnego emisyjnie.

(73)

Spośród 12 państw członkowskich produkujących energię jądrową, cztery (Bułgaria, Czechy, Węgier i Słowacja) są w pełni – a jedno (Finlandia) częściowo – uzależnione od dostaw rosyjskiego paliwa jądrowego. Niektóre z nich są szczególnie narażone, ponieważ energia jądrowa ma duży udział w ich produkcji energii elektrycznej (do 53,8 %), a ich zależność od innych rosyjskich dostaw energii (gazu, ropy) jest wysoka. Zależność od Rosji w zakresie usług związanych z jądrowym cyklem paliwowym (konwersja, wzbogacanie i ponowne przetwarzanie) znacznie wykracza poza pięć wyżej wymienionych państw członkowskich. Ponadto Komisja i Agencja Dostaw Euratomu oceniają obecnie zakres istniejących zależności UE w sektorze jądrowym od podmiotów kontrolowanych przez Rosję pod kątem dostaw części zamiennych i obsługi technicznej.

(74)

COM(2022) 240 final.

(75)

  Cities Energy Savings Sprint [Sprint do oszczędności energii w miastach]

(76)

COM(2022) 473 – rozporządzenie Rady (UE) 2022/1854.

(77)

COM(2021) 558 final, dyrektywa (UE) 2023/1791.

(78)

Rozporządzenie Komisji (UE) 2023/826.

(79)

  Europejski rejestr produktów do celów etykietowania energetycznego (EPREL)

(80)

COM(2022) 549 – rozporządzenie Rady (UE) 2022/2576.

(81)

Główny ekonomista ENER na podstawie danych JRC, Fraunhofer, ENTSOG Transparency.

(82)

COM(2023) 156 final.

(83)

Co dwa lata każde państwo członkowskie ma złożyć Komisji sprawozdanie z wdrażania swojego zintegrowanego krajowego planu w dziedzinie energii i klimatu w formie zintegrowanego krajowego sprawozdania z postępów w dziedzinie energii i klimatu, obejmującego wszystkie pięć wymiarów unii energetycznej. W miarę możliwości w sprawozdawczości i ocenie wykorzystuje się porównywalne statystyki dotyczące energii. W rezultacie najnowsze skonsolidowane dane w niektórych obszarach odnoszą się do roku 2021 lub 2022. Dane z datą graniczną w 2021 r. nie odzwierciedlają faktu, że od początku rosyjskiej wojny napastniczej przeciwko Ukrainie wiele państw członkowskich w dużym stopniu odeszło od przywozu paliw kopalnych z Rosji.

(84)

Rozporządzenie (UE) 2018/1999.

(85)

Przybliżone dane z 2022 r. mogą sugerować przerwanie obserwowanej w ostatnich latach spadkowej tendencji w pochłanianiu przez sektor LULUCF. W ocenie uwzględniono jednak ogromną niepewność tych danych i fakt, że mogą one podlegać istotnym korektom.

(86)

 Tamże.

(87)

Informacje przekazane przez państwa członkowskie zgodnie z Eurostat SHARES.

(88)

Art. 4 rozporządzenia w sprawie zarządzania unią energetyczną.

(89)

 Zgodnie z art. 32 ust. 4 rozporządzenia w sprawie zarządzania unią energetyczną.

(90)

Analysis of the Reports on 2020 Targets under Article 27 of the Governance Regulation – Energy Efficiency [Analiza sprawozdań dotyczących celów na 2020 r., o których mowa w art. 27 rozporządzenia w sprawie zarządzania unią energetyczną – efektywność energetyczna] .

(91)

Wskaźnik ten wynosi 0,24 %/rok w odniesieniu do Cypru i Malty.

(92)

Assessment of the first long-term renovation strategies under the Energy Performance of Building Directive (Art. 2a) [Ocena pierwszych długoterminowych strategii renowacji na podstawie dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (art. 2a)]

(93)

Zgodnie z dyrektywą 2010/31/UE w sprawie charakterystyki energetycznej budynków.

(94)

COM(2021) 802 final.

(95)

  Obserwatorium zasobów budowlanych UE zostało zaktualizowane w 2023 r.

(96)

Szczegółowe informacje na temat dotacji do paliw kopalnych przedstawiono w towarzyszącym sprawozdaniu w sprawie dotacji w energetyce w Europie.

(97)

Art. 3 rozporządzenia (UE) 2018/1999.

(98)

Jak zgłoszono zgodnie z art. 18 rozporządzenia w sprawie zarządzania unią energetyczną.

(99)

  Deklarację z Marienbergu oraz deklarację bałtycką na rzecz morskiej energetyki wiatrowej .

(100)

  Strategia UE na rzecz regionu Morza Adriatyckiego i Morza Jońskiego (ec.europa.eu) .

(101)

  „EU fossil generation hits record low as demand falls” [„Wytwarzanie energii z wykorzystaniem paliw kopalnych w UE jest rekordowo niskie, ponieważ popyt spada”] | Ember (ember-climate.org)

(102)

Kryzys energetyczny oraz wojna w Ukrainie doprowadziły do gwałtownego wzrostu i zbieżności cen między Europą a Azją oraz tymczasowego zwiększenia niekorzystnej różnicy cen między UE a Stanami Zjednoczonymi (np. jeszcze przed szczytem w lecie 2022 r. ceny energii elektrycznej i gazu w UE były odpowiednio od 2 do 5 i od 3 do 5 razy wyższe niż ceny w Stanach Zjednoczonych). Ten stan rzeczy prawdopodobnie utrzyma się w nadchodzącym dziesięcioleciu (tańszy gaz w Stanach Zjednoczonych i w szczególności energia elektryczna).

(103)

  Strategic Perspectives, Competing in the new zero-carbon industrial era [Konkurowanie w nowej epoce przemysłu bezemisyjnego].

(104)

 Do 2050 r. globalny popyt na dostawy metali ziem rzadkich wykorzystywanych w turbinach wiatrowych ma wzrosnąć pięciokrotnie, do 2040 r. popyt na nikiel wykorzystywany w bateriach ma wzrosnąć 15-krotnie, do 2050 r. popyt na lit wykorzystywany w pojazdach elektrycznych ma wzrosnąć 57-krotnie, do 2050 r. popyt na platynowce wykorzystywane w wodorowych ogniwach paliwowych ma wzrosnąć 970-krotnie (źródło: COM(2023) 160 final.

(105)

RMIS – System Informacji o Surowcach (europa.eu) .

(106)

COM(2023) 376 final; na podstawie SWD(2023) 68 final i COM/2022/438 final. Dodatkowo akt w sprawie przemysłu neutralnego emisyjnie wymaga łącznie 92 mld EUR w latach 2023–2030.

(107)

  Pakiet na rzecz zrównoważonego finansowania, 13 czerwca 2023 r.

(108)

EU fossil generation hits record low as demand falls [Wytwarzanie energii z wykorzystaniem paliw kopalnych w UE jest rekordowo niskie, ponieważ popyt spada] | Ember (ember-climate.org) .

(109)

  Pakiet „Czysta energia dla wszystkich Europejczyków” .

(110)

  „Pact for Skills: Launch of large-scale renewable energy skills partnership” [„Pakt na rzecz umiejętności: uruchomienie partnerstwa na rzecz umiejętności w zakresie energii ze źródeł odnawialnych na dużą skalę”].

(111)

Zob. SWD(2023) 68 final w sprawie oszacowania potrzeb w zakresie inwestycji w umiejętności na potrzeby aktu w sprawie przemysłu neutralnego emisyjnie.

(112)

  Konferencja Wodna ONZ w 2023 r.: podsumowanie obrad przez przewodniczącego Zgromadzenia Ogólnego .

(113)

Zob. sprawozdanie dotyczące prognozy strategicznej z 2023 r., COM(2023) 376 final.

(114)

  Orędzie o stanie Unii w 2023 r., wygłoszone przez przewodniczącą Ursulę von der Leyen .

KOMISJA EUROPEJSKA

Bruksela, dnia 24.10.2023

COM(2023) 650 final

Sprawozdanie w sprawie zrównoważonego charakteru bioenergii w Unii

ZAŁĄCZNIK

do

sprawozdania Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów

Sprawozdanie na temat stanu unii energetycznej na 2023 r.





(na podstawie rozporządzenia (UE) 2018/1999 w sprawie zarządzania unią energetyczną i działaniami w dziedzinie klimatu)

{SWD(2023) 646 final}

Wprowadzenie

Art. 35 rozporządzenia (UE) 2018/1999 1 („rozporządzenie w sprawie zarządzania unią energetyczną”) stanowi, że do dnia 31 października każdego roku Komisja musi przedłożyć Parlamentowi Europejskiemu i Radzie sprawozdanie na temat stanu unii energetycznej, które – począwszy od 2023 r. – co dwa lata obejmuje – sprawozdanie na temat zrównoważonego charakteru bioenergii w Unii, zawierające informacje określone w załączniku X do tego rozporządzenia. Niniejsze sprawozdanie stanowi spełnienie tego obowiązku sprawozdawczego i zostało sporządzone głównie w oparciu o informacje przekazane przez państwa członkowskie w ich zintegrowanych krajowych sprawozdaniach z postępów w dziedzinie energii i klimatu (NECPR), o których mowa w art. 17 rozporządzenia w sprawie zarządzania unią energetyczną.

Bioenergia produkowana z surowców rolnych, leśnych i odpadów organicznych nadal stanowi główne źródło energii odnawialnej w UE, a jej udział wynosi około 59 % zużycia energii ze źródeł odnawialnych w 2021 r. Jeżeli chodzi o bioenergię, największy udział mają pierwotne biopaliwa stałe (70,3 %). Udział biopaliw ciekłych wynosi 12,9 %, biogazu/biometanu – 10,1 %, a części odpadów komunalnych stanowiących odnawialne źródło energii – 6,6 %.

Zużycie energii ze źródeł odnawialnych brutto w UE według rodzaju (2021 r., w % i Mtoe) 2

Stan obecny i prognozy dotyczące dostępności zrównoważonej biomasy i popytu na tę biomasę

Dwadzieścia sześć państw członkowskich przedstawiło 3 swoje dane na temat podaży biomasy. W UE biomasę drzewną zgłasza się jako główny surowiec do produkcji biomasy stałej (przedstawionej jako „biomasa leśna” na rysunku poniżej), którego udział stanowi 66 % w całkowitej produkcji, a następne miejsca zajmują biomasa z odpadów organicznych (26 %) i biomasa rolnicza (8 %). W Niemczech odnotowuje się znaczną produkcję biomasy z odpadów organicznych (137 675 tys. m3). Ma tam również miejsce produkcja największego odsetka biomasy leśnej (66 658 tys. m3) w UE, a kolejne miejsce zajmuje Szwecja (65 102 tys. m3). W Hiszpanii odnotowuje się największą ilość biomasy rolniczej (20 844 tys. m3).

Pierwotne źródła biomasy stałej w 1 000 m3 na potrzeby produkcji energii, produkcja krajowa w 2021 r. 4 pogrupowana według pochodzenia surowca

Biomasa leśna stanowiła największą zgłaszaną kategorię we wszystkich państwach członkowskich (262 858 tys. m3). Niemcy zgłosiły, że 12 % całkowitych zgłoszonych pierwotnych źródeł biomasy stałej stanowiły lasy, a następne miejsca zajęły Hiszpania i Polska (w obu przypadkach zgłoszono 11 %) oraz Szwecja i Francja (w obu przypadkach zgłoszono 10 %). Drugą co do objętości zgłoszoną kategorią źródeł biomasy stałej były odpady komunalne (171 023 tys. m3 – 24 % całkowitej ilości). Niemcy zgłosiły 74 % wszystkich odpadów komunalnych stanowiących odnawialne źródło energii, a następne miejsca zajęły Szwecja (8 %), Belgia (6 %), Hiszpania i Niderlandy (oba państwa zgłosiły 4 % wszystkich odpadów), Włochy (2 %) oraz Austria i Portugalia (oba państwa zgłosiły 1 % wszystkich odpadów). Trzecią co do wielkości zgłoszoną kategorią pierwotnych źródeł biomasy stałej były produkty uboczne z przemysłu produktów leśnych (144 821 tys. m3 – 20 % całkowitej ilości). Szwecja zgłosiła 22 % całkowitych zgłoszonych produktów ubocznych z przemysłu produktów leśnych, a następne miejsca zajęły Finlandia (20 %), Austria (11 %), Niemcy (10 %), Francja (6 %), Polska (5 %), Estonia (4 %) i Łotwa (4 %).

Spośród poszczególnych rodzajów krajowej produkcji biomasy stałej największy wzrost od 2008 r. odnotowano 5 w odniesieniu do wykorzystania granulek drzewnych (413 %), a następnie odpadów zwierzęcych (351,9 %), odnawialnej części odpadów przemysłowych (58,6 %), drewna opałowego, odpadów drzewnych i produktów ubocznych (29,5 %) oraz ługu powarzelnego (25 %). Inne substancje roślinne i pozostałości były jedynym rodzajem biomasy stałej, w przypadku którego odnotowano spadek o 8,8 % w porównaniu z 2008 r. Ogólnie rzecz biorąc, nastąpił wzrost wykorzystania pierwotnych źródeł biomasy stałej w UE z 3 336 811 TJ w 2008 r. do 4 454 768 TJ w 2021 r., co stanowi ogólny wzrost o 33,5 %.

Całkowita produkcja biomasy stałej w UE-27 6

Powyższy wykres „Całkowita produkcja biomasy stałej w UE-27” odnosi się do kategorii stosowanych w bilansach energetycznych Eurostatu. Na potrzeby NECPR w części 1 lit. m) załącznika IX do rozporządzenia w sprawie zarządzania unią energetyczną określono różne kategorie, które mają szersze zastosowanie niż cele energetyczne. Jeśli chodzi o poszczególne państwa członkowskie, w 2021 r. 7 największym producentem biomasy stałej w UE były Niemcy (767 891 TJ), a dalsze miejsca zajęły Francja (530 659 TJ), Szwecja (460 620 TJ), Polska (377 690 TJ) i Finlandia (352 535 TJ). Na kolejnej pozycji uplasowały się Austria – 250 710 TJ, Estonia – 104 208 TJ oraz Grecja – 33 317 TJ. Zgodnie z przedłożonymi danymi 8 w Niemczech największy udział miała biomasa stała pochodząca z odpadów komunalnych stanowiących odnawialne źródło energii (125 984 tys. m3). Pozostałe państwa członkowskie zgłaszają głównie biomasę stałą pochodzącą z leśnictwa, często bez rozróżniania zużycia energii od zużycia surowca. Państwa członkowskie wspólnie zgłosiły, że drewno okrągłe stanowi największą objętościowo kategorię biomasy stałej pochodzącej z leśnictwa (215 440 tys. m3), a dalsze miejsce zajmuje drewno opałowe (176 304 tys. m3) i odpady komunalne stanowiące odnawialne źródło energii (171 023 m3).

Produkcja krajowa biogazu zgłoszona w 2020 r. (lewy słupek) i 2021 r. (prawy słupek) według poszczególnych państw członkowskich. Słupki błędu przedstawiają różnicę względem wartości podanych w bilansach energetycznych Eurostatu. Źródło: NECPR i [NRG_BAL_C]

W NECPR państwa członkowskie zgłaszały produkcję krajową biogazu w 2020 r. i w 2021 r. Zgodnie ze zgłoszonymi danymi w 2020 r. Niemcy były największym producentem biogazu – 52,8 % całkowitej produkcji (7 765 ktoe), a dalsze miejsca zajęły Włochy – 13,7 % (2 018 ktoe), Francja – 7,4 % (1 090 ktoe) – Czechy (4,1 %, 595 ktoe) i Dania (3,4 %, 505 ktoe). W 2021 r. największym producentem pozostały Niemcy, które odpowiadały za 50,4 % całkowitej produkcji (7 518 ktoe), a dalsze miejsca zajęły Włochy (13,9 %, 2 078 ktoe), Francja (9,4 %, 1 404 ktoe) i Dania (4,2 %, 625 ktoe), które wyprzedziły Czechy (4,0 %, 591 ktoe) pod względem produkcji biogazu. Belgia, Finlandia, Węgry i Szwecja nie przedstawiły danych na temat produkcji biogazu ani w 2020 r., ani w 2021 r., natomiast Estonia, Rumunia i Słowenia zgłosiły produkcję biogazu dopiero w 2021 r. Czechy, Grecja, Polska i Łotwa zgłosiły spadek produkcji biogazu o 18,5 % w latach 2020–2021. Krajowa produkcja biogazu zgłoszona w UE w 2021 r. wyniosła łącznie 14 929 ktoe, co stanowi wzrost o 1,7 % w porównaniu z 14 687 ktoe w 2020 r.

Dwadzieścia jeden państw członkowskich przedstawiło w NECPR dane dotyczące zmiany w dostawie bioenergii oraz wskazało, czy ma to wpływ na ogólne i sektorowe trajektorie udziału energii ze źródeł odnawialnych w latach 2021–2030. Osiem państw członkowskich 9 stwierdziło, że nie odnotowano znaczących skutków ani aktualizacji, które należy zgłosić. Spośród pozostałych trzynastu państw członkowskich Węgry i Łotwa podkreśliły wpływ rosyjskiej wojny napastniczej przeciwko Ukrainie. Szwecja podkreśliła, że ceny wzrosły z powodu kryzysu energetycznego. Niektóre państwa członkowskie (Estonia, Słowacja) zgłosiły, że zmiany w przepisach mają wpływ na wykorzystanie biomasy do produkcji energii. Inne państwa członkowskie (Włochy, Słowenia) zgłosiły spodziewany wzrost wykorzystania biomasy do produkcji energii w latach do 2030 r.

Popyt na biomasę według sektorów

Biomasę stałą wykorzystuje się w przemyśle, w sektorze mieszkaniowym i energetycznym 10 . W 2021 r. w sektorze przemysłowym zużyto 21,1 Mtoe biomasy stałej, w sektorze mieszkaniowym – 45,1 Mtoe, a w sektorze energetycznym – 33,0 Mtoe. Niemcy, Francja i Szwecja są największymi konsumentami biomasy stałej. Wykorzystanie biomasy stałej w tych sektorach wzrosło o 13,4 % w porównaniu z 2012 r.

Końcowe zużycie biomasy stałej w sektorach przemysłowym, mieszkaniowym i energetycznym w 2021 r. w podziale na państwa członkowskie UE 11

Sektor transportu

W 2021 r. końcowe zużycie biopaliw w sektorze transportu w UE wyniosło łącznie 16,5 Mtoe 12 i wzrosło o 39 % w porównaniu z 2013 r. W ujęciu bezwzględnym wzrost ten jest związany ze zwiększoną podażą biodiesla, jednak w ujęciu względnym udział biodiesla w całkowitym zużyciu biopaliw w sektorze transportu utrzymuje się na dość stabilnym poziomie i wynosi około 80 %, również w 2021 r. Biodiesel jest wykorzystywany we wszystkich dwudziestu siedmiu państwach członkowskich. Bioetanol był drugim co do wielkości zużycia rodzajem paliwa – jego udział wynosił 18 %, natomiast jest on wykorzystywany we wszystkich państwach członkowskich z wyjątkiem Cypru i Malty.

Zagregowane wykorzystanie biometanu i innych biopaliw ciekłych wynosi mniej niż 1 % całkowitej ilości biopaliw zużywanych w sektorze transportu. Sześć państw członkowskich 13 zgłasza w NECPR wykorzystanie biogazu w sektorze transportu. Szwecja odpowiada za 67,4 % całkowitego zużycia biogazu w transporcie w UE.

W 2020 r. produkcja podstawowa biopaliw ciekłych wynosiła 15,64 Mtoe, co w przypadku dodania przywozu netto stanowi 17,82 Mtoe całkowitej podaży energii. W 2021 r. produkcja podstawowa biopaliw ciekłych wzrosła o 3 % czyli do poziomu 15,96 Mtoe, przy czym przywóz netto wzrósł o 7 % czyli do poziomu 19,06 Mtoe. Podobny wzrost uzyskuje się, gdy stosuje się zestaw mnożników dla biopaliw zgodnie z załącznikiem IX do dyrektywy w sprawie energii odnawialnej: całkowity mianownik stosowany do obliczenia udziału energii ze źródeł odnawialnych w sektorze transportu z zastosowaniem mnożników wynosił 242,33 Mtoe (2020 r.) i 263,80 Mtoe (2021 r. 14 ) Biorąc jednak pod uwagę powrót do normalnej mobilności w 2021 r., po wprowadzeniu w 2020 r. środków bezpieczeństwa związanych z pandemią, ogólny udział energii ze źródeł odnawialnych w sektorze transportu (RES-T) spadł z 10,25 % do 9,09 % w latach 2020–2021. Innymi słowy, wzrost produkcji biopaliw wraz z pozostałymi odnawialnymi źródłami energii był niższy niż wzrost ogólnego zużycia paliwa transportowego w latach 2020–2021. Największy spadek udziału energii ze źródeł odnawialnych w sektorze transportu odnotowano na Węgrzech (-5,41 %), chociaż ilość energii ze źródeł odnawialnych w transporcie wprowadzona do obrotu wzrosła z 4,4 Mtoe w 2020 r. do 5 Mtoe w 2021 r.

Ogólnie rzecz biorąc, w sektorze transportu można zaobserwować coraz szybsze przechodzenie na wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych 15 . Z upływem czasu wykorzystanie zaawansowanych biopaliw i innych biopaliw wyprodukowanych z surowców wymienionych w załączniku IX do dyrektywy w sprawie energii odnawialnej, a także udział energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych znacznie wzrosło. W 2021 r. takie biopaliwa stanowiły największy udział energii ze źródeł odnawialnych w transporcie, który wyniósł 4,2 % (wraz z mnożnikami). Zaawansowane biopaliwa i inne biopaliwa produkowane z surowców wymienionych w załączniku IX do dyrektywy w sprawie energii odnawialnej są produkowane głównie z odpadów i pozostałości, a zatem nie mają negatywnego wpływu na użytkowanie gruntów, z którym kojarzone są biopaliwa produkowane z roślin spożywczych i pastewnych. Pod względem dostarczonej energii odnawialnej (bez mnożników) biopaliwa produkowane z roślin spożywczych i pastewnych nadal miały jednak największy udział we wszystkich nośnikach energii ze źródeł odnawialnych (3,9 % całkowitego zużycia energii w transporcie).