I – Εισαγωγή

II – Νομικό πλαίσιο

Α — Η οδηγία περί προστασίας των πτηνών

Β — Η οδηγία περί οικοτόπων

Γ — Η οδηγία ΕΠΕ

III – Τα πραγματικά περιστατικά, η προδικασία και η προσφυγή

Α — Επί των επίμαχων περιοχών

Β — Επί της διαδικασίας

IV – Νομική εκτίμηση

Α — Επί του χαρακτηρισμού συγκεκριμένων εκτάσεων ως ζωνών προστασίας των πτηνών (αίτημα Α)

1. Επί της αναγνωρίσεως της ανάγκης προστασίας της επίδικης εκτάσεως

2. Επί των νομικών κριτηρίων

3. Επί της εφαρμογής στο πλαίσιο της προσφυγής της Επιτροπής

α) Επί των πτηνών που επωάζουν

β) Επί της αποδημίας των πτηνών

γ) Επί της διαχειμάσεως της κοκκινόχηνας

4. Ενδιάμεσο συμπέρασμα

Β — Επί των έργων στις προστατευόμενες ή προστατευτέες εκτάσεις (αιτήματα B και Γ)

1. Επί των έργων εντός των ΖΕΠ «Kaliakra» και «Belite Skali», καθώς και εντός του προτεινόμενου ΤΚΣ «Kompleks Kaliakra» (αίτημα Γ)

α) Επί της ερμηνείας του αιτήματος της προσφυγής

β) Επί της προβαλλομένης παραβάσεως του άρθρου 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων σε σχέση με τις ΖΕΠ «Kaliakra» και «Belite Skali»

i) Επί του χρονικού πεδίου εφαρμογής του άρθρου 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων

ii) Επί του κριτηρίου του άρθρου 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων

iii) Επί της βλάβης της ΖΕΠ «Kaliakra»

γ) Επί της προσωρινής προστασίας του προτεινόμενου τόπου «Kompleks Kaliakra»

2. Επί των έργων στις αρχικώς μη προστατευόμενες περιοχές (αίτημα B)

α) Τα νομικά κριτήρια

β) Επί των έργων

i) Επί των τριών έργων που δεν υλοποιήθηκαν

ii) Επί των τριών έργων που υλοποιήθηκαν

γ) Επί της βλάβης της περιοχής

δ) Ενδιάμεσο συμπέρασμα

3. Επί των συνεπειών ενδεχόμενης καταδίκης

Γ — Επί της ΕΠΕ (αίτημα Δ)

1. Επί του χρονικού πεδίου εφαρμογής της οδηγίας ΕΠΕ

2. Επί των έργων

α) Επί της δυνατότητας των μη ισχυουσών αποφάσεων να καταστούν αντικείμενο της προκειμένης διαδικασίας λόγω παραβάσεως

β) Επί της δυνατότητας παραβάσεως της οδηγίας ΕΠΕ σε σχέση με έργα που δεν υλοποιήθηκαν

3. Επί της συνεκτιμήσεως των σωρευτικών επιπτώσεων κατά τον προέλεγχο

4. Ενδιάμεσο συμπέρασμα

V – Δικαστικά έξοδα

VI – Συμπέρασμα

1.

Τόσο η προστασία των πτηνών όσο και η εκμετάλλευση της αιολικής ενέργειας έχουν ως σκοπό τη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος. Εντούτοις, ενδέχεται να μη συμβιβάζονται μεταξύ τους, όπως μαρτυρά η προκειμένη προσφυγή της Επιτροπής. Η προσφυγή αφορά ορισμένα έργα, κυρίως εγκαταστάσεις αιολικής ενέργειας, σε περιοχή της Βουλγαρίας η οποία, κατά την εκτίμηση πολλών ορνιθολόγων, έχει ιδιαίτερη σημασία για την προστασία των πτηνών. Πέραν του Δικαστηρίου, η μόνιμη επιτροπή της Συμβάσεως περί της διατήρησης της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος της Ευρώπης ( 2 ) εξετάζει επίσης, επί μακρόν, την εν λόγω περίπτωση ( 3 ).

2.

Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι η Βουλγαρία δεν έχει προστατεύσει επαρκώς τμήματα της περιοχής όπως επιβάλλουν η οδηγία περί προστασίας των πτηνών ( 4 ) και η οδηγία περί οικοτόπων ( 5 ), αλλά αντιθέτως έχει προκαλέσει βλάβες λόγω διαφόρων έργων. Επίσης, κατά την εκτέλεση ορισμένων έργων δεν τηρήθηκε η οδηγία ΕΠΕ ( 6 ). Επιπλέον έργα θα έβλαπταν χαρακτηρισμένες ζώνες προστασίας πτηνών και μία ζώνη ειδικής προστασίας με βάση την οδηγία περί οικοτόπων.

3.

Η προσφυγή διακρίνεται για την ιδιαίτερη περιπλοκότητα των πραγματικών περιστατικών και αναδεικνύει κυρίως νομικά ζητήματα που άπτονται της εφαρμογής της ευρωπαϊκής νομοθεσίας περί προστασίας της φύσεως όσον αφορά έργα τα οποία είχαν αρχίσει μεν πριν από την προσχώρηση της Βουλγαρίας στην Ένωση, αλλά ολοκληρώθηκαν μετά από αυτήν και εξακολουθούν να έχουν επιπτώσεις σε προστατευόμενες ή προστατευτέες ζώνες.

4.

Το άρθρο 4, παράγραφοι 1 και 2, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών προβλέπει ότι τα κράτη μέλη ορίζουν ως ζώνες ειδικής προστασίας (στο εξής: ΖΕΠ) τα εδάφη τα πιο κατάλληλα για την προστασία των πτηνών του παραρτήματος Ι και των αποδημητικών πτηνών:

«1.   Για τα είδη που αναφέρονται στο παράρτημα I προβλέπονται μέτρα ειδικής διατηρήσεως, που αφορούν τον οικότοπό τους, για να εξασφαλισθεί η επιβίωση και η αναπαραγωγή των ειδών αυτών στη ζώνη εξαπλώσεώς τους.

[…]

Τα κράτη μέλη κατατάσσουν κυρίως σε ζώνες ειδικής προστασίας τα εδάφη τα πιο κατάλληλα, σε αριθμό και επιφάνεια, για τη διατήρηση των ειδών αυτών στη γεωγραφική θαλάσσια και χερσαία ζώνη στην οποία έχει εφαρμογή η παρούσα οδηγία.

2.   Ανάλογα μέτρα υιοθετούνται από τα κράτη μέλη για τα αποδημητικά είδη που δεν μνημονεύονται στο παράρτημα Ι, των οποίων η έλευση είναι τακτική, λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες προστασίας στη γεωγραφική θαλάσσια και χερσαία ζώνη στην οποία εφαρμόζεται η παρούσα οδηγία, όσον αφορά τις περιοχές αναπαραγωγής, αλλαγής φτερώματος και διαχειμάσεως, και τις ζώνες όπου βρίσκονται οι σταθμοί κατά μήκος των οδών αποδημίας. [...]»

5.

Το άρθρο 4, παράγραφος 4, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών περιέχει ρύθμιση για την προστασία των ΖΕΠ:

«Τα κράτη μέλη υιοθετούν κατάλληλα μέτρα για να αποφεύγουν, στις ζώνες προστασίας που προβλέπονται στις παραγράφους 1 και 2, τη ρύπανση ή την υποβάθμιση των οικοτόπων, καθώς και τις επιζήμιες για τα πτηνά διαταράξεις, όταν αυτές έχουν σημαντικές συνέπειες σε σχέση με τους αντικειμενικούς στόχους του παρόντος άρθρου.»

6.

Η οδηγία περί οικοτόπων προβλέπει, επίσης, τον καθορισμό ζωνών προστασίας, γνωστών ως τόπων κοινοτικής σημασίας (στο εξής: ΤΚΣ), με σκοπό την προστασία συγκεκριμένων τύπων οικοτόπων και ορισμένων ειδών της πανίδας και χλωρίδας, αλλά δεν σκοπεί άμεσα στην προστασία των πτηνών. Οι ΤΚΣ από κοινού με τις ΖΕΠ της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών σχηματίζουν το δίκτυο Natura 2000.

7.

Η προστασία των εν λόγω περιοχών θεσπίζεται στο άρθρο 6, παράγραφοι 2 έως 4:

«2.   Τα κράτη μέλη θεσπίζουν τα κατάλληλα μέτρα ώστε στις ειδικές ζώνες διατήρησης να αποφεύγεται η υποβάθμιση των φυσικών οικοτόπων και των οικοτόπων ειδών, καθώς και οι ενοχλήσεις που έχουν επιπτώσεις στα είδη για τα οποία οι ζώνες έχουν ορισθεί, εφόσον οι ενοχλήσεις αυτές θα μπορούσαν να έχουν επιπτώσεις σημαντικές όσον αφορά τους στόχους της παρούσας οδηγίας.

3.   Κάθε σχέδιο, μη άμεσα συνδεόμενο ή αναγκαίο για τη διαχείριση του τόπου, το οποίο όμως είναι δυνατόν να επηρεάζει σημαντικά τον εν λόγω τόπο, καθεαυτό ή από κοινού με άλλα σχέδια, εκτιμάται δεόντως ως προς τις επιπτώσεις του στον τόπο, λαμβανομένων υπόψη των στόχων διατήρησής του. Βάσει των συμπερασμάτων της εκτίμησης των επιπτώσεων στον τόπο και εξαιρουμένης της περίπτωσης των διατάξεων της παραγράφου 4, οι αρμόδιες εθνικές αρχές συμφωνούν για το οικείο σχέδιο μόνον αφού βεβαιωθούν ότι δεν θα παραβλάψει την ακεραιότητα του τόπου περί του οποίου πρόκειται και, ενδεχομένως, αφού εκφρασθεί πρώτα η δημόσια γνώμη.

4.   Εάν, παρά τα αρνητικά συμπεράσματα της εκτίμησης των επιπτώσεων και ελλείψει εναλλακτικών λύσεων, ένα σχέδιο πρέπει να πραγματοποιηθεί για άλλους επιτακτικούς λόγους σημαντικού δημοσίου συμφέροντος, περιλαμβανομένων λόγων κοινωνικής ή οικονομικής φύσεως, το κράτος μέλος λαμβάνει κάθε αναγκαίο αντισταθμιστικό μέτρο ώστε να εξασφαλισθεί η προστασία της συνολικής συνοχής του Natura 2000. Το κράτος μέλος ενημερώνει την Επιτροπή σχετικά με τα αντισταθμιστικά μέτρα που έλαβε.

[...]»

8.

Το άρθρο 7 της οδηγίας περί οικοτόπων μεταφέρει αυτές τις διατάξεις και ως προς τις κατά την οδηγία περί προστασίας των πτηνών ΖΕΠ:

«Οι υποχρεώσεις που πηγάζουν από τις παραγράφους 2, 3 και 4 του άρθρου 6 της παρούσας οδηγίας αντικαθιστούν τις υποχρεώσεις που πηγάζουν από την πρώτη πρόταση της παραγράφου 4 του άρθρου 4 της οδηγίας [περί προστασίας των πτηνών], όσον αφορά τις ζώνες που χαρακτηρίστηκαν δυνάμει της παραγράφου 1 του άρθρου 4 ή αναγνωρίστηκαν με ανάλογο τρόπο δυνάμει της παραγράφου 2 του άρθρου 4 της εν λόγω οδηγίας, τούτο δε από την ημερομηνία θέσης σε εφαρμογή της παρούσας οδηγίας ή από την ημερομηνία της ταξινόμησης ή της αναγνώρισης εκ μέρους ενός κράτους μέλους δυνάμει της οδηγίας [περί προστασίας των πτηνών], εφόσον αυτή είναι μεταγενέστερη.»

9.

Το άρθρο 2, παράγραφος 1, της οδηγίας ΕΠΕ καθορίζει τον σκοπό της:

«Τα κράτη μέλη λαμβάνουν όλα τα αναγκαία μέτρα ώστε να διασφαλισθεί ότι πριν χορηγηθεί η άδεια, τα έργα τα οποία ενδέχεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον λόγω, μεταξύ άλλων, της φύσεως, του μεγέθους ή της θέσεώς τους, υπόκεινται σε παροχή άδειας και εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Αυτά τα έργα ορίζονται στο άρθρο 4.»

10.

Στο άρθρο 4, παράγραφοι 1 έως 3, και στα παραρτήματα I έως III της οδηγίας ΕΠΕ περιλαμβάνονται αναλυτικότερες ρυθμίσεις σχετικά με τα έργα που υπόκεινται σε εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων:

«[...]

2.   Με την επιφύλαξη του άρθρου 2 παράγραφος 4, για τα έργα που απαριθμούνται στο παράρτημα II, τα κράτη μέλη αποφασίζουν κατά πόσο το έργο θα υποβληθεί σε εκτίμηση σύμφωνα με τα άρθρα 5 έως 10. Τα κράτη μέλη αποφασίζουν βάσει

3.   Όταν διεξάγεται κατά περίπτωση εξέταση ή όταν έχουν τεθεί κατώτατα όρια ή κριτήρια για τους σκοπούς της παραγράφου 2, λαμβάνονται υπόψη τα σχετικά κριτήρια επιλογής που ορίζονται στο παράρτημα III.»

11.

Στο παράρτημα II, σημείο 3, στοιχείο θʹ, της οδηγίας ΕΠΕ μνημονεύονται οι «εγκαταστάσεις αξιοποίησης της αιολικής ενέργειας για την παραγωγή άλλων μορφών ενέργειας (αιολικά πάρκα)».

12.

Τέλος, το παράρτημα III της οδηγίας ΕΠΕ περιλαμβάνει τα παρατιθέμενα στο άρθρο 4, παράγραφος 3, κριτήρια επιλογής για τα έργα του παραρτήματος II:

«1.   Χαρακτηριστικά του έργου

Τα χαρακτηριστικά των έργων πρέπει να εξετάζονται, ιδίως, ως προς τα εξής:

[…]

[…]».

13.

Η περιοχή της χερσονήσου «Kaliakra» έχει ιδιαίτερη σημασία για την προστασία της φύσεως. Η Βουλγαρική Εταιρία Προστασίας των Πτηνών, μη κυβερνητική οργάνωση που ειδικεύεται στην προστασία των πτηνών και εκπροσωπεί το εν λόγω κράτος μέλος στη διεθνή ένωση οργανισμών προστασίας των πτηνών Birdlife International, υποστηρίζει ότι η περιοχή αυτή περιλαμβάνει κατάλληλα εδάφη, ιδιαιτέρως ευνοϊκά για την προστασία των πτηνών, τα οποία καλύπτουν έκταση περίπου 16000 εκταρίων ( 7 ).

14.

Στις 18 Δεκεμβρίου 2007 η Βουλγαρία όρισε ζώνη προστασίας με βάση την οδηγία περί προστασίας των πτηνών, τη ΖΕΠ «Kaliakra», η οποία όμως περιλαμβάνει μόνον τα δύο τρίτα της εκτάσεως που είχε προσδιορισθεί ως περιοχή «Kaliakra» από την Εταιρία Προστασίας των Πτηνών.

15.

Δυτικά της ΖΕΠ «Kaliakra» και εκτός της IBA [Important Bird Area], η Βουλγαρία όρισε την ίδια ημέρα ακόμη μία ζώνη προστασίας πτηνών, τη ΖΕΠ «Belite Skali».

16.

Επίσης, στις 18 Δεκεμβρίου 2007, η Βουλγαρία πρότεινε στην Επιτροπή να ορίσει στην περιοχή αυτή ζώνη προστασίας με την ονομασία «Kompleks Kaliakra» βάσει την οδηγία περί οικοτόπων, δηλαδή έναν ΤΚΣ που καλύπτει σχεδόν τη συνολική επιφάνεια των δύο ανωτέρω ΖΕΠ. Στις 15 Δεκεμβρίου 2008, η Επιτροπή περιέλαβε την εν λόγω περιοχή στον κατάλογο των ΤΚΣ ( 8 ). Το σχετικό με την περιοχή αυτή τυποποιημένο έντυπο που διαβίβασε η Βουλγαρία στην Επιτροπή ( 9 ) παραθέτει 18 τύπους οικοτόπων, μεταξύ των οποίων 2300 εκτάρια του οικοτόπου προτεραιότητας «ποντο-σαρματική στέπα» (Natura 2000 κωδικός 62C0).

17.

Από το 2007 η Επιτροπή εξετάζει καταγγελίες που αφορούν την προστασία των περιοχών αυτών και έχει σχετική επικοινωνία με τη Βουλγαρία. Μετά από δύο χωριστές προσκλήσεις για υποβολή παρατηρήσεων κατά το άρθρο 258 ΣΛΕΕ το έτος 2008, οι επαφές αυτές οδήγησαν στη συνολική συμπληρωματική πρόσκληση υποβολής παρατηρήσεων της 30ής Σεπτεμβρίου 2011 και στην αιτιολογημένη γνώμη της Επιτροπής της 22ας Ιουνίου 2012.

18.

Η Βουλγαρία απάντησε με διάφορα έγγραφα ανακοινώνοντας, μεταξύ άλλων, στην Επιτροπή ότι το εθνικό συμβούλιο βιοποικιλότητας αποφάσισε, στις 8 Οκτωβρίου 2013, να επεκτείνει τη ΖΕΠ «Kaliakra» έως τα όρια της IBA «Kaliakra». Στις 6 Νοεμβρίου 2013 το βουλγαρικό υπουργικό συμβούλιο έλαβε αντίστοιχη απόφαση ( 10 ). Εν συνεχεία, η Βουλγαρία διαβίβασε στην Επιτροπή ενημερωμένο τυποποιημένο έντυπο για την περιοχή ( 11 ).

19.

Δεδομένου ότι οι απαντήσεις της Βουλγαρίας δεν ικανοποίησαν την Επιτροπή, αυτή άσκησε την υπό κρίση προσφυγή στις 24 Μαρτίου 2014 και ζητεί από το Δικαστήριο να διαπιστώσει τα ακόλουθα:

20.

Η Επιτροπή ζητεί επίσης από το Δικαστήριο,

να καταδικάσει τη Δημοκρατία της Βουλγαρίας στα δικαστικά έξοδα.

21.

Η Δημοκρατία της Βουλγαρίας ζητεί από το Δικαστήριο,

22.

Με το υπόμνημα απαντήσεως, η Επιτροπή απέσυρε το αίτημα της προσφυγής υπό στοιχείο Γ στον βαθμό που αφορά το έργο «TSID — Atlas» EOOD και το αίτημα υπό στοιχείο Δ ως προς τα έργα «AES Geo Energy» και «Disib» OOD.

23.

Μετά το πέρας της έγγραφης διαδικασίας, οι διάδικοι ανέπτυξαν προφορικά τις παρατηρήσεις τους κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση της 20ής Μαΐου 2009.

24.

Στη συνέχεια θα εξετασθεί κατ’ αρχάς το αίτημα της προσφυγής υπό στοιχείο Α το οποίο αφορά την ανάγκη να χαρακτηρισθούν συγκεκριμένες εκτάσεις ως ΖΕΠ, ακολούθως το αίτημα υπό στοιχείο Γ σχετικά με συγκεκριμένα έργα εντός των χαρακτηρισμένων ΖΕΠ «Kaliakra» και «Belite Skali», έπειτα το αίτημα υπό στοιχείο Β ως προς τα έργα εντός των εκτάσεων που εξετάζονται υπό το στοιχείο A και, τέλος, το αίτημα υπό στοιχείο Δ περί τηρήσεως της οδηγίας ΕΠΕ.

25.

Η Επιτροπή υποστηρίζει κατ’ αρχάς ότι εκτάσεις που καλύπτουν περισσότερα από 5000 εκτάρια και συνορεύουν με τη ΖΕΠ «Kaliakra» δεν έχουν χαρακτηρισθεί επίσης ως ζώνη προστασίας των πτηνών. Πρόκειται για την περιοχή που σημειώνεται ως «Kaliakra IBA» μεταξύ Kavarna, Bulgarevo, Sveti Nikola και Rakovski στον ακόλουθο χάρτη ( 12 ).

26.

Κατά την εκτίμηση της Επιτροπής, η Βουλγαρία έχει αναγνωρίσει ήδη την ανάγκη σχετικού χαρακτηρισμού της περιοχής.

27.

Πράγματι, η Βουλγαρία είχε ανακοινώσει στην Επιτροπή, πριν από την άσκηση της προσφυγής, τουλάχιστον τα πρώτα στάδια της διαδικασίας για να ολοκληρωθεί ο χαρακτηρισμός της ΖΕΠ «Kaliakra» ( 13 ). Επιπλέον, υφίσταται και μία ακόμη πράξη, της 6ης Φεβρουαρίου 2014, με την οποία —όπως προκύπτει— δηλώνεται επισήμως, κατά τρόπο που παράγει έννομα αποτελέσματα, η διεύρυνση της ζώνης προστασίας ( 14 ).

28.

Η διεύρυνση της ΖΕΠ στηρίζεται, μεταξύ άλλων, σε απόφαση του βουλγαρικού Συμβουλίου Βιοποικιλότητας. Επομένως, πρέπει να γίνει δεκτό ότι η εν λόγω διεύρυνση εκφράζει την επιστημονική άποψη περί της ανάγκης προστασίας της οικείας περιοχής.

29.

Τέτοιου είδους ενέργειες των κρατών μελών, ιδίως στον τομέα των ζωνών προστασίας, έχουν αυξημένη αποδεικτική ισχύ, καθόσον οι εθνικές αρχές γνωρίζουν την κατάσταση επί τόπου πολύ καλύτερα από την Επιτροπή ή το Δικαστήριο. Συνεπώς, το να εκληφθούν τα μέτρα αυτά ως αναγνώριση της ανάγκης προστασίας ορισμένης περιοχής θα ήταν σύμφωνο με τη μέχρι τούδε πρακτική του Δικαστηρίου ( 15 ).

30.

Η Βουλγαρία όμως υποστηρίζει ότι η διεύρυνση της ΖΕΠ αποτελεί απλώς έκφραση της διαθέσεως συνεργασίας εκ μέρους της και δεν συνιστά αναγνώριση της επιστημονικής απόψεως της Επιτροπής. Αυτή η έντονη αντίθεση δεν επιτρέπει να εκληφθεί η εν τοις πράγμασι διεύρυνση της ζώνης προστασίας ως αδιαμφισβήτητη αναγνώριση. Αντιθέτως, οι διάδικοι διαφωνούν στην πραγματικότητα ως προς την ανάγκη της διευρύνσεως και η Βουλγαρία θα μπορούσε να ανακαλέσει, μάλιστα, τον εν λόγω χαρακτηρισμό, εάν γίνει δεκτό το επιχείρημά της ότι οι εκτάσεις αυτές δεν χρήζουν προστασίας ( 16 ).

31.

Εντούτοις, ο χαρακτηρισμός μιας εκτάσεως επηρεάζει το βάρος αποδείξεως. Στο πλαίσιο διαδικασίας λόγω παραβάσεως, η Επιτροπή οφείλει μεν να αποδείξει ότι συγκεκριμένη έκταση επιβάλλεται να χαρακτηρισθεί ως ζώνη προστασίας ( 17 ), αλλά για τον σκοπό αυτόν δύναται να επικαλεσθεί τον μεταγενέστερο χαρακτηρισμό της περιοχής. Προκειμένου να εξασθενήσει τούτο το αποδεικτικό στοιχείο, το κράτος μέλος πρέπει να αποδείξει ότι χαρακτηρισμένη έκταση δεν συγκαταλέγεται (πλέον) στα εδάφη τα πιο κατάλληλα για τη διατήρηση των αγρίων πτηνών κατά την έννοια του άρθρου 4, παράγραφος 1, της οδηγίας ( 18 ). Τούτο σημαίνει, στην πράξη, ότι η Βουλγαρία οφείλει να τεκμηριώσει επιστημονικά ότι υφίστανται σοβαρές αμφιβολίες ως προς την καταλληλότητα της οικείας εκτάσεως και να ανατρέψει ιδίως τα στοιχεία που έχει παραθέσει στο τυποποιημένο έντυπο για την περιοχή. Η Επιτροπή θα έπρεπε από την πλευρά της να καταρρίψει, εν ανάγκη, τέτοιου είδους αμφιβολίες.

32.

Στο πλαίσιο αυτό επιβάλλεται να εξετασθεί επί της ουσίας αν οι επίμαχες εκτάσεις χρήζουν προστασίας ως ΖΕΠ.

33.

Το άρθρο 4, παράγραφος 1, τέταρτο εδάφιο, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών επιβάλλει στα κράτη μέλη να κατατάσσουν σε ΖΕΠ τις ζώνες που είναι οι πλέον κατάλληλες από άποψη αριθμού και επιφανείας για τη διατήρηση των ειδών που μνημονεύονται στο παράρτημα Ι της οδηγίας. Συναφώς, τα κράτη μέλη πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τις ανάγκες προστασίας των ειδών αυτών στη γεωγραφική, θαλάσσια και χερσαία ζώνη στην οποία έχει εφαρμογή η εν λόγω οδηγία. Κατά το άρθρο 4, παράγραφος 2, τα κράτη μέλη υιοθετούν ανάλογα μέτρα για τα αποδημητικά είδη που δεν μνημονεύονται στο παράρτημα I, των οποίων η έλευση είναι τακτική, όσον αφορά τις περιοχές διαχειμάσεως και τις ζώνες όπου βρίσκονται οι σταθμοί κατά μήκος των οδών αποδημίας ( 19 ).

34.

Τούτο σημαίνει ότι τα κράτη μέλη οφείλουν να κατατάσσουν σε ΖΕΠ όλους τους τόπους οι οποίοι, κατ’ εφαρμογή των ορνιθολογικών κριτηρίων, εμφανίζονται ως οι πλέον κατάλληλοι για τη διατήρηση των οικείων ειδών ( 20 ). Αντιθέτως, οι οικονομικές απαιτήσεις που αναφέρονται στο άρθρο 2 της οδηγίας αυτής δεν μπορούν να ληφθούν υπόψη κατά την επιλογή και την οριοθέτηση μιας ΖΕΠ ( 21 ). Βεβαίως, τα κράτη μέλη διαθέτουν ορισμένο περιθώριο εκτιμήσεως κατά την επιλογή των ΖΕΠ, αλλά αυτό αφορά μόνον την εφαρμογή των εν λόγω κριτηρίων για τον προσδιορισμό των πλέον κατάλληλων εδαφών για τη διατήρηση των ειδών ( 22 ).

35.

Στην πράξη, το άρθρο 4, παράγραφοι 1 και 2, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών συγκεκριμενοποιείται διά των κριτηρίων που έχει αναπτύξει η μη κυβερνητική οργάνωση «Birdlife International», η διεθνής ένωση των οργανώσεων προστασίας των πτηνών, όσον αφορά τον προσδιορισμό των κοινώς καλούμενων σημαντικών ζωνών για την προστασία των πτηνών (Important Bird Area, στο εξής: IBA) ( 23 ). Τα κριτήρια αυτά χρησιμοποιούν οι εθνικοί οργανισμοί προστασίας των πτηνών ώστε με βάση τις γνώσεις τους σε σχέση με την εμφάνιση των πτηνών να καταρτίζουν καταλόγους των IBA. Η IBA «Kaliakra» ( 24 ), λοιπόν, περιλαμβάνει την ομώνυμη ΖΕΠ, καθώς και τις εκτάσεις ως προς τις οποίες η Επιτροπή, στην προκειμένη διαδικασία, προβάλλει την αιτίαση ότι δεν προστατεύονται.

36.

Ούτε τα ανωτέρω κριτήρια ούτε και οι κατάλογοι που καταρτίζουν βάσει αυτών οι εθνικοί οργανισμοί προστασίας των πτηνών έχουν μεν δεσμευτική ισχύ για το Δικαστήριο, αλλά αναγνωρίζονται από αυτό ως σημεία αναφοράς προκειμένου να κρίνει αν το εκάστοτε κράτος μέλος έχει κατατάξει σε ΖΕΠ τις περιοχές που είναι κατάλληλες από άποψη αριθμού και επιφανείας ( 25 ). Ωστόσο, τα κράτη μέλη μπορούν να αποδυναμώσουν το στοιχείο αυτό, είτε αναπτύσσοντας ορνιθολογικά κριτήρια με επιστημονικό υπόβαθρο, τουλάχιστον εξίσου κατάλληλα για την εφαρμογή του άρθρου 4, παράγραφοι 1 και 2, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών ( 26 ), είτε ανατρέποντας τα δεδομένα σχετικά με την εμφάνιση πτηνών στην οικεία περιοχή βάσει ορθότερων διαπιστώσεων ( 27 ).

37.

Εξάλλου, όσον αφορά τον χαρακτηρισμό συγκεκριμένων επιμέρους εδαφών, το Δικαστήριο έχει διαπιστώσει ήδη ότι η κατάταξη σε ΖΕΠ δεν μπορεί να προκύψει από μεμονωμένη εξέταση της ορνιθολογικής αξίας καθεμιάς από τις επίμαχες επιφάνειες, αλλά πρέπει να διενεργείται με συνεκτίμηση των φυσικών ορίων του εκάστοτε οικοσυστήματος και έχει τονίσει μάλιστα ότι τα ορνιθολογικά κριτήρια, στα οποία πρέπει να βασίζεται αποκλειστικά η κατάταξη, πρέπει να είναι επιστημονικώς θεμελιωμένα και για τα επιμέρους εδάφη ( 28 ).

38.

Η Επιτροπή στηρίζεται στο ότι τα πτηνά που επωάζουν εντός της αρχικώς προστατευόμενης ΖΕΠ εμφανίζονται και στις επίδικες εκτάσεις (σχετικά υπό α), στη σημασία των επίδικων εκτάσεων για την αποδημία των πτηνών (σχετικά υπό β) και στις ανάγκες της κοκκινόχηνας (Branta ruficollis) κατά τη διαχείμαση (σχετικά υπό γ).

39.

Βάσει του ενημερωμένου τυποποιημένου εντύπου για τη διευρυμένη ΖΕΠ «Kaliakra», θα μπορούσε να γίνει δεκτό ότι πρόκειται για ομοιογενή περιοχή η οποία χρησιμοποιείται εξίσου σε όλο το εύρος της από τα προστατευόμενα είδη.

40.

Ωστόσο, η Βουλγαρία υποστηρίζει κατά τρόπο πειστικό ότι οι επίμαχες ηπειρωτικές εκτάσεις δεν συνιστούν κατ’ ανάγκην φυσική ενότητα με τις αρχικώς προστατευόμενες παράκτιες ζώνες. Οι τελευταίες χαρακτηρίζονται από υφάλους και οικοτόπους υπό μορφή στέπας. Αντιθέτως, οι επίδικες επιφάνειες διευρύνσεως συνιστούν εκτάσεις γεωργικής εκμεταλλεύσεως. Ένας μικρός δρόμος χωρίζει, μάλιστα, τις εν λόγω επιφάνειες από τις χαρακτηρισμένες περιοχές. Η Βουλγαρία τονίζει επίσης ότι οι επίδικες γεωργικές εκτάσεις έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά με γειτονικά εδάφη την προστασία των οποίων δεν ζητεί η Επιτροπή.

41.

Ασφαλώς, πρέπει να γίνει δεκτή η επισήμανση της Επιτροπής ότι γεωργικές εκτάσεις μπορούν να περιλαμβάνονται στις περιοχές που πρέπει να χαρακτηρισθούν ως ΖΕΠ, αλλά είναι εύλογο το επιχείρημα της Βουλγαρίας, το οποίο δεν αμφισβητήθηκε, ότι τα πτηνά που επωάζουν κατά κύριο λόγο στους αρχικώς προστατευόμενους παράκτιους οικοτόπους, επωάζουν σε σαφώς μικρότερη κλίμακα στις γειτονικές γεωργικές εκτάσεις.

42.

Η Επιτροπή υποστηρίζει επίσης ότι οι γεωργικές εκτάσεις συνιστούν σημαντικούς τόπους θήρας για το κοινό σαΐνι (Accipiter brevipes), την αετογερακίνα (Buteo rufinus) και τον μπούφο (Bubo bubo), τα οποία παρατίθενται ως πτηνά που επωάζουν στο τυποποιημένο έντυπο και αναφέρονται ρητώς στην αξιολόγηση της ΖΕΠ. Ωστόσο, η εμφάνιση αυτών των ειδών είναι πολύ περιορισμένη αριθμητικώς και δεν προβάλλεται ούτε από την Birdlife ως λόγος χαρακτηρισμού της IBA «Kaliakra» ( 29 ). Επομένως, η ανωτέρω χρήση δεν επαρκεί ώστε οι γεωργικές εκτάσεις να θεωρηθούν ως οι πλέον κατάλληλες για την προστασία των ειδών αυτών.

43.

Αντιθέτως προς την άποψη της Επιτροπής, λοιπόν, η εμφάνιση πτηνών που επωάζουν στις αρχικώς προστατευόμενες παράκτιες ζώνες δεν συνεπάγεται ότι θα έχρηζαν προστασίας και οι γεωργικές εκτάσεις στην ενδοχώρα.

44.

Εντούτοις, με βάση τα στοιχεία που παραθέτει η Βουλγαρία στο τυποποιημένο έντυπο, η ΖΕΠ «Kaliakra», συμπεριλαμβανομένων των επιφανειών διευρύνσεώς της, έχει σημασία και για την αποδημία των πτηνών. Όπως τονίζει η Επιτροπή και όπως έχει δηλώσει η Βουλγαρία στο τυποποιημένο έντυπο για τη ζώνη «Kaliakra» ( 30 ), η ιδιαίτερη αυτή σημασία οφείλεται στα γεωγραφικά δεδομένα. Συγκεκριμένα, στη χερσόνησο «Kaliakra», ο προσανατολισμός της ακτής μεταβάλλεται σχεδόν κατά 90 μοίρες, από κατεύθυνση Βορρά προς Νότο σε κατεύθυνση Ανατολής προς Δύση. Τα πτηνά προσανατολίζονται εκ νέου για να συνεχίσουν την πορεία τους και χρησιμοποιούν τούτο το γεωγραφικό ορόσημο ως σταθμό. Ακολουθώντας αυτήν τη διαδρομή οδηγούνται στις περιοχές της IBA που χρησιμοποιούνται για γεωργική εκμετάλλευση και δεν έχουν περιληφθεί στη ΖΕΠ «Kaliakra».

45.

Η Επιτροπή υποστηρίζει την άποψη, η οποία συνάδει ιδίως με την αξιολόγηση της περιοχής ως IBA, ότι ο συγκεκριμένος τόπος συνιστά «πέρασμα» για τη φθινοπωρινή αποδημία ορισμένων πτηνών.

46.

Η έννοια του «περάσματος» συνδέεται με τα κριτήρια που χρησιμοποιεί η Birdlife International. Το κριτήριο C.5 ορίζει ως πέρασμα [bottleneck] τον τόπο από τον οποίο διέρχονται τακτικά, κατά την εαρινή ή φθινοπωρινή αποδημία, τουλάχιστον 5000 πελαργοί (Ciconiidae) και/ή τουλάχιστον 3000 ιερακόμορφα (Accipitriformes και Falconiformes) και/ή 3000 γερανοί (Gruidae) ( 31 ).

47.

Για την τεκμηρίωση του κριτηρίου αυτού, η Επιτροπή στηρίζεται ιδίως σε μελέτη που πραγματοποιήθηκε το 2005 με αντικείμενο τον προσδιορισμό των τόπων που αποτελούν «περάσματα» στη Βουλγαρία. Σύμφωνα με την εν λόγω μελέτη, στο παρατηρητήριο του Bulgarevo, δηλαδή στην «Kaliakra», παρατηρήθηκαν κατά το έτος αυτό περισσότερα από 30000 ιπτάμενα πτηνά, κυρίως πελαργοί και πελεκάνοι, αλλά και σπάνια ιερακόμορφα ( 32 ).

48.

Η Βουλγαρία αντιπαραθέτει στην Επιτροπή μία δημοσίευση ( 33 ) και μελέτες ( 34 ), βάσει των οποίων δεν διαπιστώνεται ότι η «Kaliakra» συνιστά «πέρασμα». Αντιθέτως, τα πτηνά κινούνται σε μεγάλο εύρος με κατεύθυνση προς τον Νότο. Η Επιτροπή διαφωνεί μεν με τη βουλγαρική ερμηνεία της δημοσιεύσεως, αλλά δεν αμφισβητεί τα αποτελέσματα της παρατηρήσεως στα οποία στηρίζεται αυτή και οι λοιπές μελέτες.

49.

Συναφώς, έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα δεδομένα παρατηρήσεως για την περιοχή, τα οποία στηρίζουν τις μελέτες που προσκόμισε η Βουλγαρία. Σύμφωνα με αυτά, η εμφάνιση μεγαλύτερων ομάδων αποδημητικών πτηνών στην περιοχή δεν είναι τακτική ( 35 ). Συγκεκριμένα, από το 2005 έως το 2011, οι λευκοπελαργοί που παρατηρήθηκαν υπερέβησαν τους 20000 μόνον κατά τα έτη 2006 και 2010 ( 36 ). Κατά τα υπόλοιπα τέσσερα έτη ( 37 ) ο αριθμός των λευκοπελαργών που εντοπίσθηκαν κυμάνθηκε από 89 έως 3000. Κατά την εκτίμηση της Βουλγαρίας, τούτο οφείλεται στην επιρροή που ασκούν οι συνθήκες του ανέμου στην αποδημητική πορεία ( 38 ). Κατά τα δύο έτη με τους αυξημένους αριθμούς, σχετικά δυνατός δυτικός άνεμος είχε παρασύρει τα πτηνά στην ακτή.

50.

Βάσει των ανωτέρω μετρήσεων, θα μπορούσε να τεθεί εν αμφιβόλω το αν οι συγκεντρώσεις αυτές είναι αρκούντως τακτικές, ώστε να θεωρηθεί ότι ο συγκεκριμένος τόπος συνιστά «πέρασμα». Εντούτοις, από τη βουλγαρική επιχειρηματολογία προκύπτει ότι οι συγκεντρώσεις αυτές δεν είναι αμιγώς συμπτωματικής ή εντελώς εξαιρετικής φύσεως. Αντιθέτως, πρέπει να αναμένονται σχεδόν κάθε τρίτο έτος, όταν επικρατούν ανάλογες συνθήκες ανέμου. Όταν εμφανίζονται, μάλιστα, οι συγκεντρώσεις αυτές, οι γεωγραφικοί λόγοι που παρατίθενται στο τυποποιημένο έντυπο οδηγούν τα πτηνά ειδικά στις γεωργικές εκτάσεις που λειτουργούν ως οικότοποι ανάπαυλας και τροφής.

51.

Συνεπώς, τα δεδομένα παρατηρήσεως που προσκόμισε η Βουλγαρία επιβεβαιώνουν την εκτίμηση που παρατίθεται στο τυποποιημένο έντυπο, δηλαδή ότι η ΖΕΠ «Kaliakra» συμπεριλαμβανομένων των επιφανειών διευρύνσεώς της συγκαταλέγεται στα πλέον κατάλληλα εδάφη για την προστασία των πτηνών κατά την περίοδο αποδημίας. Από αυτήν την άποψη, λοιπόν, το αίτημα της προσφυγής υπό στοιχείο Α είναι βάσιμο.

52.

Ο τρίτος λόγος που προβάλλει η Επιτροπή για την ενσωμάτωση των επιφανειών διευρύνσεως στη ΖΕΠ «Kaliakra» είναι η σημασία τους για την κοκκινόχηνα.

53.

Οι διάδικοι συμφωνούν ότι σχεδόν ο συνολικός πληθυσμός (μεταξύ 30000 και 50000 πτηνών ( 39 )) της κοκκινόχηνας, που θεωρείται παγκοσμίως ως απειλούμενο είδος, διαχειμάζει στις δυτικές ακτές της Μαύρης Θάλασσας, δηλαδή κυρίως στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία ( 40 ). Συναφώς, έχουν ιδιαίτερη σημασία δύο βουλγαρικές λίμνες, βόρεια της «Kaliakra», όπου η Βουλγαρία έχει ορίσει ζώνες προστασίας. Οι λίμνες αυτές και παράκτιες θαλάσσιες εκτάσεις —εν μέρει έμπροσθεν ή εντός της ΖΕΠ «Kaliakra»— χρησιμοποιούνται από τις κοκκινόχηνες ως θέσεις κούρνιας, συνήθως από κοινού με άλλα είδη χήνας ( 41 ).

54.

Στο τυποποιημένο έντυπο η Βουλγαρία έχει δηλώσει μόνον ότι μικρός αριθμός κοκκινόχηνων διαχειμάζει στην περιοχή. Επομένως, ο χαρακτηρισμός των επιφανειών διευρύνσεως της ΖΕΠ «Kaliakra» δεν αποδεικνύει ότι τα εδάφη αυτά συγκαταλέγονται στα πλέον κατάλληλα για την προστασία της κοκκινόχηνας.

55.

Κατά την Επιτροπή όμως οι επιφάνειες διευρύνσεως της ΖΕΠ «Kaliakra» έχουν αυξημένη σημασία ως οικότοπος τροφής της κοκκινόχηνας.

56.

Η Επιτροπή δεν προσδιορίζει μεν το κριτήριο που συνδέεται με την εν λόγω επιχειρηματολογία, αλλά πρέπει να γίνει δεκτό ότι πρόκειται για το κριτήριο C.1 το οποίο σημειώνει η Birdlife σε σχέση με την κοκκινόχηνα στην IBA «Kaliakra» ( 42 ). Τούτο προϋποθέτει ότι η περιοχή συντηρεί τακτικά σημαντικό αριθμό ενός παγκοσμίως απειλούμενου είδους ή άλλων ειδών παγκόσμιου ενδιαφέροντος από απόψεως διατηρήσεως ( 43 ).

57.

Κατά τα φαινόμενα, η Επιτροπή επικαλείται την αξιολόγηση εκ μέρους της βουλγαρικής εταιρίας προστασίας των πτηνών ( 44 ) η οποία όμως αμφισβητείται από τη Βουλγαρία.

58.

Αμφότερες οι θέσεις στηρίζονται σε μελέτη που αναλύει τα δεδομένα παρατηρήσεως των ετών 1995 έως 2000 ( 45 ). Συμμερίζομαι την άποψη της Βουλγαρίας ότι, κατά τη μελέτη, η κοκκινόχηνα δεν χρησιμοποιούσε κάθε έτος τις επιφάνειες διευρύνσεως της ΖΕΠ «Kaliakra» ως οικότοπο τροφής ( 46 ).

59.

Ωστόσο, η Επιτροπή ορθώς τονίζει ότι, σύμφωνα με τη μελέτη αυτή, τουλάχιστον κατά τα δύο από τα πέντε έτη παρατηρήσεως αρκετές χιλιάδες κοκκινόχηνες αναζήτησαν τροφή στις εν λόγω επιφάνειες ( 47 ).

60.

Το ότι οι επιφάνειες διευρύνσεως χρησιμοποιούνται σπανιότερα, βάσει νεότερων παρατηρήσεων, ( 48 ) δεν ανατρέπει τα ανωτέρω συμπεράσματα, διότι οι παρατηρήσεις αυτές ξεκίνησαν μετά την κατασκευή μεγάλου αριθμού εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας στις εν λόγω επιφάνειες. Δηλαδή, οι επίμαχες εκτάσεις δεν αποκλείεται να κατέστησαν λιγότερο ελκυστικές για τις χήνες λόγω των εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας ( 49 ).

61.

Συνοψίζοντας, λοιπόν, από τα ανωτέρω προκύπτει ότι οι επιφάνειες διευρύνσεως της ΖΕΠ «Kaliakra» αποτελούσαν σημαντικό, αλλά όχι μόνιμο, τόπο τροφής της κοκκινόχηνας πριν από την κατασκευή εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας. Οι προσκομισθείσες μελέτες μαρτυρούν επίσης ότι το συγκεκριμένο είδος είναι ευέλικτο ως προς την επιλογή των τόπων τροφής του.

62.

Τούτο δεν έχει ως αποτέλεσμα τον αποκλεισμό των επιφανειών διευρύνσεως από τον κύκλο των πλέον κατάλληλων εδαφών για την προστασία της κοκκινόχηνας. Πράγματι, δεδομένης της απειλής αυτού του είδους σε παγκόσμια κλίμακα και της ιδιαίτερης ευθύνης της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τις περιοχές διαχειμάσεώς του, οι απαιτήσεις για την ταυτοποίηση τέτοιων περιοχών δεν πρέπει να διευρύνονται ( 50 ). Αντιθέτως, είναι αναγκαία η προστασία επαρκούς αριθμού τόπων τροφής, ώστε να μην τεθεί σε κίνδυνο η διαχείμαση της κοκκινόχηνας.

63.

Επομένως, αυτό το αίτημα της προσφυγής είναι βάσιμο και λόγω της επιβαλλόμενης προστασίας της κοκκινόχηνας.

64.

Συνεπώς, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι η Βουλγαρία παρέβη τις υποχρεώσεις που υπέχει από το άρθρο 4, παράγραφοι 1 και 2, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών, καθόσον κατά τη λήξη της προθεσμίας που είχε θέσει η Επιτροπή με την αιτιολογημένη γνώμη της δεν είχε προστατεύσει πλήρως ως ζώνη ειδικής προστασίας και τα αρχικώς μη προστατευόμενα τμήματα της Important Bird Area «Kaliakra», βόρεια της εξαρχής καθορισμένης ζώνης ειδικής προστασίας «Kaliakra».

65.

Περαιτέρω, η Επιτροπή υποστηρίζει ότι εντός των περιοχών που έχουν χαρακτηρισθεί ή πρέπει να χαρακτηρισθούν ως ζώνες προστασίας η Βουλγαρία επέτρεψε την κατασκευή αρκετών έργων, ιδίως εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας, αλλά και τουριστικών εγκαταστάσεων, όπως γήπεδα γκολφ και ξενοδοχεία. Ο ακόλουθος χάρτης ( 51 ) περιέχει σχετική αποτύπωση:

66.

Στη συνέχεια θα εξετασθούν κατ’ αρχάς τα έργα εντός της ΖΕΠ, διότι στο πλαίσιο αυτό είναι ευχερέστερη η παρουσίαση των νομικών κριτηρίων τα οποία θα εφαρμοσθούν έπειτα σε σχέση με τα έργα εντός των αρχικώς μη χαρακτηρισμένων εκτάσεων. Στο τέλος, θα επιδιώξω να σχετικοποιήσω το αποτέλεσμα αυτής της εξετάσεως διερευνώντας εν συντομία τις έννομες συνέπειες ενδεχόμενης καταδίκης για αυτά τα δύο σημεία.

67.

Η Επιτροπή ζητεί, υπό στοιχείο Γ, να διαπιστωθεί ότι η Βουλγαρία, χορηγώντας άδεια για τα σχέδια «Kaliakra Wind Power» AD, «EVN Enertrag Kavarna» OOD, «Vertikal — Petkov & Cie» OOD, καθώς και «Thracian Cliffs Golf and Spa Resort» OOD) στις ΖΕΠ «Kaliakra» και «Belite Skali», καθώς και στον προτεινόμενο ΤΚΣ «Kompleks Kaliakra», παρέβη τις υποχρεώσεις που υπέχει από το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων, όπως αυτή ερμηνεύθηκε από το Δικαστήριο στις υποθέσεις C-117/03 και C‑244/05, καθόσον δεν έλαβε τα κατάλληλα μέτρα ώστε να αποτρέψει την υποβάθμιση των φυσικών οικοτόπων και των οικοτόπων ειδών, καθώς και τις ενοχλήσεις που έχουν επιπτώσεις στα είδη για τα οποία έχουν ορισθεί οι ζώνες.

68.

Εκ πρώτης όψεως δεν είναι σαφής ο τρόπος κατά τον οποίο πρέπει να γίνει αντιληπτό το συγκεκριμένο αίτημα της προσφυγής. Ως εκ τούτου, τίθεται εν αμφιβόλω και το παραδεκτό του αιτήματος. Με βάση το άρθρο 120, στοιχείο γʹ, του Κανονισμού Διαδικασίας, τα αιτήματα που περιλαμβάνει το δικόγραφο της προσφυγής πρέπει να είναι διατυπωμένα κατά τρόπο μη διφορούμενο, ούτως ώστε να μην υπάρχει κίνδυνος είτε να αποφανθεί το Δικαστήριο ultra petita είτε να παραλείψει να αποφανθεί επί κάποιας αιτιάσεως ( 52 ).

69.

Μια πρώτη αντίφαση υφίσταται μεταξύ της σχετικής διατάξεως, ήτοι του άρθρου 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων, και των δύο προμνησθεισών αποφάσεων του Δικαστηρίου. Συγκεκριμένα, στις αποφάσεις αυτές το Δικαστήριο δεν ερμήνευσε το άρθρο 6, παράγραφος 2. Επισήμανε απλώς ότι τα μέτρα προστασίας που προβλέπει το εν λόγω άρθρο επιβάλλονται, κατά το άρθρο 4, παράγραφος 5, μόνο στους τόπους οι οποίοι έχουν εγγραφεί στον κατάλογο των τόπων που επελέγησαν ως ΤΚΣ ( 53 ).

70.

Τούτη η αντιφατική διατύπωση του αιτήματος της προσφυγής όμως εξηγείται αν ληφθεί υπόψη ότι η Επιτροπή συγκεντρώνει σε αυτό το αίτημα την παράβαση δύο διαφορετικών υποχρεώσεων. Προβάλλει τη βλάβη, αφενός, δύο χαρακτηρισμένων ΖΕΠ και, αφετέρου, του προτεινόμενου ΤΚΣ «Kompleks Kaliakra». Ωστόσο, οι παρεμβάσεις σε χαρακτηρισμένη ΖΕΠ κρίνονται με βάση το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων, ενώ οι υποχρεώσεις προσωρινής προστασίας για προτεινόμενους τόπους απορρέουν από τις δύο παρατιθέμενες αποφάσεις.

71.

Επομένως, το αίτημα της προσφυγής πρέπει να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι η Επιτροπή προβάλλει αιτίαση περί παραβάσεως του άρθρου 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων σε σχέση με τις δύο ΖΕΠ και, παραλλήλως, αιτίαση περί παραβάσεως των υποχρεώσεων προσωρινής προστασίας ως προς τον προτεινόμενο τόπο, με βάση τις παρατιθέμενες αποφάσεις.

72.

Ακόμη και μετά την ανωτέρω διευκρίνιση όμως ο σκοπός του εν λόγω αιτήματος της προσφυγής πρέπει να συγκεκριμενοποιηθεί περαιτέρω. Δεδομένου ότι η Επιτροπή βάλλει κατά της αδειοδοτήσεως των έργων, το αίτημα θα μπορούσε να εκληφθεί ως προδήλως αβάσιμο. Πράγματι, κατά το άρθρο 2 της Πράξεως περί των όρων προσχωρήσεως της Δημοκρατίας της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας και των προσαρμογών των συνθηκών επί των οποίων βασίζεται η Ευρωπαϊκή Ένωση ( 54 ), το δίκαιο της Ένωσης ίσχυε για τη Βουλγαρία από τον χρόνο προσχωρήσεώς της. Εντούτοις, οι άδειες κατά των οποίων βάλλει η Επιτροπή στο αίτημα της προσφυγής της είχαν χορηγηθεί πριν από τον χρόνο αυτόν. Η Βουλγαρία, λοιπόν, χορηγώντας τις άδειες, δεν ήταν δυνατόν να παραβεί το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων ή να παραβεί υποχρεώσεις προσωρινής προστασίας για προτεινόμενους τόπους.

73.

Πάντως, η Επιτροπή αποσαφηνίζει ήδη στο αίτημά της ότι οι παραβάσεις συνίστανται στο ότι η Βουλγαρία δεν έλαβε τα κατάλληλα μέτρα για να αποτρέψει την υποβάθμιση των φυσικών οικοτόπων και των οικοτόπων ειδών, καθώς και τις ενοχλήσεις που έχουν επιπτώσεις στα είδη για τα οποία έχουν ορισθεί οι ζώνες. Επομένως, δεν εστιάζει στις άδειες καθαυτές, οι οποίες άλλωστε θα έπρεπε να κριθούν πρωτίστως βάσει της διαδικασίας της προηγούμενης εκτιμήσεως κατά το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας περί οικοτόπων, αλλά στο ότι δεν απετράπη εν τοις πράγμασι, σε μεταγενέστερο στάδιο, η βλάβη των περιοχών λόγω των έργων, όπως επιτάσσει το άρθρο 6, παράγραφος 2, και οι υποχρεώσεις προσωρινής προστασίας. Η λοιπή επιχειρηματολογία επιβεβαιώνει τούτη την ερμηνεία του αιτήματος υπό στοιχείο Γ, καθόσον η Επιτροπή δεν βάλλει κατά των αποφάσεων αδειοδοτήσεως που προηγήθηκαν της προσχωρήσεως, αλλά κατά της εκτελέσεως των έργων από τον χρόνο της προσχωρήσεως και ιδίως από τον χρόνο του χαρακτηρισμού των δύο ΖΕΠ και της προτάσεως της περιοχής «Kompleks Kaliakra».

74.

Μολονότι αυτή η έλλειψη σαφήνειας του αιτήματος της προσφυγής είναι αποδοκιμαστέα, δεν είναι τόσο σοβαρή ώστε να το καταστήσει απαράδεκτο ή προδήλως αβάσιμο. Αντιθέτως, η ερμηνευτική προσέγγιση καθιστά εφικτή την ορθή κατανόησή του και την εκτίμηση επί της ουσίας. Εξάλλου, η επιχειρηματολογία της Βουλγαρίας μαρτυρά ότι η άμυνά της δεν επηρεάσθηκε από τις ελλείψεις του αιτήματος της προσφυγής.

75.

Κατ’ αρχάς, λοιπόν, πρέπει να εξετασθεί αν η Βουλγαρία, επιτρέποντας την υλοποίηση των σχεδίων «Kaliakra Wind Power» AD, «EVN Enertrag Kavarna» OOD, «Vertikal — Petkov & Cie» OOD, καθώς και «Thracian Cliffs Golf and Spa Resort» OOD), παρέβη το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων σε σχέση με τις ΖΕΠ «Kaliakra» και «Belite Skali» που είχαν χαρακτηρισθεί στις 18 Δεκεμβρίου 2007.

76.

Η Βουλγαρία υποστηρίζει ότι το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων ουδόλως δύναται να εφαρμοσθεί ως προς τα έργα για τα οποία είχε χορηγηθεί άδεια πριν από την προσχώρηση, δηλαδή δεν ισχύει ούτε ως προς την εκτέλεσή τους.

77.

Συναφώς, η Βουλγαρία στηρίζεται στην απόφαση επί της υποθέσεως «Lauteracher Ried», στην οποία το δικάζον κατά τον χρόνο εκείνο δεύτερο τμήμα του Δικαστηρίου έκρινε, για λόγους ασφάλειας δικαίου ( 55 ), ότι οι υποχρεώσεις που απορρέουν από την οδηγία περί οικοτόπων δεν ίσχυαν για έργο του οποίου η διαδικασία αδειοδοτήσεως είχε κινηθεί πριν από την προσχώρηση του οικείου κράτους μέλους στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα ( 56 ). Κατά μείζονα λόγο, λοιπόν, η οδηγία περί οικοτόπων δεν θα έπρεπε να καλύπτει έργα για τα οποία χορηγήθηκε άδεια πριν από την προσχώρηση.

78.

Εντούτοις, το τμήμα μείζονος συνθέσεως του Δικαστηρίου έχει εγκαταλείψει εν τω μεταξύ —ορθώς ( 57 )— αυτή τη νομολογιακή προσέγγιση σχετικά με τη διαχρονική εφαρμογή της οδηγίας περί οικοτόπων, καθόσον πριν από την αδειοδότηση έργου δεν υφίσταται διαμορφωθείσα κατάσταση ( 58 ) ως προς την οποία θα μπορούσε να εφαρμοσθεί η αρχή της ασφάλειας δικαίου.

79.

Η τελευταία αυτή απόφαση δεν αφορά, βεβαίως, έργα για τα οποία χορηγήθηκε άδεια πριν από την προσχώρηση, αλλά το Δικαστήριο έχει διευκρινίσει συναφώς ότι από την έναρξη ισχύος της οδηγίας περί οικοτόπων το άρθρο 6, παράγραφος 2, εφαρμόζεται και για έργα η λειτουργία των οποίων εγκρίθηκε πριν τεθεί σε ισχύ για την οικεία περιοχή το προβλεπόμενο από την οδηγία για τους οικοτόπους καθεστώς προστασίας ( 59 ). Τούτο πρέπει να ισχύει και για τα έργα που εγκρίθηκαν πριν από την προσχώρηση.

80.

Ασφαλώς, τέτοια έργα δεν υπόκεινται στις προβλέψεις του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας περί οικοτόπων που επιβάλλει προηγούμενη εκτίμηση των επιπτώσεων τους στην οικεία περιοχή, αλλά τα κράτη μέλη οφείλουν κατά το άρθρο 6, παράγραφος 2, να θεσπίζουν τα κατάλληλα μέτρα, ώστε η εκτέλεση των έργων να μην προκαλεί υποβάθμιση των φυσικών οικοτόπων και των οικοτόπων ειδών στις ειδικές ζώνες διατηρήσεως, καθώς και ενοχλήσεις που έχουν επιπτώσεις στα είδη για τα οποία οι ζώνες έχουν ορισθεί, εφόσον οι ενοχλήσεις αυτές θα μπορούσαν να έχουν επιπτώσεις σημαντικές όσον αφορά τους στόχους της εν λόγω οδηγίας ( 60 ).

81.

Συνεπώς, η εκτέλεση έργων για τα οποία χορηγήθηκε άδεια πριν από την προσχώρηση της Βουλγαρίας και πριν από την έναρξη ισχύος της οδηγίας περί οικοτόπων και της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων.

82.

Συμπληρωματικώς πρέπει να σημειωθεί ότι το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων ισχύει για τις ΖΕΠ μόνο μετά τον σχετικό χαρακτηρισμό τους, όπως προκύπτει από τον συνδυασμό με το άρθρο 7. Πριν χαρακτηρισθούν ως ΖΕΠ, οι περιοχές αυτές καλύπτονται από το αυστηρότερο, όσον αφορά τη δικαιολόγηση των παρεμβάσεων, άρθρο 4, παράγραφος 4, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών ( 61 ), το οποίο όμως δεν επικαλείται η Επιτροπή στο αίτημα της προσφυγής της υπό στοιχείο Γ.

83.

Μια δραστηριότητα είναι σύμφωνη με το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων μόνον εφόσον διασφαλίζεται ότι δεν συνεπάγεται ενοχλήσεις ικανές να θίξουν σημαντικά τους σκοπούς της εν λόγω οδηγίας, ιδίως δε τους στόχους διατηρήσεως που αυτή επιδιώκει ( 62 ). Επομένως, στο πλαίσιο της διαδικασίας λόγω παραβάσεως, η αιτίαση περί παραβάσεως του άρθρου 6, παράγραφος 2, είναι βάσιμη μόνον εάν η Επιτροπή αποδείξει επαρκώς κατά νόμον ότι το κράτος μέλος δεν έλαβε τα κατάλληλα μέτρα προστασίας ώστε να αποκλείσει το ενδεχόμενο να προκαλέσουν οι δραστηριότητες στα έργα —στο μέτρο που αυτά λειτούργησαν μετά τον χαρακτηρισμό της οικείας περιοχής— υποβάθμιση των οικοτόπων των προστατευόμενων ειδών, καθώς και ενοχλήσεις για τα συγκεκριμένα είδη, οι οποίες θα μπορούσαν να έχουν σημαντικές επιπτώσεις από πλευράς του επιδιωκόμενου με την οδηγία σκοπού της διατηρήσεως των εν λόγω ειδών ( 63 ).

84.

Εξάλλου, η Επιτροπή δεν είναι υποχρεωμένη, προκειμένου να διαπιστωθεί παράβαση του άρθρου 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων, να αποδείξει την ύπαρξη αιτιώδους σχέσεως μεταξύ της λειτουργίας έργου και σημαντικών ενοχλήσεων των προστατευόμενων ειδών. Αντιθέτως, αρκεί η Επιτροπή να αποδείξει την ύπαρξη πιθανότητας ή κινδύνου να προκαλέσει η λειτουργία των έργων σημαντικές ενοχλήσεις σε συγκεκριμένο είδος ( 64 ).

85.

Ασφαλώς, το Δικαστήριο έχει χρησιμοποιήσει το κριτήριο της πιθανότητας ή του κινδύνου για να εξετάσει μόνο σημαντικές ενοχλήσεις ειδών, αλλά δεν διαφαίνεται κάποιος λόγος που να αποκλείει την εφαρμογή του κριτηρίου αυτού κατά την εξέταση της άλλης μορφής βλάβης κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων, ήτοι της υποβαθμίσεως των οικοτόπων ειδών.

86.

Το κριτήριο αυτό, δηλαδή, στηρίζεται στο ότι η προηγούμενη εκτίμηση των επιπτώσεων ορισμένου σχεδίου, κατά το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας περί οικοτόπων, πρέπει να πραγματοποιείται επίσης όταν υφίσταται τέτοιος κίνδυνος ( 65 ). Στην περίπτωση αυτή, η άδεια χορηγείται μόνον αν από την εκτίμηση προκύψει ότι καθαυτή η περιοχή δεν βλάπτεται ή ότι το σχέδιο δικαιολογείται δυνάμει του άρθρου 6, παράγραφος 4. Δεδομένου ότι οι παράγραφοι 2 και 3 του άρθρου 6 οφείλουν να εξασφαλίζουν όμοιο επίπεδο προστασίας ( 66 ), πρέπει να ισχύει το ίδιο κριτήριο και ως προς την απόδειξη παραβάσεως του άρθρου 6, παράγραφος 2.

87.

Εντούτοις, η απόδειξη με βάση το κριτήριο αυτό δεν τεκμηριώνει κατ’ ανάγκην απόλυτα ότι ένα μέτρο —παραδείγματος χάρη, η λειτουργία έργου— είναι απαράδεκτο. Αντιθέτως, τούτη η απόδειξη μπορεί να ανατραπεί διά της δέουσας εκτιμήσεως των επιπτώσεων στην περιοχή ή το έργο δύναται να δικαιολογηθεί κατά το άρθρο 6, παράγραφος 4, της οδηγίας περί οικοτόπων ( 67 ).

88.

Η Επιτροπή βάλλει κατά τεσσάρων έργων εντός της αρχικής εκτάσεως της ΖΕΠ «Kaliakra» και της ΖΕΠ «Belite Skali». Τα σχετικά σχέδια εγκρίθηκαν πριν από την προσχώρηση της Βουλγαρίας στην Ένωση, αλλά οι εργασίες κατασκευής ολοκληρώθηκαν μετά την κατάταξη σε ΖΕΠ. Πρόκειται για τρία έργα με αντικείμενο την εκμετάλλευση της αιολικής ενέργειας και ένα τουριστικό έργο.

89.

Το έργο «Kaliakra Wind Power» AD για την κατασκευή 35 εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας εγκρίθηκε το 2006 και ξεκίνησε τη λειτουργία του στις 5 Ιουνίου 2008. Το έργο «EVN Enertrag Kavarna» OOD αφορούσε την κατασκευή 32 εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας και αδειοδοτήθηκε στις 26 Ιουλίου 2006. Εκ των υστέρων, η άδεια περιορίσθηκε σε 20 εγκαταστάσεις, εκ των οποίων, όπως δήλωσε η Βουλγαρία, κατασκευάσθηκαν μόνον οκτώ και αυτές λειτουργούν από τις 8 Ιουνίου 2012. Τρεις επιπλέον εγκαταστάσεις εγκρίθηκαν στο πλαίσιο του σχεδίου «Vertikal — Petkov & Cie» OOD το έτος 2005. Προσφυγή η οποία ασκήθηκε κατά των αποφάσεων αυτών κατέληξε σε συμβιβασμό στις 26 Ιουλίου 2007. Δύο εγκαταστάσεις τέθηκαν σε λειτουργία στις 24 Απριλίου 2008 και στις 14 Φεβρουαρίου 2011. Η τρίτη εγκατάσταση δεν πρόκειται να κατασκευασθεί.

90.

Το τουριστικό έργο «Thracian Cliffs Golf & Spa Resort» OOD στη ΖΕΠ «Belite Skali» περιλαμβάνει την κατασκευή γηπέδου γκολφ και κέντρου ιαματικών λουτρών. Η πρώτη άδεια κατασκευής χορηγήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2005 και η άδεια λειτουργίας εκδόθηκε στις 6 Απριλίου 2010.

91.

Δεδομένου ότι το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων δεν μπορεί να εφαρμοσθεί πριν από τον χαρακτηρισμό περιοχής ως ΖΕΠ, όπως προβλέπει το άρθρο 7, η εκτίμηση των επιπτώσεων της κατασκευής των ανωτέρω εγκαταστάσεων βάσει της ρυθμίσεως αυτής προϋποθέτει ότι η Επιτροπή δηλώνει ποιες αναγκαίες για τον σκοπό αυτόν εργασίες πραγματοποιήθηκαν μετά την ημερομηνία χαρακτηρισμού της περιοχής. Τα στοιχεία αυτά όμως λείπουν. Από τις πληροφορίες που παρέσχε η Βουλγαρία, οι οποίες δεν αμφισβητήθηκαν, κατέστη γνωστό μόνον ότι η αναγκαία για τα έργα αυτά επεξεργασία του εδάφους ολοκληρώθηκε πριν από την προσχώρηση της Βουλγαρίας στην Ένωση. Συνεπώς, η κατασκευή των εγκαταστάσεων είναι εν προκειμένω αδύνατο να εκτιμηθεί.

92.

Ωστόσο, είναι δεδομένο ότι η λειτουργία όλων των εγκαταστάσεων ξεκίνησε μετά την κατάταξη σε ΖΕΠ. Επομένως, επιβάλλεται να εξετασθεί αν η λειτουργία αυτή στις δύο ΖΕΠ συνάδει με το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων.

93.

Όσον αφορά τις εγκαταστάσεις αιολικής ενέργειας, η Επιτροπή τονίζει τον κίνδυνο θανατώσεως των πτηνών λόγω συγκρούσεως με τις εγκαταστάσεις αιολικής ενέργειας (πρόσκρουση πτηνού), αλλά η Βουλγαρία αποδυναμώνει το επιχείρημα αυτό βάσει των αποτελεσμάτων της ορνιθολογικής παρακολουθήσεως των εγκαταστάσεων. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα αυτά, κατά το πρώτο έτος λειτουργίας του αιολικού πάρκου της «Kaliakra Wind Power» ODD βρέθηκαν μόνον τρία νεκρά πτηνά, συγκεκριμένα ένας ροδοπελεκάνος (Pelecanus onocrotalus) και δύο τσιφτάδες (Miliaria ή Emberiza calandra). Βεβαίως και τα δύο είδη αναφέρονται στο τυποποιημένο έντυπο για τη ΖΕΠ «Kaliakra», αλλά λαμβανομένου υπόψη του πληθυσμού 2000 έως 3000 ροδοπελεκάνων και 500 έως 1200 τσιφτάδων οι ανωτέρω απώλειες έχουν σαφώς μειωμένη σημασία σε σχέση με τη φυσική διακύμανση των πληθυσμών αυτών.

94.

Περαιτέρω, η Επιτροπή υποστηρίζει ότι οι εγκαταστάσεις αιολικής ενέργειας και οι εγκαταστάσεις της «Thracian Cliffs Golf & Spa Resort» OOD προκαλούν ενοχλήσεις στα προστατευόμενα είδη πτηνών και υποβαθμίζουν τους οικοτόπους τους. Υπολογίζει μάλιστα τις ζημίες με βάση ανακοίνωση βουλγαρικής οργανώσεως προστασίας των πτηνών.

95.

Η Βουλγαρία αντιτείνει ορθώς στον υπολογισμό αυτόν ότι στη σχετική ανακοίνωση δεν καθίσταται σαφής ο τρόπος κατά τον οποίο προκύπτουν οι μετρήσεις. Επομένως, η παράβαση του άρθρου 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων δεν είναι δυνατόν να στηριχθεί στο εκτιμώμενο εύρος υποθετικών εδαφικών απωλειών.

96.

Πάντως, είναι πρόδηλο ότι η λειτουργία εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας, ξενοδοχειακών κτιρίων και γηπέδου γκολφ θεμελιώνει την πιθανότητα ή τον κίνδυνο τόσο υποβαθμίσεως των οικοτόπων των προστατευόμενων πτηνών στη ΖΕΠ όσο και προκλήσεως σημαντικών ενοχλήσεων στα πτηνά αυτά.

97.

Το αιολικό πάρκο της «Kaliakra Wind Power» AD περιλαμβάνει 35 εγκαταστάσεις αιολικής ενέργειας οι οποίες λειτουργούν καλύπτοντας σε μεγάλη πυκνότητα επιφάνεια τριών έως τεσσάρων τετραγωνικών χιλιομέτρων στο εσωτερικό της ΖΕΠ «Kaliakra». Οι εκτάσεις που βρίσκονται μεταξύ των ανεμογεννητριών και σε άμεση γειτνίαση με το αιολικό πάρκο, κατά πάσα πιθανότητα, δεν είναι πλέον τόσο ελκυστικές για όλα τα προστατευόμενα πτηνά όσο ήταν πριν από την κατασκευή του αιολικού πάρκου. Τούτο ισχύει, σε πιο περιορισμένο βαθμό, και για τα δύο μικρότερης κλίμακας έργα αιολικής ενέργειας. Κατά συνέπεια, η Βουλγαρία απαγόρευσε ρητώς την κατασκευή επιπλέον εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας στη ΖΕΠ «Kaliakra» ( 68 ).

98.

Επίσης, οι εκτάσεις της ΖΕΠ «Belite Skali» οι οποίες καλύπτονται από τις εγκαταστάσεις της «Thracian Cliffs Golf & Spa» OOD αποκλείεται να χρησιμοποιούνται από τα προστατευόμενα πτηνά κατά τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιούνταν πριν από την υλοποίηση του έργου αυτού. Η λειτουργία γηπέδου γκολφ και εγκαταστάσεων αναψυχής μεταβάλλει τα χαρακτηριστικά των οικείων οικοτόπων και ως εκ τούτου, ακόμη και αν τα προστατευόμενα πτηνά μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν περαιτέρω τους τόπους αυτούς για να επωάσουν, για ανάπαυλα ή για αναζήτηση τροφής, θα απωθούνταν από την παρουσία τουριστών ( 69 ).

99.

Τούτο πρέπει να γίνει δεκτό, όπως προκύπτει από την επιχειρηματολογία της Επιτροπής σχετικά με τις προβαλλόμενες εδαφικές απώλειες, ιδίως για τα ακόλουθα είδη που παρατίθενται στο παράρτημα I της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών, τα οποία αναφέρονται και στο τυποποιημένο έντυπο για τις δύο ΖΕΠ: τον παρδαλοπετρόκλη (Oenanthe pleschanka), την κοινή γαλιάντρα (Melanocorypha calandra), τη μικρογαλιάντρα (Calandrella brachydactyla), την πετροτουρλίδα (Burhinus oedicnemus), την αετογερακίνα (Buteo rufinus), το κοινό σαΐνι (Accipiter brevipes) και τη χαλκοκουρούνα (Coracias garrulus).

100.

Απόκειται, λοιπόν, στη Βουλγαρία να ανατρέψει αυτήν την ένδειξη για την ύπαρξη πιθανότητας ή κινδύνου υποβαθμίσεως των οικοτόπων των προστατευόμενων πτηνών και προκλήσεως ενοχλήσεων σε αυτά. Η Βουλγαρία όμως ουδόλως τοποθετείται σχετικά με την ενόχληση των ειδών αυτών και την υποβάθμιση των οικοτόπων τους.

101.

Επομένως, πρέπει να γίνει δεκτή η παράβαση του άρθρου 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων λόγω της λειτουργίας των προαναφερθέντων έργων.

102.

Κατά συνέπεια, η Βουλγαρία παρέβη το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων, διότι δεν θέσπισε τα κατάλληλα μέτρα ώστε να εξασφαλίσει ότι η λειτουργία των εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας «Kaliakra Wind Power» AD, «EVN Enertrag Kavarna» OOD και «Vertikal — Petkov & Cie» OOD, καθώς και οι εγκαταστάσεις της «Thracian Cliffs Golf & Spa Ressort» OOD εντός των ΖΕΠ «Kaliakra» και «Belite Skali» δεν θα υποβαθμίσουν τους οικοτόπους ειδών των προστατευόμενων πτηνών και δεν θα προκαλέσουν ενοχλήσεις που έχουν επιπτώσεις στα είδη αυτά.

103.

Περαιτέρω, η Επιτροπή προσάπτει στη Βουλγαρία ότι δεν προστάτευσε αρκούντως τον προτεινόμενο ΤΚΣ «Kompleks Kaliakra» από βλάβες οφειλόμενες στα έργα «Kaliakra Wind Power» AD, «EVN Enertrag Kavarna» OOD, «Vertikal — Petkov & Cie» OOD, καθώς και «Thracian Cliffs Golf & Spa Ressort» OOD. Συναφώς, αντιδρά στην καταστροφή του οικοτόπου προτεραιότητας «ποντο-σαρματική στέπα» (Natura 2000 κωδικός 62C0).

104.

Δυνάμει της οδηγίας περί οικοτόπων, όσον αφορά τους τόπους οι οποίοι αποτελούν φυσικό οικότοπο ή/και στους οποίους ζουν είδη προτεραιότητας και τους οποίους έχουν χαρακτηρίσει προς εγγραφή στον κοινοτικό κατάλογο, τα κράτη μέλη υποχρεούνται να λαμβάνουν κατάλληλα μέτρα προστασίας προκειμένου να διατηρούνται τα χαρακτηριστικά των εν λόγω τόπων. Επομένως, τα κράτη μέλη δεν μπορούν να επιτρέπουν έργα που ενδέχεται να θέσουν σε σοβαρό κίνδυνο τα οικολογικά χαρακτηριστικά των τόπων αυτών. Αυτό ακριβώς συμβαίνει όταν η παρέμβαση μπορεί είτε να ελαττώσει σημαντικά την έκταση του τόπου είτε να προκαλέσει την εξαφάνιση ειδών προτεραιότητας που απαντούν στον τόπο είτε, τέλος, να έχει ως αποτέλεσμα την καταστροφή του τόπου ή την εξάλειψη των αντιπροσωπευτικών χαρακτηριστικών του ( 70 ).

105.

Τούτη η υποχρέωση προστασίας θα παραβιαζόταν, εάν η Βουλγαρία επέτρεπε σε σημαντικό βαθμό την καταστροφή οικοτόπου προτεραιότητας εντός προτεινόμενου τόπου.

106.

Ωστόσο και αυτή η υποχρέωση, όπως όλες οι υποχρεώσεις που απορρέουν από το δίκαιο της Ένωσης, ισχύει το νωρίτερο από τον χρόνο προσχωρήσεως της Βουλγαρίας. Η Βουλγαρία όμως υποστηρίζει, χωρίς να αμφισβητηθεί, ότι οι εργασίες επεξεργασίας του εδάφους για τα εξεταζόμενα έργα, οι οποίες κατέστρεψαν τον οικότοπο, είχαν πραγματοποιηθεί πριν από την προσχώρηση. Ως εκ τούτου, η βλάβη του οικοτόπου δεν θα μπορούσε να συνιστά παραβίαση του δικαίου της Ένωσης.

107.

Επιπλέον, εάν ο οικότοπος έχει καταστραφεί ήδη στις εκτάσεις αυτές, η μεταγενέστερη λειτουργία των έργων δεν μπορεί να προκαλέσει περαιτέρω υποβάθμισή του.

108.

Συνεπώς, το αίτημα της προσφυγής υπό στοιχείο Γ είναι αβάσιμο όσον αφορά αυτό το σημείο και η προσφυγή πρέπει να απορριφθεί ως προς τούτο.

109.

Με το αίτημα της προσφυγής υπό στοιχείο Β, η Επιτροπή ζητεί από το Δικαστήριο να διαπιστώσει ότι η Δημοκρατία της Βουλγαρίας παρέβη τις υποχρεώσεις που υπέχει από το άρθρο 4, παράγραφος 4, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών, όπως αυτό ερμηνεύθηκε από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις υποθέσεις C-96/98 και C‑374/98, καθόσον χορήγησε άδεια για τα σχέδια «AES Geo Energy» OOD, «Windtech» OOD, «Brestiom» OOD, «Disib» OOD, «Eco Energy» OOD και «Longman Investment» OOD στη σημαντική ζώνη για τη διατήρηση των πτηνών «Kaliakra», η οποία δεν χαρακτηρίστηκε, όπως θα έπρεπε, ως ζώνη ειδικής προστασίας.

110.

Το αίτημα αυτό έχει μεν παρόμοια διατύπωση με το αίτημα υπό στοιχείο Γ, αλλά δεν πάσχει από τις ίδιες ελλείψεις, διότι αφορά κατάσταση η οποία διαφέρει σε πραγματικό και νομικό επίπεδο.

111.

Ωστόσο, εμφανίζει κάποια ασάφεια στο μέτρο που η Επιτροπή το στηρίζει στην οδηγία 2009/147, η οποία κατάργησε την προγενέστερη οδηγία περί προστασίας των πτηνών. Επομένως, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι επιδιώκεται να ληφθούν υπόψη παραβάσεις μεταγενέστερες της 15ης Φεβρουαρίου 2010, οπότε τέθηκε σε ισχύ η οδηγία 2009/147.

112.

Η οδηγία αυτή όμως, όπως προκύπτει από την πρώτη αιτιολογική της σκέψη, σκοπεί στην κωδικοποίηση της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών και δεν τροποποίησε το άρθρο 4, παράγραφος 4, πρώτο εδάφιο, σε σύγκριση με τις προηγούμενες οδηγίες. Επίσης, το άρθρο 18, παράγραφος 1, ορίζει ότι η προγενέστερη οδηγία περί προστασίας των πτηνών καταργείται «με την επιφύλαξη των υποχρεώσεων των κρατών μελών». Στην προκειμένη περίπτωση, λοιπόν, θα συνιστούσε υπέρμετρη προσήλωση στους τύπους το να ληφθούν υπόψη μόνον οι περιστάσεις μετά την έκδοση της οδηγίας κωδικοποιήσεως, εφόσον το περιεχόμενο της σχετικής υποχρεώσεως είναι πανομοιότυπο και τα πραγματικά περιστατικά έχουν διάρκεια ( 71 ).

113.

Σύμφωνα με τις μέχρι τούδε επισημάνσεις στην ενότητα IV. A πρέπει να γίνει δεκτό ότι τα έργα βρίσκονται σε εκτάσεις τις οποίες η Βουλγαρία όφειλε να χαρακτηρίσει ως ΖΕΠ. Ο χαρακτηρισμός όμως πραγματοποιήθηκε μετά τον κρίσιμο χρόνο για την εκτίμηση της καταστάσεως στην προκειμένη διαδικασία, δηλαδή μετά τις 22 Αυγούστου 2012, ημερομηνία λήξεως της προθεσμίας που είχε τεθεί με την αιτιολογημένη γνώμη ( 72 ).

114.

Κατά πάγια νομολογία, περιοχές που δεν έχουν χαρακτηρισθεί ως ΖΕΠ, ενώ θα έπρεπε, εξακολουθούν να εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του πρώτου εδαφίου του άρθρου 4, παράγραφος 4, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών ( 73 ). Κατά τη διάταξη αυτή, τα κράτη μέλη πρέπει να υιοθετούν κατάλληλα μέτρα για να αποφεύγουν, στις ΖΕΠ, τη ρύπανση ή την υποβάθμιση των οικοτόπων, καθώς και τις επιζήμιες για τα πτηνά διαταράξεις, όταν αυτές έχουν σημαντικές συνέπειες σε σχέση με τους αντικειμενικούς στόχους του εν λόγω άρθρου.

115.

Όσον αφορά την απόδειξη παραβάσεως του άρθρου 4, παράγραφος 4, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών μπορεί να εφαρμοσθεί το κριτήριο που ανέπτυξε το Δικαστήριο για το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων, καθόσον τούτη η διάταξη συμπίπτει σε μεγάλο βαθμό με το άρθρο 4, παράγραφος 4, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών ( 74 ). Στο πλαίσιο αυτό, παράβαση διαπιστώνεται εφόσον η Επιτροπή αποδείξει την ύπαρξη πιθανότητας ή κινδύνου να προκαλέσει ένα έργο υποβάθμιση των οικοτόπων των προστατευόμενων πτηνών ή σημαντικές ενοχλήσεις στα είδη αυτά ( 75 ). Στην πράξη, το Δικαστήριο έχει διαπιστώσει ήδη, σε προγενέστερο χρόνο, παράβαση του άρθρου 4, παράγραφος 4, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών βάσει της πιθανότητας ή του κινδύνου βλάβης ( 76 ), χωρίς όμως να στηριχθεί ρητώς στο εν λόγω κριτήριο.

116.

Με το συγκεκριμένο αίτημα, η Επιτροπή βάλλει κατά έξι έργων.

117.

Ως προς τρία έργα, τα «Windtech» OOD, «Brestiom» OOD και «Eco Energy» OOD, η Βουλγαρία υποστήριξε, χωρίς να αμφισβητηθεί, ότι κρίθηκε απλώς ότι δεν είναι αναγκαία η εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Δεν χορηγήθηκαν περαιτέρω άδειες και οι εγκαταστάσεις δεν κατασκευάσθηκαν. Εν τω μεταξύ, οι αποφάσεις που κρίνουν ότι δεν απαιτείται εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων δεν ισχύουν πλέον.

118.

Ωστόσο, από τις σχετικές αποφάσεις θα μπορούσε να συναχθεί η ύπαρξη αυξημένου κινδύνου προκλήσεως ενοχλήσεων ή βλάβης της περιοχής, ο οποίος εξακολουθούσε να υφίσταται κατά τη λήξη της προθεσμίας που τέθηκε με την αιτιολογημένη γνώμη ( 77 ). Η εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, δηλαδή, θα αύξανε την πιθανότητα εντοπισμού και αποτροπής τυχόν ενοχλήσεων ή βλάβης.

119.

Τούτη η αμιγώς διαδικαστική διακινδύνευση της περιοχής όμως δεν επαρκεί για τη διαπίστωση παραβάσεως του άρθρου 4, παράγραφος 4, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών. Πράγματι, χωρίς τα επόμενα στάδια της διαδικασίας, η διακινδύνευση είναι απλώς υποθετική.

120.

Εξάλλου, μολονότι η εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων θα ήταν ευκταία, δεν επιβάλλεται ρητώς από το άρθρο 4, παράγραφος 4, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών —αντιθέτως προς το άρθρο 6, παράγραφος 3, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας περί οικοτόπων. Επομένως, η απόφαση που αφορά την ανάγκη εκτιμήσεως των περιβαλλοντικών επιπτώσεων αρκεί να εξετασθεί ως προς το ενδεχόμενο παραβιάσεως των διατάξεων της οδηγίας ΕΠΕ.

121.

Όσον αφορά τα άλλα τρία έργα, οι βουλγαρικές αρχές χορήγησαν τις απαιτούμενες άδειες και εν συνεχεία κατασκευάσθηκαν οι εγκαταστάσεις αιολικής ενέργειας.

122.

Το έργο «AES Geo Energy» OOD, κατόπιν εκτιμήσεως των περιβαλλοντικών του επιπτώσεων, το έτος 2008, έλαβε άδεια για την κατασκευή 52 εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας οι οποίες τέθηκαν σε λειτουργία στις 15 Νοεμβρίου 2011.

123.

Ως προς το έργο «Disib» OOD, κρίθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2007 ότι δεν απαιτείται εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Ακολούθως, εγκρίθηκε μία εγκατάσταση αιολικής ενέργειας που λειτουργεί από τις 22 Μαΐου 2008.

124.

Παρόμοια είναι η κατάσταση για το έργο «Longman Investment» OOD. Κατόπιν της αποφάσεως της 11ης Δεκεμβρίου 2007 ότι δεν είναι αναγκαία η εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων, εγκρίθηκε μία εγκατάσταση αιολικής ενέργειας η οποία λειτουργεί από τις 16 Ιουνίου 2008.

125.

Η κατασκευή και η λειτουργία των εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας στις εκτάσεις που μεταγενέστερα έτυχαν προστασίας στο πλαίσιο διευρύνσεως της ΖΕΠ «Kaliakra» πρέπει να κριθούν επί της ουσίας όπως θα κρίνονταν αν βρίσκονταν εντός της αρχικής ΖΕΠ.

126.

Πράγματι, όπως και εντός της αρχικής ΖΕΠ, υπάρχει η πιθανότητα ή ο κίνδυνος οι εκτάσεις να μην είναι πλέον τόσο ελκυστικές για τα προστατευόμενα πτηνά όσο ήταν πριν από την κατασκευή και λειτουργία των συνολικώς 54 εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας ( 78 ).

127.

Το ότι βάσει των στοιχείων που προκύπτουν από την παρακολούθηση του αιολικού πάρκου «AES Geo Energy» OOD, τα οποία επικαλείται η Βουλγαρία, οι κοκκινόχηνες εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τις εκτάσεις και τα αποδημητικά πτηνά συγκεντρώνονται στην «Kaliakra» όταν επικρατούν οι ανάλογες συνθήκες ανέμου δεν συνιστά επιχείρημα εναντίον αυτής της πιθανότητας και του κινδύνου. Συγκεκριμένα, οι υποχρεώσεις προστασίας υφίστανται και πριν διαπιστωθεί μείωση του αριθμού των πτηνών ή καταστεί υπαρκτός ο κίνδυνος εξαφανίσεως προστατευόμενου είδους ( 79 ).

128.

Εξάλλου, από τα στοιχεία αυτά προκύπτει τουλάχιστον κάποια ένδειξη ότι οι οικείες περιοχές δεν είναι πλέον τόσο ελκυστικές για τα πτηνά. Δηλαδή, η χρήση των εκτάσεων αυτών είναι μειωμένη σε σχέση με τις ανώτατες τιμές που σημειώνονταν πριν από την κατασκευή των ανεμογεννητριών. Επίσης, δεν προκύπτει μεγάλος αριθμός αποδημητικών πτηνών που χρησιμοποιούν την περιοχή ως σταθμό —ούτε κατά τη διάρκεια των περιστασιακών συγκεντρώσεων στην ακτή.

129.

Συνεπώς, η Βουλγαρία παρέβη το άρθρο 4, παράγραφος 4, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών, καθόσον δεν έλαβε τα αναγκαία μέτρα ώστε να εξασφαλίσει ότι η λειτουργία των έργων αιολικής ενέργειας «AES Geo Energy» OOD, «Disib» OOD και «Longman Investment» OOD στη σημαντική ζώνη για τη διατήρηση των πτηνών «Kaliakra», η οποία δεν χαρακτηρίστηκε, όπως θα έπρεπε, ως ζώνη ειδικής προστασίας, δεν θα υποβαθμίσει τους οικοτόπους ειδών των πτηνών που χρήζουν προστασίας και δεν θα προκαλέσει ενοχλήσεις που έχουν επιπτώσεις στα είδη αυτά.

130.

Συμπληρωματικώς, επιβάλλεται να σημειωθεί ότι με βάση τις υφιστάμενες πληροφορίες δεν είναι δυνατόν να κριθεί οριστικώς αν πρέπει να απαγορευθεί η περαιτέρω λειτουργία των εξεταζόμενων έργων. Συγκεκριμένα, δεν μπορεί να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο κατόπιν ακριβέστερης εξετάσεως να συναχθεί το συμπέρασμα ότι τα έργα δεν βλάπτουν την περιοχή καθαυτή ή ότι δύνανται να δικαιολογηθούν κατά το άρθρο 6, παράγραφος 4, της οδηγίας περί οικοτόπων ( 80 ).

131.

Επομένως, το πρώτο στάδιο για την εφαρμογή τυχόν καταδίκης ως προς τα σημεία αυτά και, συγχρόνως, το πρώτο κατάλληλο μέτρο για να αποτραπεί η βλάβη των οικείων ΖΕΠ θα ήταν η επιστημονική εκτίμηση των επιπτώσεων των έργων. Εάν στο πλαίσιο αυτό δεν καταστεί δυνατό να αποκλεισθούν όλες οι σοβαρές επιστημονικές αμφιβολίες ως προς το ότι καθαυτή η περιοχή δεν υφίσταται δυσμενείς επιπτώσεις ( 81 ), μπορεί να είναι αναγκαία η εξέταση ενδεχόμενης δικαιολογήσεως δυνάμει του άρθρου 6, παράγραφος 4, της οδηγίας περί οικοτόπων.

132.

Το Δικαστήριο έχει δεχθεί ήδη τη δυνατότητα δικαιολογήσεως σε σχέση με το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας περί οικοτόπων ( 82 ). Αντιθέτως, το περιθώριο δικαιολογήσεως μιας παραβάσεως του άρθρου 4, παράγραφος 4, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών είναι σαφώς πιο περιορισμένο ( 83 ). Ωστόσο, το άρθρο 6, παράγραφος 4, της οδηγίας περί οικοτόπων είναι καταρχήν κατάλληλο για να δικαιολογήσει τη μελλοντική λειτουργία των ανεμογεννητριών, δεδομένου ότι οι οικείες εκτάσεις έχουν συμπεριληφθεί εν τω μεταξύ στη ΖΕΠ «Kaliakra» με αποτέλεσμα να εμπίπτουν πλέον και στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 6, παράγραφοι 2 έως 4, της οδηγίας περί οικοτόπων.

133.

Κατά το άρθρο 6, παράγραφος 4, της οδηγίας περί οικοτόπων, το κράτος μέλος λαμβάνει κάθε αναγκαίο αντισταθμιστικό μέτρο ώστε να εξασφαλισθεί η προστασία της συνολικής συνοχής του Natura 2000, εάν, παρά τα αρνητικά συμπεράσματα της εκτιμήσεως των επιπτώσεων και ελλείψει εναλλακτικών λύσεων, ένα σχέδιο πρέπει να πραγματοποιηθεί για άλλους επιτακτικούς λόγους σημαντικού δημοσίου συμφέροντος, περιλαμβανομένων λόγων κοινωνικής ή οικονομικής φύσεως.

134.

Πέραν του συμφέροντος που συνδέεται με τη χρήση της αιολικής ενέργειας ή τη διατήρηση θέσεων εργασίας, κατά την εξέταση του δημοσίου συμφέροντος επιβάλλεται να συνεκτιμηθεί κυρίως η ασφάλεια δικαίου και η προστασία της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης, στο μέτρο που τα συγκεκριμένα έργα στηρίζονται σε άδειες οι οποίες χορηγήθηκαν πριν από την έναρξη ισχύος της οδηγίας περί προστασίας των πτηνών και της οδηγίας περί οικοτόπων. Εφόσον λαμβάνονται όλα τα εύλογα μέτρα για τον περιορισμό των δυσμενών επιπτώσεων, στις περισσότερες περιπτώσεις η ασφάλεια δικαίου και η προστασία της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης υπερτερούν έναντι του συμφέροντος προστασίας των πληττόμενων φυσικών πόρων.

135.

Εντούτοις, δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις για δικαιολόγηση αυτού του είδους, διότι η Βουλγαρία δεν έχει προσδιορίσει ακόμη τη βαρύτητα της βλάβης που προκαλεί στην περιοχή η λειτουργία των εγκαταστάσεων. Συνεπώς, δεν είναι δυνατή ούτε η στάθμιση μεταξύ του συμφέροντος περαιτέρω λειτουργίας και της βλάβης της περιοχής ούτε η εκτίμηση ενδεχόμενων εναλλακτικών λύσεων, όπως η μεταφορά των εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας σε άλλες θέσεις ή οι περιορισμοί της λειτουργίας τους, ιδίως κατά τη διάρκεια ευαίσθητων περιόδων. Επίσης, δεν είναι σαφές ποια μέτρα είναι αναγκαία για την εξασφάλιση της συνοχής του Natura 2000 ( 84 ).

136.

Εάν το δικαστήριο δεχθεί την πρότασή μου, θα πρέπει να εξετασθεί κατ’ αρχάς η δυνατότητα προκλήσεως ενοχλήσεων λόγω της λειτουργίας των έργων και, εν συνεχεία, θα μπορούσε να εξετασθεί, εν ανάγκη, το ενδεχόμενο δικαιολογήσεως των έργων.

137.

Τέλος, με το αίτημα της προσφυγής υπό στοιχείο Δ, η Επιτροπή υποστηρίζει ότι δεν εξετάστηκαν καταλλήλως οι σωρευτικές επιπτώσεις των έργων «Windtech» OOD, «Brestiom» OOD, «Eco Energy» OOD και «Longman Investment» OOD στις αρχικώς μη προστατευόμενες εκτάσεις της IBA «Kaliakra». Κατά τον τρόπο αυτόν, η Βουλγαρία παρέβη τις υποχρεώσεις που υπέχει από το άρθρο 2, παράγραφος 1, σε συνδυασμό με το άρθρο 4, παράγραφοι 2 και 3, και το παράρτημα III, σημείο 1, στοιχείο βʹ, της οδηγίας ΕΠΕ.

138.

Το εν λόγω αίτημα αφορούσε αρχικώς τον προέλεγχο πέντε έργων, προκειμένου να κριθεί αν χρήζουν εκτιμήσεως περιβαλλοντικών επιπτώσεων, και καθαυτήν την εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων έκτου έργου. Κατόπιν του περιορισμού του αιτήματος από την Επιτροπή διά του υπομνήματος απαντήσεώς της, τούτο επικεντρώνεται πλέον μόνο στον προέλεγχο τεσσάρων έργων.

139.

Η Επιτροπή ζητεί από το Δικαστήριο να διαπιστώσει παράβαση της οδηγίας ΕΠΕ, όπως αυτή ίσχυε κατά το έτος 2011. Οι βουλγαρικές αρχές όμως έλαβαν τις προσβαλλόμενες αποφάσεις ήδη από το έτος 2007. Ωστόσο, η μεταγενέστερη οδηγία δύναται να εφαρμοσθεί, διότι σε όλα τα κρίσιμα σημεία συμπίπτει με την οδηγία που ίσχυε το 2007 ( 85 ).

140.

Τα προσβαλλόμενα έργα, στο σύνολό τους, αφορούν το τμήμα της IBA «Kaliakra» που αρχικώς δεν είχε χαρακτηρισθεί ως ΖΕΠ. Τα έργα αυτά δεν υποβλήθηκαν σε εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων, διότι η αρμόδια αρχή έκρινε ότι δεν ήταν αναγκαία τέτοια εκτίμηση.

141.

Αυτές οι διαδικασίες προελέγχου κινήθηκαν κατά το δεύτερο ήμισυ του έτους 2007 και περατώθηκαν με τις αποφάσεις της 24ης Σεπτεμβρίου 2007 («Eco Energy» OOD για την κατασκευή μίας εγκαταστάσεως αιολικής ενέργειας), της 11ης Δεκεμβρίου 2007 («Longman Investment» OOD για την κατασκευή μίας εγκαταστάσεως αιολικής ενέργειας) και της 28ης Δεκεμβρίου 2007 («Windtech» OOD για την κατασκευή τεσσάρων εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας και «Brestiom» OOD για την κατασκευή έξι εγκαταστάσεων αιολικής ενέργειας).

142.

Μόνον το έργο «Longman Investment» OOD υλοποιήθηκε και λειτουργεί από τις 16 Ιουνίου 2008.

143.

Αντιθέτως, ως προς τα άλλα τρία έργα, ουδέποτε χορηγήθηκαν άδειες κατασκευής και, κατά τη Βουλγαρία, οι σχετικές αποφάσεις δεν ισχύουν πλέον εφόσον δεν εφαρμόσθηκαν.

144.

Επομένως, πρέπει να διευκρινισθεί αν ενδεχόμενη παράβαση μπορεί να καταστεί αντικείμενο της προκειμένης διαδικασίας λόγω παραβάσεως (σχετικά, υπό α) και αν μπορεί να διαπιστωθεί εν γένει παράβαση της οδηγίας ΕΠΕ σε σχέση με τα έργα που δεν υλοποιήθηκαν (σχετικά, υπό β). Εν συνεχεία, πρέπει να εξακριβωθεί αν είχαν ληφθεί υπόψη δεόντως οι σωρευτικές επιπτώσεις των έργων.

145.

Εκ πρώτης όψεως, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι οι αποφάσεις που έχουν απολέσει την ισχύ τους δεν συνιστούν πλέον αντικείμενο της προκειμένης διαφοράς. Στο πλαίσιο της διαδικασίας λόγω παραβάσεως όμως είναι κρίσιμη η κατάσταση η οποία είχε διαμορφωθεί κατά τη λήξη της προθεσμίας που είχε θέσει η Επιτροπή με την αιτιολογημένη γνώμη της 22ας Ιουνίου 2012, δηλαδή στις 22 Αυγούστου 2012 ( 86 ).

146.

Κατά τον χρόνο αυτόν ίσχυαν ακόμη οι αποφάσεις σχετικά με την ανάγκη εκτιμήσεως των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Πράγματι, όπως προκύπτει, οι ανωτέρω αποφάσεις απώλεσαν την ισχύ τους, διότι το 2012 θεσπίσθηκε πενταετής προθεσμία για την υλοποίηση έργων. Επομένως, πρέπει να ληφθεί ως δεδομένο ότι οι εν λόγω αποφάσεις διατήρησαν την ισχύ τους τουλάχιστον επί πέντε έτη μετά την έκδοσή τους, δηλαδή έως τις 24 Σεπτεμβρίου 2012 και τις 28 Δεκεμβρίου 2012 αντίστοιχα.

147.

Οι αμφιβολίες σχετικά με την παράβαση της οδηγίας ΕΠΕ όσον αφορά έργα που δεν υλοποιήθηκαν θα μπορούσαν να στηριχθούν στο ότι τα κράτη μέλη, κατά το άρθρο 2, παράγραφος 1, λαμβάνουν όλα τα αναγκαία μέτρα ώστε να διασφαλισθεί ότι, πριν χορηγηθεί η άδεια, τα έργα τα οποία ενδέχεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον λόγω, μεταξύ άλλων, της φύσεως, του μεγέθους ή της θέσεώς τους, υπόκεινται σε παροχή άδειας και εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

148.

Η απόφαση ότι δεν απαιτείται εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων όμως δεν αποτελεί αφεαυτής —κατά τα φαινόμενα— άδεια έργου. Βάσει των επισημάνσεων της Βουλγαρίας, που δεν αμφισβητήθηκαν, απαιτείται περαιτέρω τουλάχιστον άδεια κατασκευής η οποία —αντιθέτως προς το ολοκληρωμένο έργο «Longman investment» OOD— ουδέποτε χορηγήθηκε για τα άλλα τρία έργα. Συνεπώς, δεν μπορεί να προσαφθεί στη Βουλγαρία ότι χορήγησε άδεια για τα έργα αυτά χωρίς να προβεί στην αναγκαία εκτίμηση.

149.

Ωστόσο, η απόφαση που αφορά την ανάγκη εκτιμήσεως των περιβαλλοντικών επιπτώσεων λαμβάνεται με βάση την οδηγία ΕΠΕ και συγκεκριμένα με βάση το άρθρο 4, παράγραφοι 2 και 3, καθώς και το παράρτημα III. Τυχόν παράβαση μπορεί να αφορά τουλάχιστον αυτές τις διατάξεις, ακόμη και αν το έργο δεν λάβει ποτέ όλες τις αναγκαίες άδειες. Επιπλέον, σε σχέση με το έργο «Longman investment» OOD είναι δυνατόν να υφίσταται και παράβαση του άρθρου 2, παράγραφος 1, της οδηγίας ΕΠΕ.

150.

Όσον αφορά τον προέλεγχο σχετικά με την ανάγκη εκτιμήσεως των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, επιβάλλεται να υπομνησθεί ότι, δυνάμει του άρθρου 4, παράγραφος 2, πρώτο εδάφιο, της οδηγίας ΕΠΕ, τα κράτη μέλη καθορίζουν, είτε βάσει εξετάσεως ανά περίπτωση είτε βάσει των κατωτάτων ορίων ή κριτηρίων που θέτουν τα κράτη αυτά, αν τα έργα που εμπίπτουν στο παράρτημα II της οδηγίας αυτής πρέπει να υποβάλλονται σε εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

151.

Στα έργα αυτά περιλαμβάνονται και οι εγκαταστάσεις αξιοποιήσεως της αιολικής ενέργειας για την παραγωγή άλλων μορφών ενέργειας (αιολικά πάρκα) που παρατίθενται στο σημείο 3, στοιχείο θʹ, του παραρτήματος ΙΙ.

152.

Ως προς τον καθορισμό των εν λόγω κατώτατων ορίων ή κριτηρίων, ασφαλώς το άρθρο 4, παράγραφος 2, στοιχείο βʹ, της οδηγίας ΕΠΕ παρέχει συναφώς στα κράτη μέλη περιθώριο εκτιμήσεως. Εντούτοις, το περιθώριο αυτό περιορίζεται από την προβλεπόμενη στο άρθρο 2, παράγραφος 1, υποχρέωση να υποβάλλονται τα σχέδια που, ιδίως λόγω της φύσεως, του μεγέθους ή της θέσεώς τους, ενδέχεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στο περιβάλλον σε εκτίμηση όσον αφορά τις επιπτώσεις τους ( 87 ).

153.

Επομένως, τα κριτήρια και τα κατώτατα όρια που προβλέπει το άρθρο 4, παράγραφος 2, στοιχείο βʹ, της οδηγίας ΕΠΕ έχουν ως σκοπό τη διευκόλυνση της εκτιμήσεως των συγκεκριμένων χαρακτηριστικών ενός έργου, προκειμένου να προσδιορισθεί εάν πρέπει υποχρεωτικώς να υποβληθεί σε εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεών του ( 88 ).

154.

Ως εκ τούτου, οι αρμόδιες εθνικές αρχές, οι οποίες επιλαμβάνονται αιτήσεως περί χορηγήσεως αδείας για έργο του παραρτήματος II της οδηγίας ΕΠΕ, πρέπει να προβαίνουν σε χωριστή εκτίμηση του ζητήματος εάν, λαμβανομένων υπόψη των κριτηρίων του παραρτήματος III της οδηγίας, είναι επιβεβλημένη η εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ( 89 ).

155.

Συναφώς, από το σημείο 1 του εν λόγω παραρτήματος III προκύπτει ότι πρέπει να εκτιμώνται τα χαρακτηριστικά ενός έργου, μεταξύ άλλων, σε σχέση με τις σωρευτικές του επιπτώσεις με άλλα έργα. Συγκεκριμένα, η μη συνεκτίμηση της σωρευτικής επιπτώσεως ενός έργου με άλλα έργα μπορεί να έχει στην πράξη ως αποτέλεσμα να εξαιρεθεί το έργο αυτό από την υποχρέωση εκτιμήσεως καίτοι, εξεταζόμενο από κοινού με άλλα έργα, μπορεί να έχει σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις ( 90 ).

156.

Η απαίτηση αυτή πρέπει να νοηθεί υπό το πρίσμα του σημείου 3 του παραρτήματος III της οδηγίας ΕΠΕ, δυνάμει του οποίου οι σημαντικές επιπτώσεις που θα μπορούσε να έχει ένα έργο πρέπει να ληφθούν υπόψη σε συνάρτηση με τα κριτήρια των σημείων 1 και 2 του ιδίου παραρτήματος, ιδίως σε σχέση με την πιθανότητα, την έκταση, το μέγεθος, τη διάρκεια και την αναστρεψιμότητα του αντίκτυπου του έργου αυτού ( 91 ).

157.

Συνεπώς, απόκειται στην εθνική αρχή, όταν ελέγχει αν ένα έργο πρέπει να υποβληθεί σε εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων, να εξετάζει τον αντίκτυπο που μπορεί να έχει σωρευτικώς με άλλα έργα. Εξάλλου, ελλείψει διευκρινίσεων, η υποχρέωση αυτή δεν περιορίζεται μόνο σε ομοειδή έργα. Στο πλαίσιο αυτού του προελέγχου, πρέπει ιδίως να εξετάζεται αν οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις ενός έργου ενδέχεται, λόγω των επιπτώσεων άλλων έργων, να είναι μεγαλύτερες από ό,τι εάν δεν πραγματοποιούνταν άλλα έργα ( 92 ).

158.

Στην προκειμένη περίπτωση, στις εκτάσεις της IBA «Kaliakra» που δεν είχαν χαρακτηρισθεί ακόμη ως ΖΕΠ είχαν σχεδιασθεί ήδη τουλάχιστον το αιολικό πάρκο της «AES GEO Energy» OOD με 52 εγκαταστάσεις αιολικής ενέργειας και τρεις ακόμη εγκαταστάσεις της «Disib» OOD. Στο τέλος του 2007, οι σωρευτικές επιπτώσεις με τα έργα αυτά δεν θα μπορούσαν να αποκλεισθούν άνευ ετέρου για κανένα από τα τέσσερα προσβαλλόμενα, εν προκειμένω, έργα.

159.

Επίσης, από τις πληροφορίες σχετικά με την IBA «Kaliakra» είχαν προκύψει ενδείξεις ότι οι συγκεκριμένες εκτάσεις έχουν ιδιαίτερη σημασία για την αποδημία των πτηνών και τη διαχείμαση της κοκκινόχηνας.

160.

Επομένως, η συνεκτίμηση των σωρευτικών επιπτώσεων των διαφόρων έργων αιολικής ενέργειας ήταν επιβεβλημένη κατά τον έλεγχο σχετικά με την ανάγκη εκτιμήσεως των περιβαλλοντικών επιπτώσεων.

161.

Βεβαίως, η Βουλγαρία επικαλείται το ότι στις αποφάσεις έχει διαπιστωθεί ρητώς ότι δεν αναμένονται σωρευτικές επιπτώσεις. Εντούτοις, η απλή εικασία ότι δεν υφίστανται σωρευτικές επιπτώσεις δεν αποδεικνύει ότι αυτές εξετάσθηκαν δεόντως. Η Βουλγαρία δεν προσκομίζει καμία απόδειξη που να τεκμηριώνει τέτοια εξέταση.

162.

Συνεπώς, η Βουλγαρία παρέβη το άρθρο 4, παράγραφοι 2 και 3, και το παράρτημα III, σημείο 1, στοιχείο βʹ, της οδηγίας ΕΠΕ, καθόσον δεν συνεκτιμήθηκαν δεόντως οι σωρευτικές επιπτώσεις των έργων «Windtech» OOD, «Brestiom» OOD, «Eco Energy» OOD και «Longman investment» OOD από κοινού με άλλα έργα κατά τον έλεγχο σχετικά με την ανάγκη εκτιμήσεως των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και παρέβη επίσης το άρθρο 2, παράγραφος 1, της οδηγίας, διότι παρ’ όλα αυτά το έργο «Longman investment» OOD εγκρίθηκε και υλοποιήθηκε.

163.

Κατά το άρθρο 138, παράγραφος 1, του Κανονισμού Διαδικασίας, ο ηττηθείς διάδικος καταδικάζεται στα δικαστικά έξοδα, εφόσον υπάρχει σχετικό αίτημα του νικήσαντος διαδίκου. Δεδομένου ότι αμφότεροι οι διάδικοι έχουν ζητήσει να καταδικαστεί ο αντίδικος στα δικαστικά έξοδα και η Βουλγαρία ηττήθηκε κατά κύριο λόγο, αλλά όχι εξ ολοκλήρου, προτείνω να καταδικαστεί το εν λόγω κράτος μέλος στα τρία τέταρτα των δικαστικών εξόδων.

164.

Κατά συνέπεια, προτείνω στο Δικαστήριο να αποφανθεί ως εξής: