1.

Czy obywatelowi Unii, który nie wykonuje działalności zawodowej i nie posiada wystarczających własnych zasobów, może przysługiwać jako osobie sprawującej pieczę nad córką prawo pobytu w państwie członkowskim, w którym córka odbywa naukę jako dziecko byłego pracownika migrującego?

2.

Z tym pytaniem zwrócił się w niniejszej sprawie do Trybunału Court of Appeal of England and Wales (Civil Division) ( 2 ). Daje ono Trybunałowi sposobność sprecyzowania jego dotychczasowego orzecznictwa dotyczącego art. 12 rozporządzenia (EWG) nr 1612/68 ( 3 ) — w szczególności wyroku w sprawie Baumbast i R ( 4 ) — oraz wyjaśnienia stosunku tego przepisu do przyjętej w 2004 r. nowej dyrektywy dotyczącej pobytu obywateli Unii i członków ich rodzin ([zwanej dalej:] „dyrektywą 2004/38/WE”) ( 5 ). Problematyka ta ma znaczenie, którego nie wolno nie doceniać, nie tylko dla wielu obywateli Unii, którzy opuścili swój kraj ojczysty i mieszkają w innych państwach członkowskich, lecz również dla danych państw przyjmujących.

3.

Niniejsza sprawa wykazuje kilka podobieństw do będącej w toku sprawy C-310/08 Ibrahim ( 6 ), której podstawą jest również wniosek Court of Appeal o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. W obu sprawach o pomoc mieszkaniową w Anglii wystąpiły osoby niewykonujące działalności zawodowej, bez wystarczających własnych zasobów. W uzasadnieniu żądania powołały się one na rzekomo przysługujące im prawo pobytu w Zjednoczonym Królestwie w celu sprawowania pieczy nad ich małoletnimi dziećmi, które odbywają tam naukę. Jednakże w odróżnieniu od sprawy Ibrahim wniosek o świadczenie z tytułu pomocy społecznej w sprawie Teixeira nie pochodzi od obywatela państwa trzeciego, lecz od obywatela Unii, który wcześniej sam wykonywał działalność zawodową w Zjednoczonym Królestwie i nadal tam mieszka.

4.

Wspólnotowe ramy prawne niniejszej sprawy określa po pierwsze dyrektywa 2004/38 i po drugie rozporządzenie nr 1612/68.

5.

Dyrektywa 2004/38 zawiera w rozdziale I (art. 1–3) przepisy ogólne, w rozdziale III (art. 6–15) uregulowanie dotyczące prawa pobytu i w rozdziale IV (art. 16–21) uregulowania dotyczące prawa do stałego pobytu.

6.

Zgodnie z definicją zawartą w jej art. 2 pkt 2 lit. c) do celów dyrektywy 2004/38 „członek rodziny” oznacza:

„bezpośrednich zstępnych [obywatela Unii] oraz jego współmałżonka lub partnera, jak zdefiniowano w lit. b), którzy nie ukończyli dwudziestego pierwszego roku życia lub pozostają na utrzymaniu”.

7.

Stosowny fragment art. 7 dyrektywy 2004/38, który nosi tytuł „Prawo pobytu przez okres przekraczający trzy miesiące”, brzmi następująco:

„1.   Wszyscy obywatele Unii posiadają prawo pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego przez okres dłuższy niż trzy miesiące, jeżeli:

2.   Prawo pobytu przewidziane w ust. 1 rozciąga się na członków rodziny, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich, towarzyszących lub dołączających do obywatela Unii w przyjmującym państwie członkowskim, o ile tacy obywatele Unii spełniają warunki określone w ust. 1 lit. a), b) lub c).

3.   Do celów ust. 1 lit. a) obywatel Unii, który nie jest dłużej pracownikiem najemnym lub osobą pracującą na własny rachunek, zachowuje status pracownika najemnego lub osoby pracującej na własny rachunek w następujących okolicznościach:

4.   […]”.

8.

W art. 12 ust. 3 dyrektywy 2004/38 znajduje się następujące uregulowanie związane z zachowaniem prawa pobytu przez członków rodziny w przypadku śmierci lub wyjazdu obywatela Unii:

„Wyjazd obywatela Unii z przyjmującego państwa członkowskiego lub jego/jej śmierć nie prowadzą do utraty prawa pobytu przez jego/jej dzieci lub rodzica, który sprawuje faktycznie pieczę nad dziećmi, bez względu na przynależność państwową, jeżeli dzieci zamieszkują w przyjmującym państwie członkowskim i są zapisane do instytucji edukacyjnej w celu studiowania tam aż do momentu zakończenia ich studiów”.

9.

Uzupełniająco należy wskazać na art. 16 dyrektywy 2004/38, który zawiera ogólne zasady dotyczące prawa stałego pobytu obywateli Unii i członków ich rodzin:

„1.   Obywatele Unii, którzy legalnie zamieszkują w przyjmującym państwie członkowskim przez nieprzerwany okres pięciu lat, mają prawo stałego pobytu w tym państwie. Prawo to nie podlega warunkom przewidzianym w rozdziale III.

[…]

3.   Ciągłości pobytu nie naruszają przejściowe okresy nieobecności nieprzekraczające ogółem sześciu miesięcy w roku lub dłuższe okresy nieobecności z powodu obowiązkowej służby wojskowej, lub okres nieobecności obejmujący 12 kolejnych miesięcy z ważnych powodów, na przykład ciąży i porodu, poważnej choroby, studiów, kształcenia zawodowego lub oddelegowania w innym państwie członkowskim lub państwie trzecim.

4.   Po nabyciu prawa stałego pobytu można je utracić jedynie w wyniku nieobecności w przyjmującym państwie członkowskim przez okres przekraczający dwa kolejne lata”.

10.

Zgodnie z art. 40 ust. 1 państwa członkowskie były zobowiązane do dokonania transpozycji dyrektywy 2004/38 do dnia 30 kwietnia 2006 r.

11.

Rozporządzenie nr 1612/68 stanowi uregulowanie poprzedzające dyrektywę 2004/38. Zostało ono w części uchylone przez tę ostatnią dyrektywę ( 7 ).

12.

Artykuł 10 rozporządzenia nr 1612/68, który został uchylony przez dyrektywę 2004/38, stanowił do dnia 30 kwietnia 2006 r., co następuje:

„1.   Prawo osiedlenia się w innym państwie członkowskim wraz z pracownikiem, który jest obywatelem państwa członkowskiego i jest zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, mają następujące osoby, bez względu na przynależność państwową:

2.   Państwa członkowskie ułatwiają przyjęcie członka rodziny, którego nie dotyczy przepis ust. 1, jeżeli pozostaje on na utrzymaniu pracownika lub w kraju pochodzenia i zamieszkuje z nim we wspólnym gospodarstwie domowym.

3.   Do celów ust. 1 i 2 pracownik powinien dysponować dla swojej rodziny lokalem o standardzie przyjętym dla pracowników krajowych w regionie, w którym jest zatrudniony, przy czym przepis niniejszy nie może powodować dyskryminacji pracowników krajowych względem pracowników z innych państw członkowskich”.

13.

Artykuł 12 rozporządzenia nr 1612/68, który nadal obowiązuje również po wejściu w życie dyrektywy 2004/38, zawiera następującą regulację:

„Dzieci obywatela państwa członkowskiego, który jest lub był zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, mają dostęp do powszechnego systemu kształcenia, nauki zawodu oraz szkolenia zawodowego na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa, jeżeli dzieci te mieszkają na jego terytorium.

Państwa członkowskie popierają wszelkie wysiłki zapewniające tym dzieciom możliwie najlepsze warunki uczestnictwa w zajęciach, o jakich mowa”.

14.

Właściwe przepisy krajowe są określane w postanowieniu odsyłającym jako „skomplikowane” i zostały przedstawione jedynie w formie streszczenia. Zgodnie z nim krajowy stan prawny przedstawia się następująco.

15.

Zgodnie z przyjętym w 1996 r. Housing Act ( 8 ) pomoc mieszkaniowa jest przyznawana „osobie uprawnionej”, będącej osobą bezdomną, która spełnia określone warunki.

16.

Z art. 185 Housing Act 1996 ( 9 ) wynika, że do uzyskania pomocy mieszkaniowej nie jest uprawniona osoba, „która jest cudzoziemcem i nie spełnia warunków przyznania pomocy mieszkaniowej”. W odniesieniu do Anglii szczegółowe uregulowanie zawiera rozporządzenie ministerialne, tak zwane Eligibility Regulations ( 10 ).

17.

W szczególności z art. 6 ust. 1 Eligibility Regulations wynika, iż osoba, która nie podlega kontroli władz imigracyjnych, jest uprawniona do uzyskania pomocy mieszkaniowej tylko wtedy, kiedy ma stałe miejsce pobytu w Zjednoczonym Królestwie i posiada tam również prawo pobytu ( 11 ).

18.

Za uprawnionych do pobytu uważa się w tym kontekście poza obywatelami brytyjskimi między innymi obywateli Unii, którzy korzystają z przysługującego im na mocy prawa wspólnotowego prawa wjazdu i dłuższego pobytu na terytorium Zjednoczonego Królestwa ( 12 ). Obywatele Unii nie spełniają warunków nabycia prawa [do pomocy mieszkaniowej], jeśli wykorzystują przysługujące im prawo pobytu jedynie do poszukiwania pracy lub są rodziną osoby poszukującej pracy albo gdy jest to początkowe prawo pobytu na terytorium Zjednoczonego Królestwa przez okres nieprzekraczający trzech miesięcy ( 13 ).

19.

Zgodnie z art. 6 ust. 2 Eligibility Regulations kryterium stałego miejsca pobytu nie muszą spełniać w szczególności następujący obywatele Unii Europejskiej: pracownicy najemni, osoby pracujące na własny rachunek, członkowie rodziny pracowników najemnych lub osób pracujących na własny rachunek oraz osoby posiadające prawo stałego pobytu w Zjednoczonym Królestwie.

20.

Na koniec należy zwrócić uwagę, iż przepisy dyrektywy 2004/38 zostały transponowane do prawa Zjednoczonego Królestwa przez Immigration (European Economic Area) Regulations 2006 ( 14 ), które weszło w życie w dniu 30 kwietnia 2006 r.

21.

M. Teixeira urodziła się w dniu 7 marca 1971 r. i jest obywatelką Portugalii. Przyjechała do Anglii w roku 1989 i w latach 1989–1991 pracowała tam jako sprzątaczka. Przyjechała wraz ze swoim małżonkiem, który również jest obywatelem Portugalii. W dniu urodziła się w Zjednoczonym Królestwie Patricia, córka małżonków. Patricia podjęła naukę w Zjednoczonym Królestwie w czasie, gdy M. Teixeira nie pracowała ( 15 ).

22.

Następnie M. Teixeira i jej małżonek rozwiedli się, przy czym ten ostatni również nadal zamieszkuje w [Zjednoczonym Królestwie]. W dniu 13 czerwca 2006 r. sąd orzekł, że Patricia powinna mieszkać z ojcem, lecz może mieć kontakt ze swoją matką tak często, jak sobie tego życzy. W listopadzie 2006 r. Patricia podjęła naukę na kursie opiekunek dla dzieci w Vauxhall Learning Centre ( 16 ) w londyńskim okręgu miejskim Lambeth. W marcu 2007 r. wówczas 15-letnia Patricia przeprowadziła się do matki.

23.

M. Teixeira była zatrudniana w Zjednoczonym Królestwie na pewien czas, z przerwami. Ostatnio pracowała na początku 2005 r.

24.

W dniu 11 kwietnia 2007 r. M. Teixeira zwróciła się do London Borough of Lambeth ( 17 ) o przyznanie jej pomocy mieszkaniowej w związku z bezdomnością. Wniosek ten został oddalony, ponieważ M. Teixeira nie jest do takiej pomocy uprawniona. Również w następstwie odwołania wniesionego przez M. Teixeirę decyzja oddalająca wniosek została utrzymana w mocy.

25.

Na odmowę przyznania pomocy mieszkaniowej M. Teixeira wniosła w pierwszej instancji skargę do London Lambeth County Court ( 18 ); jednakże bez powodzenia ( 19 ). Obecnie spór zawisł w drugiej instancji przed Court of Appeal of England and Wales (Civil Division), będącym sądem odsyłającym.

26.

Zgodnie z postanowieniem odsyłającym M. Teixeira przyznaje w postępowaniu krajowym, że:

27.

W postępowaniu krajowym M. Teixeira wywodzi swoje prawo pobytu w Zjednoczonym Królestwie wyłącznie z okoliczności, że od marca 2007 r. sprawowała pieczę nad swoją córką Patricią, która z kolei odbywała naukę w Zjednoczonym Królestwie i z tego tytułu przysługuje jej prawo pobytu w Zjednoczonym Królestwie na podstawie art. 12 rozporządzenia 1612/68 ( 20 ).

28.

Postanowieniem z dnia 10 października 2008 r. Court of Appeal zawiesił postępowanie i przedłożył Trybunałowi do rozstrzygnięcia w trybie prejudycjalnym następujące pytania:

„W sytuacji gdy i) obywatel UE przyjechał do Zjednoczonego Królestwa, ii) obywatel UE w pewnych okresach był pracownikiem najemnym w Zjednoczonym Królestwie, iii) obywatel UE przestał być pracownikiem, lecz nie opuścił Zjednoczonego Królestwa, iv) obywatel UE nie zachował statusu pracownika i nie przysługuje mu prawo pobytu zgodnie z art. 7 oraz nie przysługuje mu prawo stałego pobytu na podstawie art. 16 dyrektywy 2004/38 Parlamentu Europejskiego i Rady, v) dziecko obywatela UE rozpoczęło naukę w czasie, kiedy obywatel ten nie był pracownikiem najemnym, lecz kształciło się nadal w Zjednoczonym Królestwie w czasie, kiedy obywatel UE świadczył pracę na terytorium Zjednoczonego Królestwa, vi) obywatel UE sprawuje faktycznie pieczę nad dzieckiem oraz vii) obywatel UE i jego dziecko nie są samowystarczalni finansowo:

29.

W postępowaniu przed Trybunałem uwagi na piśmie i uwagi ustne przedstawili, poza M. Teixeirą i London Borough of Lambeth, rząd duński, rząd portugalski, rząd Zjednoczonego Królestwa oraz Komisja Wspólnot Europejskich ( 21 ). Ponadto uwagi na piśmie przedstawił Urząd Nadzoru EFTA.

30.

W swoim wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym sąd odsyłający ma zasadniczo na celu zbadanie, czy obywatelowi Unii niewykonującemu działalności zawodowej, znajdującemu się w sytuacji M. Teixeiry, przysługuje prawo pobytu na mocy prawa wspólnotowego, nawet jeśli on sam nie jest niezależny ekonomicznie. Istnienie takiego prawa pobytu byłoby bowiem zgodnie z prawem krajowym warunkiem przyznania pomocy mieszkaniowej, o którą wystąpiła M. Teixeira.

31.

Stanowiska uczestników postępowania są w tym względzie podzielone.

32.

M. Teixeira uważa, że jako osobie sprawującej pieczę nad odbywającą naukę córką prawo pobytu w Zjednoczonym Królestwie przysługuje jej na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 bez konieczności posiadania przez nią wystarczających zasobów i bycia objętą ubezpieczeniem zdrowotnym. W tym względzie zgadzają się z nią Komisja i Urząd Nadzoru EFTA. Podobne stanowisko zajął ponadto rząd włoski w ww. sprawie Ibrahim. Również rząd portugalski dochodzi do takiego wniosku ( 22 ). Diametralnie odmienne stanowisko zajmują London Borough of Lambeth, rząd duński oraz rząd Zjednoczonego Królestwa, tak jak to zresztą uczyniła również Irlandia w ww. sprawie Ibrahim.

33.

Poniżej zbadam najpierw, czy obywatel Unii, znajdujący się w sytuacji M. Teixeiry może wywodzić prawo pobytu wyłącznie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 jako osoba sprawująca pieczę nad swoim dzieckiem (zob. poniżej pkt A). W drugiej kolejności rozważę, czy takie prawo pobytu wymaga, by dana osoba posiadała wystarczające zasoby i była objęta pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym (zob. poniżej pkt B). Na koniec zajmę się trzema zasygnalizowanymi przez sąd odsyłający aspektami czasowymi w kontekście uprawnień M. Teixeiry, które mogą wynikać z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 (zob. poniżej pkt C).

34.

W pierwszej części drugiego pytania ( 23 ) sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 można wywieść prawo pobytu osoby, która jako rodzic sprawuje w przyjmującym państwie członkowskim pieczę nad odbywającym naukę dzieckiem pracownika migrującego.

35.

Bezsporne jest, że art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 przewiduje prawo do dostępu do kształcenia: dzieci pracownika migrującego, które mieszkają na terytorium państwa członkowskiego, w którym pracownik ten wykonuje lub wykonywał działalność zawodową, mają tam prawo dostępu „do powszechnego systemu kształcenia, nauki zawodu oraz szkolenia zawodowego”. Sporne jest jednakże to, czy z tym prawem dostępu do kształcenia związane jest również prawo pobytu dziecka i sprawującego nad nim pieczę rodzica w przyjmującym państwie członkowskim.

36.

Ewentualne prawo pobytu rodzica, jako osoby sprawującej pieczę, jest akcesoryjne względem prawa pobytu dziecka; jest ono zatem zależne od tego, czy prawo pobytu przysługuje samemu dziecku. Dlatego też zajmę się poniżej najpierw prawem pobytu dziecka w celu odbywania nauki (poniżej pkt 1) i dopiero w drugiej kolejności prawem pobytu osoby sprawującej nad nim pieczę (poniżej pkt 2).

37.

London Borough of Lambeth, rząd duński oraz rząd Zjednoczonego Królestwa prezentują wspólnie stanowisko, iż art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 przewiduje wyłącznie prawo dostępu do kształcenia. Natomiast związane z tym prawo pobytu dziecka nie wynika z tego przepisu. Było ono pierwotnie zawarte w art. 10 rozporządzenia; od dnia uchylenia tego ostatniego przepisu prawo pobytu ustala się na warunkach określonych w dyrektywie 2004/38 ( 24 ).

38.

Prawdą jest, iż art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 nie przyznaje dzieciom prawa do ustanawiania w pierwszej kolejności pobytu w przyjmującym państwie członkowskim. Jak pokazuje już brzmienie art. 12, dzieci mogą skorzystać z prawa dostępu do kształcenia tylko wtedy, „jeśli mieszkają na […] terytorium [tego państwa członkowskiego]”. Muszą to być zatem dzieci, które już wcześniej zamieszkały w przyjmującym państwie członkowskim w celu podjęcia wspólnego zamieszkiwania z pracownikiem migrującym ( 25 ). Określone w art. 12 prawo dostępu do kształcenia znajduje bowiem swoje źródło w okoliczności, że dziecko podążyło za ojcem lub matką do przyjmującego państwa członkowskiego w związku z ich statusem jako pracowników migrujących ( 26 ).

39.

Jeśli jednakże dziecko zamieszkało w przyjmującym państwie członkowskim jako członek rodziny pracownika migrującego bądź też — jak w niniejszej sprawie córka M. Teixeiry — już się tam urodziło, to zgodnie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 jego pozycja prawna usamodzielnia się. Jego prawo dostępu do kształcenia nie jest wówczas na przyszłość uzależnione do tego, by jego ojciec lub matka zachowali w przyjmującym państwie członkowskim status pracownika migrującego ( 27 ). Prawo dostępu do kształcenia przysługuje również dziecku, którego rodzic jedynie w przeszłości „był zatrudniony” w charakterze pracownika migrującego w przyjmującym państwie członkowskim.

40.

Odmiennie niż sądzą niektórzy uczestnicy korzystanie z prawa dostępu do kształcenia nie może w szczególności być zależne od zachowania przez dziecko na okres jego edukacji szczególnego prawa pobytu na podstawie art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia 1612/69 ( 28 ), a więc od posiadania prawa do zamieszkiwania z rodzicem, który jest pracownikiem najemnym ( 29 ). W przeciwnym razie prawo dostępu do kształcenia na podstawie art. 12 rozporządzenia 1612/69 byłoby w znacznej mierze bezskuteczne, w szczególności w odniesieniu do dzieci byłych pracowników migrujących. Często bowiem rodzic, który był zatrudniony w przyjmującym państwie członkowskim, ponownie opuszcza to państwo po ustaniu zatrudnienia, w związku z czym zamieszkiwanie we wspólnym gospodarstwie domowym z dzieckiem nie jest tam po prostu w ogóle możliwe ( 30 ).

41.

Ponadto art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 w żaden sposób nie nawiązuje do przepisów z zakresu prawa pobytu, lecz uznaje za wystarczające, by dziecko pracownika migrującego, które zamierza odbyć edukację w przyjmującym państwie członkowskim, już tam „mieszkało”.

42.

Związane z tym prawo dziecka pracownika migrującego, które mieszka w przyjmującym państwie członkowskim, pozostania tam w celu odbywania nauki wynika bezpośrednio z art. 12 rozporządzenia 1612/68 ( 31 ). Przepis ten, biorąc pod uwagę jego systematykę i jego cele, nie może być bowiem interpretowany wąsko i nie może zostać również pozbawiony swojej praktycznej skuteczności ( 32 ).

43.

Artykuł 12 rozporządzenia 1612/68 należy do szeregu przepisów mających na celu stworzenie możliwie najlepszych warunków dla integracji rodziny pracownika migrującego w środowisku kraju przyjmującego ( 33 ). Jak Trybunał podkreślił, ta integracja może się udać jedynie wtedy, gdy dziecko pracownika migrującego ma możliwość uczęszczania do szkoły i odbycia studiów w kraju przyjmującym, aby móc z powodzeniem zakończyć swoją edukację ( 34 ).

44.

Dla pracownika migrującego korzystanie z prawa swobodnego przemieszczania się byłoby znacznie mniej atrakcyjne, gdyby nie mógłby być on pewien, że jego dzieci mają dostęp do kształcenia i mogą je również ukończyć w przyjmującym państwie członkowskim ( 35 ). Gdyby każde przerwanie lub zakończenie działalności pracownika migrującego w przyjmującym państwie członkowskim prowadziło automatycznie do utraty prawa pobytu przez jego dzieci, w związku z czym musiałyby one przerwać swoje kształcenie, to należałoby obawiać się niekorzystnych skutków dla ich dalszej edukacji szkolnej i kariery zawodowej. Dzieci mogłyby być bowiem zmuszone do kontynuowania kształcenia za granicą, co z uwagi na różnorodność krajowych systemów kształcenia i stosowanych języków nauczania może nieść ze sobą znaczne trudności. Takich niekorzystnych skutków można uniknąć tylko wtedy, jeśli dzieciom pracownika migrującego umożliwi się — również i właśnie w kontekście prawa pobytu — kontynuowanie ich nauki szkolnej i kształcenia zawodowego w przyjmującym państwie członkowskim aż do ich ukończenia, bez względu na to, czy ich rodzic w trakcie całego okresu ich kształcenia pracował tam jako pracownik migrujący, czy też nie. Jednocześnie w ten sposób najlepiej zagwarantowana zostaje możliwość pełnej integracji dzieci pracowników migrujących w środowisku przyjmującego państwa członkowskiego.

45.

W tym kontekście uzależnienie korzystania z prawa dostępu do kształcenia od istnienia odrębnego uprawnienia dziecka do pobytu na podstawie innych przepisów byłoby sprzeczne z systematyką i celami art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 ( 36 ). Przeciwnie, art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 przyznaje odbywającemu naukę dziecku niezależne prawo pobytu ( 37 ).

46.

Wbrew stanowisku niektórych uczestników postępowania sytuacji tej nie zmieniło również wejście w życie dyrektywy 2004/68. Brak jest wskazówek przemawiających za tym, że przyjmując dyrektywę 2004/38, prawodawca wspólnotowy zamierzał zmienić znany wówczas art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, interpretowany zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości ( 38 ), i ograniczyć na przyszłość jego treść normatywną do zwykłego prawa dostępu do kształcenia.

47.

Dyrektywa 2004/38 doprowadziła bowiem do zmiany rozporządzenia nr 1612/68 tylko w takim zakresie, w jakim uchyliła jego art. 10 i art. 11. Prawo dzieci pracowników migrujących do pozostania w przyjmującym państwie członkowskim w celu odbywania nauki nie opiera się jednakże na żadnym z tych przepisów. To prawo pobytu wynika natomiast, jak właśnie wykazałam ( 39 ), bezpośrednio z art. 12 rozporządzenia 1612/68, którego treści normatywnej dyrektywa 2004/38 nie zmieniła.

48.

Tego wniosku nie można podważyć twierdzeniem, że w dyrektywie 2004/68 uregulowane zostały obecnie wszystkie prawa pobytu obywateli Unii i członków ich rodzin, w związku z czym z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 nie można już wywodzić niezależnego prawa pobytu. Dyrektywa 2004/38 z pewnością kodyfikuje istniejące w danym momencie instrumenty wspólnotowe, które do tego momentu regulowały sytuację prawną określonych grup osób ( 40 ). Bezsporne jest również, że ma ona zastosowanie do każdego obywatela Unii i członków jego rodziny ( 41 ). Niemniej jednak dyrektywa ta nie zawiera obszernego i zupełnego uregulowania wszystkich możliwych praw pobytu tych obywateli Unii i członków ich rodzin.

49.

Przykładowo brak w dyrektywie 2004/38, tak jak w uregulowaniach będących jej poprzednikami, wyraźnego i obszernego uregulowania prawa pobytu rodziców, którzy sami nie wykonują działalności zawodowej, jednakże są osobami sprawującymi pieczę nad małoletnimi obywatelami Unii ( 42 ). Ponadto w przypadku powrotu obywatela Unii do kraju ojczystego brak jest w dyrektywie 2004/38 wyraźnych przepisów dotyczących prawa pobytu członków jego rodziny, którzy nie są obywatelami Unii, w tym państwie ( 43 ).

50.

Również sporne w niniejszej sprawie kwestie dotyczące prawa pobytu w związku z kształceniem dzieci obywateli Unii nie są uregulowane w dyrektywie 2004/38 w obszerny sposób.

51.

Wprawdzie odbywającemu naukę dziecku obywatela Unii prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim może przysługiwać, na podstawie ogólnych zasad określonych w dyrektywie, jako członkowi rodziny ( 44 ). Brak jest jednakże w dyrektywie 2004/38 uregulowania dotyczącego specjalnego prawa pobytu dla dzieci odbywających naukę, które byłoby porównywalne z prawem przewidzianym w art. 12 rozporządzenia nr 1612/68. W szczególności art. 12 ust. 3 tej dyrektywy nie ustanawia takiego niezależnego prawa pobytu w celu odbywania nauki. Przeciwnie, ten ostatni przepis wymaga istnienia prawa pobytu i przewiduje jedynie jego zachowanie w przypadku śmierci lub wyjazdu obywatela Unii, do chwili ukończenia przez dziecko tego obywatela nauki ( 45 ).

52.

Artykuł 12 rozporządzenia nr 1612/68 i art. 12 ust. 3 dyrektywy 2004/38 nie są identyczne. Pod względem podmiotowego zakresu zastosowania art. 12 ust. 3 dyrektywy jest ujęty szerzej niż art. 12 rozporządzenia, ponieważ obejmuje on również dzieci obywateli Unii, którzy nie prowadzą działalności zarobkowej. Natomiast pod względem przedmiotowego zakresu zastosowania art. 12 ust. 3 dyrektywy jest o wiele węższy niż art. 12 rozporządzenia, ponieważ reguluje jedynie przypadek śmierci lub wyjazdu obywatela Unii.

53.

Brak w dyrektywie 2004/38 uregulowania niezależnego, szeroko zakrojonego prawa pobytu w celu odbywania nauki wyraźnie wskazuje, iż również po wejściu w życie tej dyrektywy pozostaje jeszcze miejsce dla stosowania art. 12 rozporządzenia jako podstawy prawnej dla prawa pobytu.

54.

Dotyczy to, po pierwsze, odbywających naukę dzieci pracowników migrujących, które ukończyły już dwudziesty pierwszy rok życia i nie są już uprawnione do pozostawania na utrzymaniu rodziców. Te dzieci nie mogą już korzystać z ogólnego prawa pobytu na podstawie art. 7 ust. 1 lit. d) dyrektywy 2004/38, ponieważ nie są one uważane za członków rodziny ( 46 ). Natomiast zakres zastosowania art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 nie jest ograniczony ani pod względem wieku, ani nie jest uzależniony od uprawnienia osoby odbywającej naukę do pozostawania na utrzymaniu innych osób ( 47 ).

55.

Po drugie, art. 12 rozporządzenia 1612/68 zachowuje znaczenie, gdy chodzi o prawo pobytu odbywających naukę dzieci byłych pracowników migrujących. Jak już przedstawiłam, dyrektywa 2004/38 zawiera w tym względzie w swoim art. 12 ust. 3 jedynie niepełne uregulowanie, które dotyczy wyłącznie przypadków śmierci i wyjazdu [rodzica], ale nie obejmuje dzieci byłego pracownika migrującego, który po zakończeniu wykonywania pracy sam pozostał w przyjmującym państwie członkowskim. Artykuł 12 rozporządzenia nr 1612/68 obejmuje natomiast również ten ostatni przypadek ( 48 ).

56.

Nie można przypuszczać, że w odniesieniu do praw pobytu odbywających naukę dzieci, przyjmując dyrektywę 2004/38, prawodawca wspólnotowy świadomie zamierzał pozostać w tyle za art. 12 rozporządzenia nr 1612/38 i jedynie przyznać szczególne prawa pobytu osobom wymienionym w art. 12 ust. 3 tej dyrektywy. Dyrektywa 2004/38 ma bowiem, zgodnie z jej motywem 3, na celu uproszczenie i wzmocnienie prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu wszystkich obywateli Unii. Z tym celem sprzeczna byłaby sytuacja, gdyby na mocy tej dyrektywy obywatelom Unii przysługiwało mniej praw niż na mocy aktów prawa pochodnego, które dyrektywa ta zmienia lub uchyla ( 49 ).

57.

Zatem również po wejściu w życie dyrektywy 2004/68 art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 pozostaje niezależną podstawą prawną dla prawa pobytu osób zamieszkujących w celu odbywania nauki w państwie członkowskim, w którym ich ojciec lub matka są lub byli zatrudnieni jako pracownik migrujący.

58.

Jeśli dziecku przysługuje prawo do ukończenia nauki w przyjmującym państwie członkowskim na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, to zgodnie z orzecznictwem [Trybunału] również rodzic, który sprawuje faktycznie pieczę nad dzieckiem, korzysta, na podstawie tego samego przepisu, z prawa pobytu w tym państwie członkowskim ( 50 ).

59.

Takie pochodne prawo pobytu osoby sprawującej pieczę jest często konieczne, by zagwarantować prawo dziecka do kształcenia, o którym mowa w art. 12 rozporządzenia nr 1612/68. Prawo dzieci pracowników migrujących do dostępu do kształcenia w przyjmującym państwie członkowskim mogłoby bowiem w danym przypadku zostać pozbawione skuteczności, gdyby zamierzano odmówić rodzicom sprawowania osobistej pieczy nad tymi dziećmi w okresie ich kształcenia i zamieszkiwania z nimi w tym celu w przyjmującym państwie członkowskim ( 51 ). Natomiast prawo pobytu dla rodzica, który sprawuje faktycznie pieczę nad dziećmi, ułatwia tym dzieciom korzystanie z ich prawa do kształcenia ( 52 ).

60.

Jednocześnie poprzez uznanie pochodnego prawa pobytu rodzica sprawującego pieczę uwzględnia się prawo dziecka i jego rodziców do poszanowania ich życia rodzinnego ( 53 ), ustanowione w art. 8 ust. 1 EKPC ( 54 ) i które w tym czasie zostało wpisane do art. 7 Karty praw podstawowych ( 55 ).

61.

Ponadto gwarantuje się w ten sposób, iż dzieci pracowników migrujących mają dostęp do kształcenia w przyjmującym państwie członkowskim „[na] możliwie najlepsz[ych] warunk[ach]” (art. 12 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68) oraz „na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa” (art. 12 ust. 1 rozporządzenia nr 1612/68) ( 56 ). Do tych warunków zalicza się choćby to, by dzieci i młodzież mogli dorastać w ich zaufanym środowisku rodzinnym, co w zwykłym przypadku oznacza, że zamieszkują oni ze swoimi rodzicami bądź z rodzicem, który sprawuje nad nimi faktycznie pieczę.

62.

Wreszcie uznanie pochodnego prawa pobytu rodzica sprawującego pieczę stanowi również jeden z warunków możliwie najlepszej integracji dzieci pracowników migrujących w życiu społecznym przyjmującego państwa członkowskiego ( 57 ).

63.

Podsumowując, można zatem stwierdzić:

64.

W swoim pytaniu pierwszym i drugiej części swojego pytania drugiego ( 58 ) sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy prawo pobytu osoby, która w przyjmującym państwie członkowskim jako rodzic sprawuje pieczę nad odbywającym naukę dzieckiem pracownika migrującego i sama nie wykonuje działalności zawodowej, jest zależne od tego, by osoba ta posiadała wystarczające zasoby i była objęta pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym, a więc by była „niezależna ekonomicznie” ( 59 ).

65.

W przeciwieństwie do pozostałych uczestników postępowania London Borough of Lambeth, rząd duński i rząd Zjednoczonego Królestwa uważają za konieczne ograniczenie praw płynących z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 do osób niezależnych ekonomicznie.

66.

Skutkiem tego byłoby to, że osoba w sytuacji M. Teixeiry nie mogłaby wywodzić z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 prawa pobytu, ponieważ nie posiada ona obecnie dostępu do wystarczających zasobów i nie jest objęta pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w Zjednoczonym Królestwie.

67.

Z brzmienia art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, który nie może być interpretowany wąsko ( 60 ), nie wynika jednakże taki wymóg ekonomicznej niezależności.

68.

Również dotychczasowe orzecznictwo dotyczące art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 nie poddaje wywiedzionych z tego przepisu praw pobytu dzieci i sprawujących nad nimi pieczę rodziców jakiemukolwiek warunkowi ekonomicznej niezależności. W tym kontekście znaczenie mają w szczególności wyrok w sprawie Echternach i Moritz oraz wyrok w sprawie Baumbast i R:

69.

Niewątpliwie prawodawca wyszedł z założenia, że członkowie rodziny pracownika migrującego, którzy mieszkają z nim w przyjmującym państwie członkowskim, z reguły posiadają wystarczające zasoby, ponieważ albo sami wykonują działalność zawodową w przyjmującym państwie członkowskim (art. 11 rozporządzenia nr 1612/68) albo też są im one zapewniane przez pracownika migrującego, który ze swoich dochodów pokrywa ich utrzymanie i udostępnia im mieszkanie (art. 10 ust. 1, 3 rozporządzenia nr 1612/68).

70.

Niemniej w rozporządzeniu nr 1612/68 prawodawca nie uczynił istnienia wystarczających zasobów warunkiem pobytu w przyjmującym państwie członkowskim. Przeciwnie, pracownicy migrujący mają na podstawie art. 7 ust. 2 rozporządzenia 1612/68 prawo do takich samych przywilejów socjalnych jak pracownicy krajowi ( 64 ); podmiotowym zakresem tego uprawnienia zostają objęte w ramach art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 również ich dzieci, o ile ukończą one naukę w przyjmującym państwie członkowskim ( 65 ).

71.

Brak wymogu niezależności ekonomicznej w rozporządzeniu nr 1612/68 stanowi istotną różnicę między tym rozporządzeniem a niektórymi przyjętymi później dyrektywami, w których swoboda przemieszczania się i prawo pobytu obywateli Unii, którzy nie wykonują działalności zawodowej, zostały obwarowane wyraźnym zastrzeżeniem dotyczącym wykazania posiadania wystarczających zasobów i pełnego ubezpieczenia zdrowotnego ( 66 ). Słusznie zwrócił na to uwagę Urząd Nadzoru EFTA.

72.

Mimo to London Borough of Lambeth, rząd duński i rząd Zjednoczonego Królestwa uważają, iż również art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 musi obecnie zostać obwarowany zastrzeżeniem dotyczącym ekonomicznej niezależności. Wnioskują one to z dyrektywy 2004/38, która w tym czasie weszła w życie, i uważają, że art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 powinien być odtąd interpretowany i stosowany w jej świetle.

73.

Ta argumentacja nie jest przekonująca.

74.

Jak już wspomniano ( 67 ), sprzeczna z celami dyrektywy 2004/38 byłaby sytuacja, gdyby ze względu na nią została ograniczona treść normatywna art. 12 rozporządzenia 1612/68. Jak wiadomo dyrektywa 2004/38 ma na celu uproszczenie i wzmocnienie prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu wszystkich obywateli Unii ( 68 ). Niezgodne z tym celem byłoby, aby na mocy dyrektywy 2004/38 obywatelom Unii przysługiwało mniej praw niż na mocy aktów prawa wtórnego, które dyrektywa ta zmieniła lub uchyliła ( 69 ).

75.

Niezależnie od tych względów natury ogólnej przeciwko ograniczeniu praw wynikających z art. 12 rozporządzenia 1612/68 wyłącznie do osób niezależnych ekonomicznie przemawiają również założenia prawodawcze znajdujące konkretny wyraz w dyrektywie 2004/38.

76.

Dyrektywa 2004/38 w żaden sposób nie obwarowuje wszystkich praw pobytu obywateli Unii i członków ich rodzin generalnym zastrzeżeniem dotyczącym niezależności ekonomicznej danej osoby. Przeciwnie, w dyrektywie tej kontynuowane jest typowe już dotychczas rozróżnienie pomiędzy ( 70 ) dwoma kategoriami praw pobytu: prawa obywateli Unii niewykonujących działalności zawodowej i członków ich rodzin są zasadniczo zależne od wykazania wystarczających zasobów i posiadania pełnego ubezpieczenia zdrowotnego [art. 7 ust. 1 lit. b), c) w związku z lit. d) dyrektywy], natomiast prawa obywateli Unii wykonujących działalność zawodową i członków ich rodzin nie podlegają tego rodzaju ograniczeniu [art. 7 ust. 1 lit. a) w związku z lit. d) dyrektywy].

77.

Prawa wynikające z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 podlegają zaliczeniu do ostatniej wymienionej kategorii; przysługują one członkom rodzin obywateli Unii, którzy jako pracownicy migrujący wykonują lub wykonywali działalność zawodową w przyjmującym państwie członkowskim. Dlatego też — nawet uwzględniając założenia prawodawcze leżące u podstaw dyrektywy 2004/38 — nie jest zasadne obwarowywanie tych praw zastrzeżeniem dotyczącym niezależności ekonomicznej danej osoby.

78.

Wniosek ten zostaje potwierdzony, gdy spojrzy się na art. 12 ust. 3 dyrektywy 2004/38. Przewidziano tam, że w przypadku śmierci lub wyjazdu obywatela Unii z przyjmującego państwa członkowskiego prawo pobytu jego odbywających naukę dzieci oraz prawo pobytu rodzica, który sprawuje faktycznie pieczę nad tymi dziećmi, pozostaje ważne aż do momentu ukończenia kształcenia przez dzieci. W przeciwieństwie do niektórych „sąsiednich” przepisów dotyczących zachowania prawa pobytu ( 71 ) art. 12 ust. 3 dyrektywy 2004/38 nie jest obwarowany zastrzeżeniem dotyczącym ekonomicznej niezależności dzieci i ich rodzica. Wykazanie wystarczających zasobów i pełnego ubezpieczenia zdrowotnego nie zostało tam uczynione warunkiem dla pozostania w przyjmującym państwie członkowskim.

79.

Wprawdzie niniejsza sprawa nie należy do zakresu zastosowania art. 12 ust. 3 dyrektywy 2004/38, ponieważ żaden z obojga rodziców odbywającego naukę dziecka, Patricii, nie umarł ani nie wyjechał ze Zjednoczonego Królestwa, jednakże przepis ten ukazuje, że dyrektywa 2004/38 przypisuje szczególne znaczenie pozycji prawnej odbywających naukę dzieci i sprawujących nad nimi pieczę rodziców i uprzywilejowuje ich w stosunku do pozostałych członków rodzin obywateli Unii.

80.

A zatem również aktualne założenia prawodawcze znajdujące wyraz w dyrektywie 2004/38 przemawiają przeciwko obwarowywaniu odtąd praw wynikających z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 zastrzeżeniem dotyczącym niezależności ekonomicznej odbywającego naukę dziecka lub rodzica sprawującego pieczę nad tym dzieckiem.

81.

Niewątpliwie ta szeroka wykładnia art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, która wynika już z przywołanego przeze mnie orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości, może skutkować tym, iż osoby takie jak M. Teixeira i jej córka, która same nie są niezależne ekonomicznie, będą korzystać z pomocy społecznej w przyjmującym państwie członkowskim. W normalnym przypadku nie może jednakże z tego wynikać żadne nieracjonalne obciążenie dla budżetów publicznych i systemów pomocy społecznej przyjmującego państwa członkowskiego. W ramach ich — obecnej lub przeszłej — działalności w charakterze pracownika migrującego ojciec lub matka odbywającego naukę dziecka przyczynili się bowiem do finansowania jego budżetów publicznych i systemów pomocy społecznej poprzez odprowadzanie podatków i składek społecznych. Ujmowani również jako grupa pracownicy migrujący wykonujący działalność zawodową w przyjmującym państwie członkowskim mają taki wkład w finansowanie.

82.

Poza tym dotychczas we wszystkich instrumentach wspólnotowych dotyczących prawa do swobodnego przemieszczania się i pobytu przewidziany był pewien stopień finansowej solidarności przyjmującego państwa członkowskiego z obywatelami innych państw członkowskich, również w odniesieniu do osób niewykonujących działalności zawodowej ( 72 ). Obecnie idea ta ponownie znajduje wyraz w preambule dyrektywy 2004/38. Korzystanie z systemu pomocy społecznej nie jest tam kategorycznie wyłączone nawet w odniesieniu do początkowego okresu pobytu danej osoby w przyjmującym państwie członkowskim; korzystanie z tego systemu nie powinno jedynie odbywać się w sposób nieracjonalny ( 73 ). Ponadto art. 14 ust. 3 dyrektywy 2004/38 stanowi, iż środek wydalenia nie jest stosowany automatycznie w wyniku korzystania przez obywatela Unii lub członków jego/jej rodziny z systemu pomocy społecznej.

83.

Oczywiście zasada solidarności finansowej z obywatelami innych państw członkowskich nie zmusza przyjmującego państwa członkowskiego do tolerowania nadużyć. Zgodnie z ogólną zasadą prawa wspólnotowego stosowanie przepisu wspólnotowego nie może bowiem prowadzić do tego, by objęte nim były praktyki noszące znamiona nadużycia ( 74 ). Zasada ta została również wyrażona w art. 35 dyrektywy 2004/38 ( 75 ). W związku z tym państwa członkowskie zachowują możliwość uniemożliwienia powołania się na zawarte w art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 prawa, jeśli nosi ono znamiona nadużycia. Istnienie nadużycia musi zostać jednakże obiektywnie sprawdzone na podstawie całościowej oceny wszystkich okoliczności konkretnego przypadku i nie może być wyprowadzane już to z samego faktu powołania się na prawa przyznane przez art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 ( 76 ).

84.

W niniejszej sprawie nie wydają się istnieć żadne wskazówki przemawiające za tym, by M. Teixeira lub jej córka mogły powoływać się na art. 12 rozporządzenia 1612/68 w sposób stanowiący nadużycie lub korzystać z finansowej solidarności przyjmującego państwa członkowskiego w sposób nieracjonalny.

85.

W chwili wystąpienia z wnioskiem o pomoc mieszkaniową M. Teixeira mieszkała w Zjednoczonym Królestwie nieprzerwanie ( 77 ) od 18 lat. Jej córka jest obywatelką Unii, która urodziła się w przyjmującym państwie członkowskim i tam — jak należy przypuszczać — odbyła swoją całą edukację szkolną. Z zastrzeżeniem odmiennych ustaleń faktycznych sądu odsyłającego można więc przyjąć, iż sytuacja M. Teixeiry i jej córki charakteryzuje się stosunkowo dużym stopniem integracji w środowisku przyjmującego państwa członkowskiego. W tych okolicznościach pewien stopień finansowej solidarności przyjmującego państwa członkowskiego w stosunku do nich wydaje się uzasadniony.

86.

Podsumowując, należy zatem stwierdzić:

87.

Na koniec pozostaje rozważyć, jaki wpływ na prawo pobytu osoby znajdującej się w sytuacji M. Teixeiry mają trzy wskazane przez sąd odsyłający aspekty czasowe.

88.

W trzeciej części swojego drugiego pytania ( 78 ) sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, w jakim momencie osoba odbywająca naukę musiała być dzieckiem pracownika migrującego, by art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 mógł znaleźć zastosowanie. W szczególności sąd ten zapytuje, czy przepis ten stosuje się tylko w przypadku, gdy rodzic, który sprawuje pieczę nad odbywającym naukę dzieckiem, już w momencie rozpoczęcia przez nie nauki w przyjmującym państwie członkowskim sam wykonywał w nim działalność zawodową jako pracownik migrujący.

89.

Tłem dla tego pytania jest okoliczność, iż M. Teixeira nie pracowała w Zjednoczonym Królestwie w momencie rozpoczęcia nauki przez jej córkę Patricię, lecz jedynie przed podjęciem przez nią nauki i z przerwami w okresie jej nauki. W tym kontekście sąd odsyłający ma wątpliwości, czy Patricia — i tym samym ostatecznie również jej matka, jako osoba sprawująca pieczę [nad dzieckiem] — może się obecnie powołać na art. 12 rozporządzenia nr 1612/68.

90.

W tym względzie należy zauważyć, iż zakres zastosowania art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 nie jest ograniczony do przypadków, w których rodzic dziecka obywającego naukę miał status pracownika migrującego akurat w momencie rozpoczęcia przez nie nauki.

91.

Zgodnie z samym jego brzmieniem przepis ten ma zastosowanie zarówno do dzieci, których rodzic „jest zatrudniony” na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego, jak również do takich dzieci, których rodzic „był [tam] zatrudniony”. Dzieci byłych pracowników migrujących mogą zatem powołać się na art. 12, tak jak dzieci obywateli Unii, którzy mają status aktywnego pracownika migrującego. Z art. 12 nie wynika, jakoby dzieciom byłych pracowników migrujących mogło przysługiwać jedynie ograniczone prawo dostępu do kształcenia w przyjmującym państwie członkowskim.

92.

Jak już wspomniano, art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 nie może być interpretowany wąsko ( 79 ). Przepis ten ma na celu stworzenie jak najlepszych warunków dla integracji rodziny pracownika migrującego w środowisku kraju przyjmującego i ochronę jego dzieci przed niekorzystnymi skutkami dla ich dalszej edukacji szkolnej i kariery zawodowej ( 80 ).

93.

Wiązanie praw wynikających z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 ze sztywnym uregulowaniem określonego momentu, nie byłoby zgodne z tym celem. Przeciwnie, przepis ten przyznaje dziecku — i tym samym również osobie sprawującej nad nim pieczę — prawo pobytu w celu odbywania nauki zawsze wtedy, gdy dziecko to zamieszkiwało w przyjmującym państwie członkowskim od czasu, gdy jego rodzic korzystał z prawa pobytu w tym państwie członkowskim jako pracownik migrujący ( 81 ). Nieistotne jest to, czy rodzic ten pracował jako pracownik migrujący w przyjmującym państwie członkowskim akurat w momencie rozpoczęcia przez dziecko nauki. Zgodził się z tym również rząd Zjednoczonego Królestwa w postępowaniu przed Trybunałem.

94.

Co prawda M. Teixeira nie pracowała w Zjednoczonym Królestwie w momencie rozpoczęcia przez jej córkę nauki w szkole, jednakże w każdym razie wykonywała z przerwami zatrudnienie w okresie nauki swojej córki. Z uwagi na brak odmiennych ustaleń faktycznych wychodzę z założenia, iż nie chodzi tu o całkiem marginesowe lub uboczne zajęcie, lecz o rzeczywistą i efektywną pracę, którą M. Teixeira wykonywała pod kierownictwem i za wynagrodzeniem. Tym samym w okresie nauki szkolnej swojej córki M. Teixeira miała z przerwami status pracownika migrującego w Zjednoczonym Królestwie ( 82 ).

95.

Nawet zatem gdyby przyjąć, iż Patricia nie podjęła nauki szkolnej w Zjednoczonym Królestwie na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, lecz wyłącznie na podstawie prawa krajowego, to w każdym razie późniejsze sporadyczne wykonywanie pracy przez M. Teixeira stanowiło wystarczające kryterium dla zastosowania prawa wspólnotowego.

96.

Przynajmniej z dzisiejszego punktu widzenia umożliwia to Patricii kontynuowanie i ukończenie kształcenia w Zjednoczonym Królestwie na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68. W konsekwencji na przepis ten może się obecnie powołać również matka Patricii, M. Teixeira, w charakterze osoby sprawującej [nad nią] pieczę ( 83 ).

97.

Podsumowując, należy zatem stwierdzić:

98.

W czwartej części swojego pytania drugiego ( 84 ) sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy prawo pobytu, które przysługuje danej osobie w przyjmującym państwie członkowskim jako rodzicowi sprawującemu pieczę nad odbywającym naukę dzieckiem pracownika migrującego, automatycznie wygasa z chwilą uzyskania przez to dziecko pełnoletności.

99.

Tłem dla tego pytania jest okoliczność, iż Patricia, córka M. Teixeiry, w chwili wystąpienia przez nią z wnioskiem o pomoc mieszkaniową, ukończyła już piętnasty rok życia i ma obecnie osiemnaście lat, a więc zgodnie z prawem Zjednoczonego Królestwa uzyskała pełnoletność.

100.

Ponieważ wychodzę z założenia, iż w niniejszej sprawie właściwą podstawą uprawnień jest art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, z którego można wywieść zarówno prawo pobytu dla M. Teixeiry, jak również dla jej córki, będę rozpatrywać pytanie sądu odsyłającego w świetle tego przepisu. Poniższe rozważania mogą zostać jednakże odniesione do ewentualnego prawa pobytu, które rodzic mógłby wywieść z dyrektywy 2004/38, przykładowo z jej art. 12 ust. 3, jako osoba sprawująca pieczę nad dzieckiem.

101.

Punktem wyjścia dla udzielenia odpowiedzi na to pytanie powinna być refleksja, iż wynikające z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 prawa dziecka i osoby sprawującej nad nim pieczę niekoniecznie mają taki sam okres obowiązywania.

102.

Uzyskanie przez dziecko pełnoletności nie ma bezpośredniego wpływu na istnienie jego pierwotnych praw ( 85 ). Zarówno ustanowione w art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 prawo dostępu do kształcenia, jak również związane z nim prawo pobytu obowiązują, zgodnie z ich sensem i celem ( 86 ), do momentu ukończenia przez dziecko kształcenia. W obecnych czasach moment ten będzie następować w zdecydowanej większości przypadków dopiero po uzyskaniu przez dziecko pełnoletności, zwłaszcza że zakres zastosowania art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 obejmuje również studia wyższe ( 87 ).

103.

Co innego może jednakże dotyczyć prawa pobytu rodzica, który sprawuje faktycznie pieczę nad dzieckiem. Wprawdzie również regularna osobista obecność rodzica powinna ułatwić dziecku jego kształcenie na najlepszych warunkach ( 88 ), ma to jednakże miejsce tylko dopóty i w takim zakresie, w jakim sprawowanie przez rodzica osobistej pieczy nad dzieckiem jest niezbędne dla niepozbawienia jego prawa dostępu do kształcenia praktycznej skuteczności ( 89 ).

104.

Wbrew stanowisku rządu Zjednoczonego Królestwa nie uważam w tym kontekście za stosowne wprowadzenia sztywnej granicy wieku, zbieżnej z uzyskaniem przez dziecko pełnoletności. Jak bowiem pokazuje rzut oka na art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 1612/68 i na art. 2 pkt 2 lit. c) dyrektywy, również prawodawca wspólnotowy uznaje, iż dla dziecka niezbędne może być zamieszkiwanie przez jakiś czas wspólnie z jego rodzicami lub rodzicem nawet po uzyskaniu pełnoletności ( 90 ). W zależności od okoliczności danego przypadku takie wspólne zamieszkiwanie we wspólnym gospodarstwie domowym może być dlatego niezbędne, by umożliwić dziecku kontynuowanie i ukończenie jego kształcenia.

105.

Z jednej strony należy mieć w tym kontekście na względzie dzieci, które uzyskują pełnoletność przed ważnym egzaminem — przykładowo egzaminem maturalnym. Z reguły wymagają one nadal osobistej pieczy rodziców lub rodzica aż do złożenia przez nie danego egzaminu. Z drugiej strony należy mieć na względzie dzieci upośledzone umysłowo lub fizycznie, które równolegle do ich kształcenia wymagają w szczególny sposób troski i opieki w życiu codziennym, także po ukończeniu pełnoletności.

106.

Jeśli natomiast takie szczególne okoliczności nie występują, to władze przyjmującego państwa członkowskiego mogą przyjąć, iż z chwilą uzyskania pełnoletności dziecko pracownika migrującego nie wymaga już osobistej pieczy rodziców. Dziecko stało się młodym dorosłym. Nie podlega już prawu do pieczy swoich rodziców, ale wymaga w każdym wypadku faktycznie finansowego wsparcia, nie wymagając już natomiast regularnej osobistej obecności rodzica i zamieszkiwania z nim we wspólnym gospodarstwie domowym.

107.

Nie ma to oczywiście wpływu na ewentualne prawo stałego pobytu, które rodzic ten mógł nabyć w okresie zgodnego z prawem pobytu w przyjmującym państwie członkowskim w celu sprawowania osobistej pieczy nad swoim dzieckiem (art. 16 dyrektywy 2004/38).

108.

Podsumowując, należy stwierdzić:

109.

Trzecie pytanie prejudycjalne zostało zadane tylko na wypadek udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze, to jest w przypadku, gdy osoba w sytuacji M. Teixeiry może powołać się na prawo pobytu wyłącznie na podstawie dyrektywy 2004/38. Ponieważ proponuję Trybunałowi wywiedzenie prawa pobytu z art. 12 rozporządzenia nr 1612/38 i tym samym ostatecznie udzielenie na pytanie pierwsze odpowiedzi przeczącej ( 91 ), zajmuję się poniżej pytaniem trzecim jedynie posiłkowo.

110.

W tym pytaniu sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy prawo pobytu osoby, która od marca 2007 r. sprawuje jako rodzic pieczę nad odbywającym naukę dzieckiem pracownika migrującego, może podlegać ewentualnym ograniczeniom wynikającym z dyrektywy 2004/38, mimo że dziecko to podjęło naukę przed upływem terminu transpozycji tej dyrektywy, to jest przed dniem 30 kwietnia 2006 r.

111.

Jako że M. Teixeira sprawuje faktycznie pieczę nad swoją córką dopiero od marca 2007 r., to najwcześniej od tego momentu może ona powołać się na prawo pobytu jako rodzic sprawujący pieczę nad odbywającym naukę dzieckiem, bez względu na to, kiedy dziecko to faktycznie podjęło naukę. W odniesieniu do tego prawa pobytu w charakterze osoby sprawującej pieczę M. Teixeira nie może się więc powołać się na tak czy inaczej skonstruowaną ochronę nabytych praw, aby uniknąć stosowania dyrektywy 2004/38 bądź wydanych w związku z nią krajowych przepisów wykonawczych. Nie chodzi również o przypadek działania prawa z mocą wsteczną. Przeciwnie, zastosowanie ma tu zasada, zgodnie z którą nowy przepis stosuje się co do zasady bezpośrednio do przyszłych skutków stanu faktycznego powstałego w czasie obowiązywania przepisu starego ( 92 ).

112.

Tym samym na pytanie trzecie, gdyby było ono istotne w niniejszej sprawie, należałoby udzielić odpowiedzi przeczącej.

113.

Kwestia, czy co innego ma zastosowanie do pierwotnego prawa córki M. Teixeiry, Patricii, do kształcenia i pobytu, ponieważ jej nauka rozpoczęła się na długo przed upływem terminu transpozycji dyrektywy 2004/38, może pozostać nierozstrzygnięta. Zgodnie z postanowieniem odsyłającym przedmiotem sporu krajowego jest bowiem wyłącznie ewentualne prawo pobytu samej M. Teixeiry i to jako warunek przyznania jej, zgodnie z prawem krajowym, pomocy mieszkaniowej.

114.

W każdym razie, zgodnie z zaproponowanym przeze mnie rozwiązaniem ( 93 ), z dyrektywy 2004/38 nie wynikają jakiekolwiek ograniczenia ani dla prawa pobytu M. Teixeiry, ani dla prawa pobytu jej córki.

115.

Na koniec poczynić należy jeszcze dwie krótkie uwagi w przedmiocie ewentualnego prawa M. Teixeiry do stałego pobytu w Zjednoczonym Królestwie i w przedmiocie jej prawa do równego traktowania jako obywatela Unii.

116.

Zgodnie z art. 16 ust. 1 dyrektywy 2004/38 obywatele Unii, którzy legalnie zamieszkują w przyjmującym państwie członkowskim przez nieprzerwany okres pięciu lat, mają prawo stałego pobytu w tym państwie.

117.

Zgodnie z informacjami przedstawionymi przez sąd odsyłający M. Teixeira zamieszkuje w Zjednoczonym Królestwie od roku 1989, a więc przez nieprzerwany okres wyraźnie przekraczający pięć lat ( 94 ).

118.

Postanowienie odsyłające nie zawiera żadnych informacji wskazujących na to, że pobyt M. Teixeiry w latach 1989–1991 w charakterze pracownika migrującego mógł być nielegalny, jak również że jej pobyt mógł stać się nielegalny w późniejszych latach. Sama okoliczność, iż M. Teixeira nie wykonywała pracy w Zjednoczonym Królestwie w sposób ciągły, nie jest w każdym razie wystarczająca, aby uznać, że jej pobyt był nielegalny. Przeciwnie, z mocy prawa wspólnotowego mogła ona w okresach przerwy korzystać z prawa pobytu w Zjednoczonym Królestwie również jako obywatel Unii niewykonujący działalności zawodowej ( 95 ) lub też — przed jej rozwodem — jako małżonka pracownika migrującego ( 96 ).

119.

Ponadto należałoby zbadać, czy w niniejszej sprawie również prawo krajowe, niezależnie od prawa wspólnotowego, nie zezwalało M. Teixeirze na pobyt w Zjednoczonym Królestwie w odniesieniu do pewnych okresów. Zgodnie bowiem z art. 16 ust. 1 dyrektywy 2004/38 dla nabycia prawa stałego pobytu decydujące jest wyłącznie to, że obywatel Unii legalnie zamieszkiwał w przyjmującym państwie członkowskim przez nieprzerwany okres pięciu lat. Dotyczy to wprawdzie przede wszystkim obywateli Unii, którzy zamieszkiwali tam nieprzerwanie przez okres pięciu lat „zgodnie z warunkami ustanowionymi w niniejszej dyrektywie” ( 97 ), niemniej jednak przepisy dyrektywy 2004/38, zgodnie z jej art. 37, nie naruszają jakichkolwiek wyraźnie mniej restrykcyjnych przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych ustanowionych przez jedno z państw członkowskich.

120.

W tym kontekście nie jest w żaden sposób wykluczone, by M. Teixeirze w międzyczasie przysługiwało prawo stałego pobytu w Zjednoczonym Królestwie zgodnie z art. 16 dyrektywy, które zwalniałoby ją na przyszłość od konieczności wykazania wystarczających zasobów i pełnego ubezpieczenia zdrowotnego ( 98 ). Dlatego też zdumienie budzi, iż M. Teixeira zgodziła się w postępowaniu krajowym, iż nie przysługuje jej prawo stałego pobytu. Sama tylko okoliczność, że M. Teixeira nie dysponuje dokumentem poświadczającym jej prawo stałego pobytu, nie ma w każdym razie znaczenia dla istnienia ewentualnego prawa stałego pobytu. Dokument tego rodzaju ma bowiem jedynie charakter deklaratoryjny ( 99 ).

121.

Ponieważ jednak sąd odsyłający wyraźnie wskazuje, że prawo stałego pobytu nie jest już przedmiotem postępowania krajowego, Trybunał nie jest uprawniony do bliższego zajmowania się tą kwestią ( 100 ). Nie zwalnia to jednakże organów krajowych od ponownego zbadania w danym przypadku wniosku M. Teixeiry pod względem tego, czy w międzyczasie były lub w każdym razie są spełnione warunki uzyskania prawa stałego pobytu.

122.

O ile M. Teixeira zamieszkuje w Zjednoczonym Królestwie legalnie — bez względu na to, czy jej prawo pobytu wynika z prawa wspólnotowego, czy też wyłącznie z prawa krajowego — jako obywatelowi Unii przysługuje jej prawo do równego traktowania zgodnie z art. 18 WE w związku z art. 12 WE ( 101 ). Jak Trybunał wyjaśnił w wyroku w sprawie Trojani, obywatele Unii, opierając się na tym prawie, mogą zwrócić się o przyznanie na czas ograniczony świadczeń z pomocy społecznej ( 102 ). Słusznie zwróciła na to uwagę Komisja w postępowaniu przez Trybunałem.

123.

W kontekście powyższych rozważań proponuję Trybunałowi odpowiedzenie na pytania Court of Appeal (Civil Division) w następujący sposób: