Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Η συμβολή των αγροτικών περιοχών της Ευρώπης στο ευρωπαϊκό έτος Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2018 για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας και της αστικής/αγροτικής συνοχής»

(γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

(2018/C 440/04)

Εισηγητής:

ο κ. Tom JONES

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	15.2.2018
Νομική βάση	Άρθρο 29 παράγραφος 2 του εσωτερικού κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Γεωργία, αγροτική ανάπτυξη και περιβάλλον
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	5.9.2018
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	19.9.2018
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	537
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	201/2/7

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

Συμπεράσματα

1.1.

Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει πλήρως την ανακήρυξη του 2018 σε Ευρωπαϊκό Έτους Πολιτιστικής Κληρονομιάς και επαινεί όλες τις προσπάθειες που καταβάλλονται από τους υποστηρικτές και τους διοργανωτές σε όλα τα επίπεδα για την αύξηση της προβολής και τον εορτασμό της ποικιλόμορφης και πλούσιας ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς (1).

1.2.

Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει όλους τους ενδιαφερόμενους και τους συμμετέχοντες να υιοθετήσουν τον ευρύτερο δυνατό ορισμό του πολιτισμού και να συμπεριλάβουν όλους τους πολίτες.

1.3.

Το έτος αυτό δεν θα πρέπει να αποτελέσει μόνο μια εορτή για το παρελθόν, αλλά θα πρέπει επίσης να προωθήσει τις εξελισσόμενες, νέες και γεμάτες προκλήσεις μορφές έκφρασης της ανθρώπινης έμπνευσης και των αντίστοιχων δεξιοτήτων, οι οποίες, συχνά, απορρέουν από τις παραδόσεις που συνδέονται με την αγροτική πολιτιστική κληρονομιά κάθε χώρας.

1.4.

Οι δώδεκα μήνες είναι ένα μικρό παράθυρο, όμως ελπίζουμε ότι αυτή η επιπλέον προσπάθεια και επένδυση θα ενθαρρύνει τους πολίτες να επικεντρωθούν στις ευκαιρίες γύρω από την πολιτιστική κληρονομιά στις αγροτικές περιοχές. Αυτό θα τους επιτρέψει να οικοδομήσουν έναν αναγεννημένο, αισθητικό, κοινωνικό και οικονομικό θησαυρό ευημερίας για τις σημερινές και τις μέλλουσες γενιές. Στα μέσα του έτους, πάνω από 3 500 έργα είχαν λάβει την επισήμανση ευρωπαϊκού έτους Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ενώ το ποσοστό αγροτικών έργων ποικίλει από τη μία περιοχή στην άλλη.

1.5.

Η ΕΟΚΕ συμφωνεί με την έκκληση της Ευρωπαϊκής Συμμαχίας για τον Πολιτισμό και τις Τέχνες (European Alliance for Culture and the Arts), η οποία διατυπώθηκε τον Ιανουάριο του 2018, τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα και τα κράτη μέλη να διασφαλίσουν «ουσιαστική υποστήριξη εντός του πολυετούς δημοσιονομικού πλαισίου (ΠΔΠ) μετά το 2020». Χαιρετίζει, επίσης, την πρόταση ανάληψης δεσμεύσεων για τον πολιτισμό που υπέβαλε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο σχέδιο προϋπολογισμού του Μαΐου 2018 και τις δεσμεύσεις της μέσω της νέας πολιτιστικής ατζέντας της ΕΕ (2).

Συστάσεις

1.6.

Η αγροτική πολιτιστική κληρονομιά με όλο τον πλούτο και την ποικιλομορφία της θα πρέπει να αναγνωρισθεί επισήμως για την εγγενή καλλιτεχνική της αξία και την οικονομική και κοινωνική της συμβολή στην ευημερία όλων των Ευρωπαίων πολιτών (3).

1.7.

Οι επενδύσεις που πραγματοποιούνται από δημόσιους φορείς πρέπει να λαμβάνουν υπόψη την αγροτική διάσταση (rural proofed) ούτως ώστε, όταν σχεδιάζονται νέες ροές χρηματοδότησης, αυτές να περιλαμβάνουν στήριξη της τρέχουσας συνεισφοράς των αγροτικών οικογενειών και εργαζομένων, καθώς και των ΜΚΟ, οι οποίες εκπροσωπούν μεμονωμένους καλλιτέχνες και λαϊκές καλλιτεχνικές ομάδες, ομάδες τοπικής δράσης ή και αγροτικές εκμεταλλεύσεις που δραστηριοποιούνται για θεραπευτικούς σκοπούς (care farming), λαμβανομένων πλήρως υπόψη των μέτρων που απαιτούνται για την ενίσχυση των υποδομών της αγροτικής κληρονομιάς.

1.8.

Οι υφιστάμενες ροές χρηματοδότησης της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένου του προγράμματος αγροτικής ανάπτυξης, θα πρέπει να δίνουν ολοένα και μεγαλύτερη σημασία στον πολιτισμό ως οριζόντια αξία και να υποστηρίζουν πολιτιστικά έργα, μεταξύ άλλων όσα προστατεύουν, προωθούν και ενισχύουν τα τοπία που παρουσιάζουν πλούσια βιοποικιλότητα. Η αποκατάσταση της ποιμαντικής εκτροφής και των απομακρυσμένων αγροτικών καταλυμάτων στα Πυρηναία, οι αμπελώνες στη Σαντορίνη ή η προστασία της κοινής βόσκησης στο Șeica Mare της Ρουμανίας αποτελούν καλά παραδείγματα, όπως και το πολιτιστικό πρόγραμμα Leader που εφαρμόζεται στη Λέσβο για την υποστήριξη της ένταξης των μεταναστών. Τα αγροπεριβαλλοντικά προγράμματα θα πρέπει να συνεχίσουν να οικοδομούν οικοσυστήματα γεωργικού χαρακτήρα, το δε δομημένο περιβάλλον θα πρέπει να επιτυγχάνει υψηλότερα πρότυπα σχεδιασμού, με σεβασμό των παραδοσιακών πολιτιστικών προτύπων, ανταποκρινόμενο, ταυτόχρονα, στη σύγχρονη χρήση.

1.9.

Οι βιώσιμες δασικές εκτάσεις, τα δάση και οι πλωτές οδοί αξίζουν μέτρα στήριξης προκειμένου να αποφευχθούν η υποβάθμιση και η ρύπανση. Πρέπει να διατεθούν χρηματοδοτικοί πόροι για τη διατήρηση των πράσινων ζωνών προστασίας με δέντρα και θάμνους, οι οποίες δημιουργήθηκαν κατά το παρελθόν στις αγροτικές περιοχές (π.χ. στην Πολωνία βάσει της ιδέας του στρατηγού Dezydery Chłapowski) και συμβάλλουν στη μείωση της διάβρωσης του εδάφους και των εκπομπών CO2 και στην αύξηση της σοδειάς και τον εμπλουτισμό του φυσικού τοπίου.

1.10.

Οι ημέρες ελεύθερης προσέλευσης σε γεωργικές εκμεταλλεύσεις (farm open days), οι αγροτικές επισκέψεις σχολείων, οι εκθέσεις, οι βιοτεχνικές και άλλες εκδηλώσεις και τα πολιτιστικά φεστιβάλ βοηθούν τους πολίτες των αστικών περιοχών να κατανοήσουν καλύτερα και να εκτιμήσουν τις αγροτικές περιοχές και αξίζουν δημόσια χρηματοδοτική στήριξη, όπως και τα μέτρα για την οικοδόμηση γεφυρών μεταξύ των πολιτών των αγροτικών και των αστικών περιοχών μέσω πολιτιστικών προγραμμάτων.

1.11.

Θα πρέπει να ενθαρρυνθούν τα μέτρα για την εισαγωγή της αγροτικής νοοτροπίας και των παραδόσεων στις νέες γενιές μέσω καινοτόμων σύγχρονων διατυπώσεων και επίσης να μετρηθεί το οικονομικό και κοινωνικό όφελος, μέσω της ανταλλαγής και της ανάδειξης ορθών πρακτικών. Οι καλλιτέχνες και άλλοι ελπιδοφόροι πολιτιστικοί φορείς, ενίοτε από άλλες τοποθεσίες, θα πρέπει να υποστηρίζονται ώστε να βοηθούν τις κοινότητες να αξιοποιούν πλήρως τις δυνατότητες των τοπικών πολιτιστικών αγαθών.

1.12.

Η σοβαρή απώλεια βιοτεχνικών δεξιοτήτων πρέπει να αντιμετωπιστεί μέσω αυξημένων επενδύσεων στην κατάρτιση, έτσι ώστε οι μεταβιβάσεις μεταξύ γενεών να πραγματοποιούνται με βάση προηγούμενες γνώσεις και με την ενθάρρυνση της καινοτομίας. Τα σχολεία των αγροτικών περιοχών θα πρέπει να ενσωματώνουν στα αναλυτικά τους εκπαιδευτικά προγράμματα τις δυνατότητες απασχόλησης του αγροτικού ενεργητικού δυναμικού, καθώς και τις ευκαιρίες για εξωτερική επαγγελματική σταδιοδρομία. Υπάρχει μια συγκεκριμένη πρόκληση, όχι μόνο για τους νέους αγρότες, αλλά και για όλους τους νέους των αγροτικών περιοχών, να αναπτύξουν επιχειρηματικότητα στα πλαίσια του ρόλου τους για τη διαφύλαξη και τον ενστερνισμό της κληρονομιάς τους.

1.13.

Η αγροτική πολιτιστική κληρονομιά θα πρέπει, μεταξύ άλλων, να προωθείται με βιώσιμο τρόπο για τουριστικούς σκοπούς, αλλά και για προκειμένου να προσελκύει ολοένα και περισσότερο τους πολίτες των αστικών περιοχών να επιλέγουν αγροτικές κατοικίες και να εργάζονται σε απομακρυσμένους οικισμούς και να τους διδάσκει να εκτιμούν τις πολιτιστικές αξίες των αγροτικών περιοχών.

1.14.

Η εμπορία αγροτικών πολιτιστικών προϊόντων, συμπεριλαμβανομένης της γαστρονομικής κληρονομιάς, θα πρέπει να προωθηθεί και να προστατευθεί το καθεστώς γεωγραφικής σήμανσής τους, το οποίο παρέχει διασφαλίσεις για την ποιότητα και την ιχνηλασιμότητα στους πολίτες.

1.15.

Πρέπει να ενθαρρυνθεί ο εθελοντισμός, η συμμετοχή της κοινότητας και οι κοινωνικές επιχειρήσεις, καθώς και οι αγροτικές ιδιωτικές επιχειρήσεις, ώστε να αναπτύξουν και να μοιραστούν τις πολιτιστικές τους δραστηριότητες, συμπεριλαμβανομένης της προώθησης της πολυμορφίας γλωσσών και διαλέκτων, προς όφελος όλων των πολιτών. Οι «έξυπνες» αγροτικές κοινότητες πρέπει να αγκαλιάσουν την αξία και το δυναμικό του τοπικού πολιτιστικού τους ενεργητικού και να αναζητήσουν ευκαιρίες συνεργασίας με άλλες συναφείς ομάδες για την προώθηση δεσμών, συμπεριλαμβανομένης της ενίσχυσης του οικονομικού οφέλους που αποφέρει η αύξηση των τουριστικών ευκαιριών.

1.16.

Αν και τα έργα για τον εορτασμό του 2018 ως ευρωπαϊκού έτους Πολιτιστικής Κληρονομιάς πιθανότατα θα συνεχιστούν στο μέλλον, είναι σημαντικό να διενεργηθεί σαφής απολογισμός και αξιολόγηση των μετρήσιμων επενδύσεων και των αποτελεσμάτων, συνυπολογίζοντας οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες. Για το έτος που ακολούθησε τις τριμερείς διαπραγματεύσεις μεταξύ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου διατέθηκαν περίπου 8 εκατ. ευρώ το 2017. Θα ήταν δίκαιο να αναμένεται ότι ένα μετρήσιμο ποσοστό αυτής της στήριξης διατέθηκε σε αγροτικές περιοχές.

1.17.

Απαιτείται περισσότερη έρευνα για την ποσοτικοποίηση και μέτρηση της ποιότητας των οφελών της πολιτιστικής κληρονομιάς και των εν εξελίξει πολιτιστικών δραστηριοτήτων για την ευημερία των πολιτών, αλλά και για την υποστήριξη λύσεων για μελλοντική δράση. Οι στωικοί υπερασπιστές της κληρονομιάς χρειάζονται υποστήριξη στην υποδοχή νέων μεταναστών και διαφορετικών πολιτιστικών παραδόσεων.

1.18.

Απαιτούνται επείγουσες δράσεις για τη συνδεσιμότητα των μεταφορών και των ψηφιακών υποδομών, οι οποίες είναι απαραίτητες για την εγκατάσταση στις αγροτικές περιοχές και την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού.

2.   Εισαγωγή

2.1.

Η παρούσα γνωμοδότηση επικεντρώνεται συγκεκριμένα στο ευρύ φάσμα αγαθών και ταλέντων που διαθέτουν οι αγροτικές περιοχές και οι πολίτες τους και θα συνεισφέρει στην πολιτιστική κληρονομιά της Ευρώπης και στον τρόπο με τον οποίο ο ευρύς αυτός ορισμός του πολιτισμού συμβάλλει σε μια πιο βιώσιμη και ευημερούσα αγροτική ανάπτυξη. Υποστηρίζουμε τον πανευρωπαϊκό χάρτη για την αγροτική κληρονομιά (Pan-European Charter for rural heritage) που προάγει τη βιώσιμη χωροταξική ανάπτυξη (4) και την αναφορά που συμπεριλαμβάνεται στη Δήλωση 2.0 του Κορκ του 2016: «Η διαχείριση της γης διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη διεπαφή μεταξύ πολιτών και περιβάλλοντος. Οι πολιτικές πρέπει να ενθαρρύνουν την παροχή περιβαλλοντικών δημόσιων αγαθών, συμπεριλαμβανομένης της διατήρησης της ευρωπαϊκής φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς».

2.2.

Η πρωτοβουλία αυτή πρέπει να ενσωματώνει την αγροτική διάσταση (rural proofing) στο σχεδιασμό της, η δε ΕΟΚΕ εκφράζει την ανησυχία ότι δεν θα φτάσει εγκαίρως επαρκής πληροφόρηση για το Έτος στις μικρές κοινοτικές ομάδες στα χωριά και τις κωμοπόλεις, ούτως ώστε να προετοιμάσουν και να εορτάσουν την τεράστια ποικιλία των πολιτιστικών πόρων που τους περιβάλλουν. Το EYCH αυτό δεν θα πρέπει να αποτελέσει μόνο μια εορτή για το παρελθόν, αλλά θα πρέπει επίσης να προωθήσει τις εξελισσόμενες, νέες και γεμάτες προκλήσεις μορφές έκφρασης της ανθρώπινης έμπνευσης και των αντίστοιχων δεξιοτήτων, οι οποίες, συχνά, απορρέουν από τις παραδόσεις που συνδέονται με την αγροτική πολιτιστική κληρονομιά κάθε χώρας.

2.3.

Η καταγραφή των υφιστάμενων πολιτιστικών δραστηριοτήτων και η μάθηση από επιτυχημένα έργα έχει πραγματική αξία, όμως οι εορτασμοί για το 2018 θα πρέπει επίσης να περιλαμβάνουν και νέες, καινοτόμες πολιτιστικές εκδηλώσεις που θα βασίζονται στο παρελθόν και θα μεταβιβάζουν την πολιτιστική κληρονομιά στις νέες γενιές με τρόπο σύγχρονο, προσφέροντας νέες ευκαιρίες στις αγροτικές περιοχές. Το πρόγραμμα «Δημιουργική Ευρώπη» (Creative Europe) περιλαμβάνει δύο αγροτικά έργα: «Ρίζες και οδοί» («Roots and Roads») και «Τα τρόφιμα είναι πολιτισμός» («Food is Culture»), τα οποία, εάν επιτύχουν, θα μπορούσαν να συμβάλουν στη μάθηση και την ανάπτυξη.

2.4.

Μολονότι είναι δύσκολο να ποσοτικοποιηθούν τα οικονομικά και τα κοινωνικά οφέλη της πολιτιστικής δραστηριότητας (πάνω από 300 000 θέσεις εργασίας που συνδέονται άμεσα με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό), ο ΟΟΣΑ εκτιμά ότι ο πολιτισμός πρέπει να χρησιμοποιείται ως δείκτης ευημερίας, είναι δε σημαντικό οι διοργανωτές του ευρωπαϊκού έτους Πολιτιστικής Κληρονομιάς (EYCH) 2018 να προβούν σε κάποια ανάλυση που θα μπορούσε να δικαιολογήσει τις μελλοντικές δημόσιες επενδύσεις. Θα πρέπει να υπάρξει σαφής εικόνα ως προς το πόσο επιτυχημένο ήταν το Έτος στην απήχησή του στις αγροτικές και απομακρυσμένες περιοχές, αλλά και ως προς τον τρόπο με τον οποίο οιαδήποτε κληρονομιά ορθής πρακτικής, όπως, λόγου χάρη, τα έργα AlpFoodway (5) και Terract (6), μπορεί να αξιοποιηθεί για τη μελλοντική ιεράρχηση σε ευρωπαϊκό και σε περιφερειακό επίπεδο.

3.   Γενικές και ειδικές παρατηρήσεις

3.1.

Τα τοπία της υπαίθρου, το ψηφιδωτό των φυσικών γεωλογικών δομών και τα ανθρώπινα αποτυπώματα της γεωργίας, της δασοκομίας, των λιμνών, των ποταμών και των δομημένων οικισμών παρέχουν, ίσως, τη μεγαλύτερη πολιτιστική κληρονομιά που υπάρχει. Από τα εθνικά πάρκα και τις περιοχές Natura 2000 έως τους χώρους πρασίνου στα περίχωρα των αστικών περιοχών, παρατηρείται μια ποικιλόμορφη ομορφιά που πρέπει να εκτιμάται, μια πηγή έμπνευσης για γενιές καλλιτεχνών, μουσικών, λογοτεχνών, χορευτών και όλων ημών που δεν εμπίπτουμε σε καμία από αυτές τις κατηγορίες. Το νέο θεματολόγιο της Επιτροπής για τον πολιτισμό δεν εξετάζει διεξοδικά τις αγροτικές προοπτικές. Ωστόσο, δηλώνει ότι «η αποκατάσταση και αναβάθμιση της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς συμβάλλει στο αναπτυξιακό δυναμικό και στη βιωσιμότητα. Η ολοκληρωμένη διαχείριση των πολιτιστικών και φυσικών πόρων ενθαρρύνει τους ανθρώπους να ανακαλύψουν και να ασχοληθούν με τους πόρους αυτούς». Οι Mayangna της Νικαράγουας χρησιμοποιούν την ίδια λέξη για τη φύση και τον πολιτισμό. Αυτή είναι η οικολογική ενεργός συμμετοχή των πολιτών.

3.2.

Οι αγροτικές κοινότητες συνεισφέρουν ακόμη και προστιθέμενη αξία στα τοπία. Τα τοπία αυτά τα σμίλευσαν οι διαχειριστές και οι εργαζόμενοι και οι τεχνίτες -άνδρες και γυναίκες- των γεωργικών και δασικών εκτάσεων. Γενιές δεξιοτεχνών που αξιοποίησαν τη γη και το νερό για λόγους διατροφής, καταφυγίου και για να παράγουν εισόδημα. Τον 19ο αιώνα αναπτύχθηκε στην Πολωνία η ιδέα των ζωνών προστασίας που σχηματίζονται από χώρους πρασίνου και θάμνους με σκοπό τη διατήρηση των εδαφών, οι οποίες προσέδωσαν στο σύγχρονο τοπίο τα σημερινά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Χάραξαν τα όρια των αγρών με πέτρες και κλαδιά, έκτισαν αχυρώνες και εργαστήρια. Εξέθρεψαν, για διαδοχικές γενεές, αυτόχθονα είδη ζώων προσαρμοσμένων στο έδαφος και το κλίμα και διαχειρίστηκαν τη βλάστηση. Ανέπτυξαν τοπικά εξειδικευμένες γαστρονομικές και λαογραφικές παραδόσεις. Κληρονομήσαμε επίσης έναν πλούτο ωραίων κτιρίων — αρχοντικά, κάστρα, εκκλησίες, αλλά και αγροικίες, μικρούς αγροτικούς μύλους και καταστήματα, όπως τα προσεκτικά αναπαλαιωμένα κτίρια του λαογραφικού μουσείου του St Fagan στην Ουαλία. Η συντήρηση της συναφούς ιστορικής αρχιτεκτονικής εναπόκειται, συχνά, σε ιδιωτικές επενδύσεις, με κάποια ζωτικής σημασίας δημόσια και φιλανθρωπική υποστήριξη. Ένα καινοτόμο έργο στη Βόρεια Ουαλία χρησιμοποιεί ανανεώσιμες πηγές ενέργειας από τον βυθό της θάλασσας για τη θέρμανση και, κατά συνέπεια, συνεισφέρει στη μείωση του κόστους στο Plas Newydd, ένα αρχοντικό που τελεί υπό την αιγίδα του National Trust (7) (εθνικό ταμείο για την προστασία κτιρίων, φυσικών τοπίων και ακτών στην Αγγλία, την Ουαλία και τη Βόρεια Ιρλανδία). Ο εορτασμός του παρελθόντος και του παρόντος πρέπει να επιδιώκει την εξισορρόπηση του ιδεαλιστικού με την πραγματικότητα της ανθρώπινης πάλης και προσπάθειας.

3.3.

Εκτιμούμε όλες τις προσπάθειες, συμπεριλαμβανομένων των προσπαθειών που καταβάλλει η Ευρωπαϊκή Συμμαχία για την Κληρονομιά (European Heritage Alliance), για την ευαισθητοποίηση σε θέματα διατήρησης αυτής της κληρονομιάς. Η αποκατάσταση περιλαμβάνει επίσης την ανάγκη στήριξης των χωροταξικών αρχών ούτως ώστε να εξασφαλιστούν οι μετατροπές των κτιρίων σε αυτό το πνεύμα. Το πρόγραμμα REVAB (REuse and Valorisation of Agricultural Buildings) που συγχρηματοδοτείται από το πρόγραμμα Erasmus παρέχει κατάρτιση για την ενίσχυση του δυναμικού όσον αφορά την επαναχρησιμοποίηση αναξιοποίητων αγροτικών κτιρίων, προλαμβάνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την εγκατάλειψή τους.

3.4.

Οι κάτοικοι των αγροτικών περιοχών δημιούργησαν τον δικό τους πολιτισμό, ο οποίος αντανακλά την εργασία, τον ελεύθερο χρόνο και τις κοινωνικές τους προκλήσεις, σε όλες τις μορφές της τέχνης, του αθλητισμού και, γενικά, της κοινοτικής δραστηριότητας. Οι αγροτικές περιοχές αποτελούν συχνά σημαντικές δεξαμενές για την ποικιλομορφία των μειονοτικών γλωσσών και διαλέκτων. Οι ονομασίες χωριών, αγροκτημάτων και αγρών έχουν σημαντικό νόημα που αξίζει να γίνει κατανοητό και σεβαστό. Δημιούργησαν, και εξακολουθούν να δημιουργούν, μια κληρονομιά αξίας για την κοινωνία συνολικότερα.

3.5.

Ωστόσο, οι οικονομικές τους δραστηριότητες εξελίσσονται και αυτές και, μερικές φορές, εξαφανίζονται. Δεν είναι όλα τα τοπία παρθένα. Κάποια αποτελούν μάρτυρες βιομηχανικής εκμετάλλευσης, πολέμων και λεηλασιών, καταστροφών εξαιτίας ξηρασιών, πλημμυρών και πυρκαγιών, ή ακόμη και υπερεκμετάλλευσης λόγω υπέρμετρων, συγκεντρωμένων τουριστικών δραστηριοτήτων. Όλα έχουν μια ιστορία να διηγηθούν, διδάγματα προς μάθηση. Ο μετριασμός των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής θα απαιτήσει θετική παρέμβαση προκειμένου να διατηρηθούν η ποικιλομορφία και ο πλούτος εμπειριών. Η διατήρηση δεσμών με το παρελθόν χαρακτηρίζεται εμπορικά ως «παροχή δημόσιων αγαθών», τα δε τοπία υποβαθμίζονται εάν δεν υπάρχει βιώσιμη βιοποικιλότητα, ευαίσθητος σχεδιασμός και ελεγχόμενη πρόσβαση. Ακόμη και η καλλιτεχνική πολιτιστική έκφραση αμβλύνεται όσο οι αγροτικοί πληθυσμοί υποχωρούν κάτω από τα βιώσιμα επίπεδα.

3.6.

Η έκθεση της Eurostat για το 2017 σημειώνει ότι πάνω από ένα τρίτο των Ευρωπαίων δεν συμμετέχουν σε πολιτιστικές δραστηριότητες, για τον λόγο αυτό δε η ανάπτυξη του αγροπολιτιστικού τουρισμού που συνδέεται με δραστηριότητες υγείας και αναψυχής αποτελεί και θα αποτελεί σημαντική γέφυρα μεταξύ των αστικών και αγροτικών πληθυσμών. Ο δήμος του Galway αποτελεί ένα καλό παράδειγμα πολιτιστικής συνεργασίας πόλης-υπαίθρου, ενώ η πρωτοβουλία «Πολιτιστικές πρωτεύουσες της Ευρώπης» (European Capitals of Culture) (π.χ. το Πλόβντιβ στη Βουλγαρία και η Matera στην Ιταλία, το 2019) θα πρέπει πάντοτε να προβάλλει τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά της υπαίθρου, αλλά και της πόλης. Στην Ουαλία, ο αρμόδιος φορέας για την ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά CADW (Ηistoric environment service of the Welsh Government) έχει δρομολογήσει μια πρωτοβουλία ανοικτή σε όλους, η οποία αποτελεί μέρος ενός σχεδίου στο οποίο συμμετέχουν 50 χώρες και το οποίο βοηθά τους πολίτες να εντοπίζουν τα βήματα της αλλαγής, να κατανοούν καλύτερα την ύπαρξή τους — «για να σχεδιάσεις το μέλλον σου πρέπει να κατανοήσεις το παρελθόν σου».

3.7.

Στην Ελλάδα, υπάρχει ένα ακόμη παράδειγμα κοινής γνώσης, στο πρότυπο πολιτιστικό αγρόκτημα Art Farm (8), που δημιούργησε ο Σωτήρης Μαρίνης. Στο χωριό Μεγάλη Μαντινεία στη Δυτική Μάνη, ο κ. Μαρίνης έχει χτίσει τρία δενδρόσπιτα και ένα εκπαιδευτικό κέντρο, εργαζόμενος με βάση την αρχή ότι «μια εμπειρία στο κέντρο μας μάς προσφέρει εκπαίδευση σχετικά με την αγροτική και πολιτιστική μας κληρονομιά».

3.8.

Ο αγροτικός πολιτιστικός τουρισμός συνιστά έναν υφιστάμενο και αναπτυσσόμενο φορέα παροχής οικονομικών και κοινωνικών πόρων και τη βάση κοινών επενδύσεων. Η ευθύνη για την προστασία και την υποστήριξη της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς αποτελεί εθνική, περιφερειακή και τοπική αρμοδιότητα, είναι δε καθοριστικής σημασίας να καλλιεργείται ένα αίσθημα υπερηφάνειας μεταξύ των πολιτών. Τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα μπορούν να προωθήσουν μια αίσθηση κοινών ευρωπαϊκών αξιών και να ενθαρρύνουν και να προωθήσουν ορθές πρακτικές και κοινές εμπειρίες (9). Οι παραδοσιακές, τοπικές γαστρονομικές συνταγές, οι μπύρες και τα κρασιά, οι ενδυμασίες και η μουσική, όπως κατέδειξε η Πράσινη Εβδομάδα στο Βερολίνο (10), προσελκύουν χιλιάδες διεθνείς επισκέπτες κάθε χρόνο και βοηθούν στη σύνδεση του παρόντος με το παρελθόν. Η σύνδεση των προϊόντων διατροφής και βιοτεχνίας των αγροτικών παραγωγών απευθείας με τους καταναλωτές μέσω των γεωργικών αγορών και των πωλήσεων μέσω διαδικτύου γίνεται ολοένα και πιο δημοφιλής, όπως, για παράδειγμα, οι τοπικές ομάδες τροφίμων REKO στη Φινλανδία.

3.9.

Οι χώροι απομόνωσης, όπου μπορεί κανείς να ακούσει και να παρατηρήσει τα πουλιά και να βιώσει τη ζωή στα δάση -την ποικιλομορφία των δασών, αλλά και τα φυτικά είδη για ιατρικές χρήσεις- συμβάλλουν στην ικανοποίηση της ευρύτερης περιέργειας και της διάθεσης εξερεύνησης των πολιτών, καθώς και στην ευημερία τους. Η διεύρυνση του φάσματος των ευκαιριών και της ανακάλυψης δεν θα πρέπει να οδηγήσει σε υπερβολική συγκέντρωση των επισκέψεων σε ευπαθείς τοποθεσίες. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται προστιθέμενη αξία για την οικονομία και την απασχόληση με βάση τα κύρια αγροτικά αγαθά, στις πιο απομακρυσμένες περιοχές, αξία η οποία εκτιμάται ήδη από τα έξυπνα χωριά και τις ευφυείς κοινότητες. Στις ορεινές περιοχές της Λομβαρδίας, το έργο AttivAree ενισχύει την αίσθηση του ανήκειν των πολιτών προάγοντας τη φυσική κληρονομιά μέσω της τέχνης. Το AttivAree συνεργάζεται επίσης για την ανακαίνιση ξενώνων και την προώθηση της διαθεσιμότητας σε απομακρυσμένα χωριά, όπως το Lavenone (11). Τα ταξιδιωτικά γραφεία θα πρέπει να ενθαρρυνθούν να συνεργάζονται με γεωγραφικά απομακρυσμένους επιχειρηματίες και κοινωνικές επιχειρήσεις που προωθούν τον βιώσιμο πολιτιστικό τουρισμό.

3.10.

Η διάδοση και η απεικόνιση πολιτιστικών πληροφοριών με τη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας θα περιορίσει δημιουργικά το διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ πόλης και υπαίθρου, μεταξύ νέων και παλαιότερων γενεών. Είναι ευπρόσδεκτα έργα όπως το YourAlps (12), τα οποία επανασυνδέουν τη νεολαία με την ορεινή κληρονομιά. Έχουν αναδυθεί πολλά παραδείγματα καινοτόμων τρόπων απεικόνισης των πολιτιστικών παραδόσεων, όπως το καλλιτεχνικό πρόγραμμα που χρησιμοποιείται στο Aasted της Δανίας και στο χωριό Pfyn της Ελβετίας. Πρόκειται για έργα που προέρχονται από τοπικές πρωτοβουλίες και προσδιορισμένες τοπικές ανάγκες και χρησιμοποιούν συμμετοχικές διαδικασίες, οι οποίες αποτελούν και οι ίδιες μέρος της πολιτιστικής παράδοσης της Ευρώπης. Για την επιτάχυνση των επενδύσεων σε παρόμοιες πρωτοβουλίες θα πρέπει να διατίθενται δημόσιοι και ιδιωτικοί πόροι σε ευρωπαϊκό, κρατικό και περιφερειακό επίπεδο.

3.11.

Χρησιμοποιούνται επίσης όλο και περισσότερο νέα ψηφιακά εργαλεία, για παράδειγμα, σε σημεία παρελθούσας ή τρέχουσας σύγκρουσης, για την αναδημιουργία σημαντικών ιστορικών χώρων που καταστράφηκαν λόγω εγκατάλειψης ή πολεμικών συγκρούσεων. Η τεχνολογία χρησιμοποιείται για την ακριβέστερη ανάγνωση επιτύμβιων στηλών και σβησμένων χειρόγραφων (13). Χαιρετίζουμε τα σχέδια της Επιτροπής για τη στρατηγική Digital4Culture και αναμένουμε να συνεκτιμηθούν σε αυτήν τυχόν συναφείς αγροτικές πτυχές. Το έργο MEMOLA, για παράδειγμα, χρησιμοποιεί τρισδιάστατες σαρώσεις παλαιών αρδευτικών περιοχών για την κατάρτιση νέων διαδικασιών άρδευσης.

3.12.

Απαιτείται περισσότερη έρευνα ούτως ώστε να κατανοηθεί ο τρόπος με τον οποίο οι πολιτιστικές δραστηριότητες επηρεάζουν τους ανθρώπους και τα οφέλη για την υγεία που δημιουργούν για όλες τις ηλικίες και ιδίως για τα άτομα με σωματικές ή πνευματικές ασθένειες (14). Επί του παρόντος τα υφιστάμενα προγράμματα Erasmus Plus, όπως π.χ. το μεταπτυχιακό πρόγραμμα TEMA Masters, χρηματοδοτούν υποσχόμενες ερευνητικές ευκαιρίες. Η διάσκεψη υψηλού επιπέδου του προγράμματος «Ορίζοντας 2020» για το ευρωπαϊκό έτος Πολιτιστικής Κληρονομιάς (EYCH) με θέμα «Καινοτομία και πολιτιστική κληρονομιά» (15) (Innovation and Cultural Heritage) απηύθυνε έκκληση για περαιτέρω προσπάθειες με στόχο την ανάπτυξη ερευνητικών εργασιών για τον προσδιορισμό προτεραιοτήτων και βέλτιστων πρακτικών υπέρ της προώθησης των πολιτιστικών δραστηριοτήτων.

3.13.

Οι πρωτοβουλίες που υποστηρίζονται από φιλανθρωπικά ιδρύματα συμβάλλουν σημαντικά στη διατήρηση των φυσικών περιοχών και στην υποστήριξη δραστηριοτήτων, συχνά μέσω των κοινωνικών επιχειρήσεων, οι οποίες ενισχύουν την ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών με βιώσιμο τρόπο. Το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Φινλανδίας υποστηρίζει την έρευνα σχετικά με τα μέτρα πρόληψης, ούτως ώστε τα γεωργικά κατάλοιπα να μην επηρεάζουν την ποιότητα των υδάτων στη Βαλτική Θάλασσα. Συνεργάζεται με αγρότες που πιστεύουν ότι η αύξηση της βιοποικιλότητας ισοδυναμεί με πλουσιότερο τοπίο. Ευπρόσδεκτες είναι και άλλες φιλανθρωπικές πρωτοβουλίες, όπως το Καταπίστευμα Πολιτιστικής Κληρονομιάς των σχολείων της Ουαλίας (Wales Schools’ Cultural Heritage Trust), το οποίο προωθεί διασχολικούς πολιτιστικούς διαγωνισμούς με τη συμμετοχή νέων στον καθορισμό και την υλοποίηση της πολιτιστικής δραστηριότητας της επιλογής τους (16). Ένα παράδειγμα το οποίο επιτρέπει στους νέους να διερευνήσουν την πολιτιστική τους κληρονομιά είναι το σχολείο στο Piscu (17) της Ρουμανίας, το οποίο και αποτελεί εξειδικευμένη σχολή στο πεδίο της πολιτιστικής κληρονομιάς και διοργανώνει εργαστήρια και συνέδρια. Η ίδια η ΕΟΚΕ υποδέχθηκε μαθητές από σχολεία από ολόκληρη τη Ευρώπη τον Μάρτιο του 2018, συζητώντας τις πολιτιστικές τους προτεραιότητες στο πλαίσιο του συνθήματος «Η δική σου Ευρώπη, η δική σου φωνή» (18) (Your Europe, Your Say!). Κατέληξαν στο εξής συμπέρασμα: «Θέλω να ζήσω σε μια Ευρώπη που θα δίνει αξία και θα προστατεύει όλες τις μορφές πολιτισμού … θέλουμε να αποφύγουμε τον ελιτισμό και να διαδώσουμε τον πολιτισμό … αλλά και να έχουμε την ευκαιρία να δημιουργήσουμε τον δικό μας…». Στο Giffoni, ένα χωριό στη νότια Ιταλία, περίπου 300 μαθητές προετοίμασαν ταινίες και βίντεο για να προωθήσουν την περιοχή τους.

3.14.

Οι επενδύσεις που πραγματοποιούνται από δημόσιους φορείς πρέπει να λαμβάνουν υπόψη την αγροτική διάσταση («rural proofed») ούτως ώστε, όταν σχεδιάζονται νέες ροές χρηματοδότησης, αυτές να περιλαμβάνουν στήριξη της τρέχουσας συνεισφοράς των αγροτικών οικογενειών και εργαζομένων, καθώς και των ΜΚΟ, οι οποίες εκπροσωπούν μεμονωμένους καλλιτέχνες και λαϊκές καλλιτεχνικές ομάδες, ομάδες τοπικής δράσης ή και αγροτικές εκμεταλλεύσεις που δραστηριοποιούνται για θεραπευτικούς σκοπούς (care farming), λαμβανομένων πλήρως υπόψη των μέτρων που απαιτούνται για την ενίσχυση των υποδομών της αγροτικής κληρονομιάς.

3.15.

Υπάρχουν περιθώρια και ζήτηση από τον πολιτιστικό τουρισμό που επιζητά ενίσχυση των θεματικών και των γεωγραφικών συνδέσεων. Τα σχέδια για την από κοινού προώθηση σημάτων και τα προγράμματα συνδυασμένης πρόσβασης είναι ευπρόσδεκτα. Οι αγροτικές εκθέσεις και οι εθνικές εκδηλώσεις σε χωριά και κωμοπόλεις, όπως το «Royal Welsh» στο Builth Wells (19), το οποίο προσελκύει περίπου 240 000 επισκέπτες, καθώς και το λογοτεχνικό φεστιβάλ του «Hay on Wye», το οποίο αποφέρει περίπου 21 εκατομμύρια στερλίνες σε μια μικρή αγροτική περιοχή, αποτελούν σημαντικούς οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες συνεισφοράς. Οι ημέρες ελεύθερης προσέλευσης σε γεωργικές εκμεταλλεύσεις, οι εκθέσεις, τα πολιτιστικά φεστιβάλ όπως οι συναυλίες «Llangollen International Eisteddfod», οι πεζοπορίες όπως, λόγου χάρη, στο Veurne του Βελγίου, οι σιδηρόδρομοι ατμού στενής τροχιάς, οι δραστηριότητες σκανδιναβικής πεζοπορίας (Nordic walking) και τα παραδοσιακά χορευτικά συγκροτήματα, συμβάλλουν τα μέγιστα στη διατήρηση και προώθηση της αγροτικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Η συμβολή των εθελοντών σε αυτές τις εκδηλώσεις, κατά τη διάρκεια πολλών γενεών, αποτελεί από μόνη της σημαντικό μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Το έργο του Ευρωπαϊκού Κέντρου Εθελοντισμού (European Volunteer Centre) και των εθνικών και περιφερειακών εθελοντικών οργανώσεων για την προώθηση της ποιότητας του πολιτιστικού εθελοντισμού είναι αξιέπαινο, ενθαρρύνονται δε να συνεχίσουν τις πολύτιμες προσπάθειές τους, μεταξύ άλλων ως προς την παροχή κατάρτισης σε θέματα υγείας και ασφάλειας με στόχο την εγγύηση ασφαλών και ευχάριστων εμπειριών τόσο για τους εθελοντές όσο και για τους τουρίστες.

3.16.

Ωστόσο, παρατηρείται αυξανόμενη έλλειψη ειδικευμένων τεχνιτών για τη μεταφορά γνώσεων και την κατάρτιση της νέας γενιάς σχετικά με τους τρόπους προστασίας και ανάπτυξης αυτής της ποικιλόμορφης κληρονομιάς. Η πρωτοβουλία JEMA (20) (Journées Européennes des Métiers d’Art), η οποία προέρχεται από τη Γαλλία, προωθεί τακτικά το έργο βιοτεχνών και την ανάγκη κατάρτισης νέων γενεών. Η αντιμετώπιση αυτής της ανάγκης αποτελεί μια καλή ευκαιρία για τη σύνδεση μεταξύ των γενεών μέσω, και προς όφελος, πολιτιστικών σκοπών. Απαιτείται ευρύτερη πρακτική κατάρτιση και αναγνώριση των αποκτούμενων προσόντων στο πλαίσιο των υφισταμένων ευρωπαϊκών και εθνικών/περιφερειακών προγραμμάτων, συγκεντρώνοντας όχι μόνον τις υπάρχουσες βιοτεχνικές και περιβαλλοντικές δεξιότητες αλλά και τις αναγκαίες δεξιότητες για την καθοδήγηση, την ανάπτυξη νέων τεχνικών και το επιχειρηματικό πνεύμα στον τομέα των πολιτιστικών επιχειρήσεων. Είναι απαραίτητη η στήριξη καλλιτεχνών και άλλων φορέων έτσι ώστε να συνεργάζονται με τα κατά τόπους σχολεία των αγροτικών και των αστικών περιοχών, για την ανάπτυξη, χωρίς αποκλεισμούς, πολιτιστικών ιδεών μεταξύ γενεών και μεταξύ εθνοτικών ομάδων.

3.17.

Η αγροτική πολιτιστική κληρονομιά συνδέεται επίσης με τη συμμετοχική δημοκρατία. Υπάρχει μια ισχυρή ευρωπαϊκή παράδοση συλλογικής αλληλεγγύης και αντιμετώπισης της απομόνωσης και των μειονεκτημάτων μέσω κοινοτικών δραστηριοτήτων, πολλές από τις οποίες βασίζονται στον πολιτισμό. Η οικοδόμηση τοπικής βιώσιμης ηγεσίας και η υλοποίηση τοπικών προτεραιοτήτων μέσω της τοπικής ανάπτυξης με την πρωτοβουλία των τοπικών κοινοτήτων (ΤΑΠΤΚ/CLLD-community-led local development), καθώς και η μέθοδος Leader, προσθέτουν αξία στην κληρονομιά των οργανωμένων πολιτικών ομάδων και κινημάτων. Οι κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες βοηθούν στη σύνδεση των ανθρώπων σε γεωγραφικές περιοχές με αραιές δημόσιες και ιδιωτικές υπηρεσίες. Μια παράδοση εθελοντικής τομεακής παρέμβασης, η οποία μερικές φορές παρέχει την ύστατη λύση, διαφυλάττει τα ευαίσθητα, ευάλωτα τοπία της ανθρώπινης επιβίωσης. Η δημόσια στήριξη τέτοιου είδους δραστηριοτήτων είναι ζωτικής σημασίας.

---

(1)  Γνωμοδότηση ΕΟΚΕ με θέμα «Νέα ατζέντα για τον πολιτισμό» (δεν έχει ακόμη δημοσιευτεί στην Επίσημη Εφημερίδα)

(2)  https://ec.europa.eu/culture/news/new-european-agenda-culture_en

(3)  Διάσκεψη της ΕΟΚΕ, 20 και 21 Ιουνίου 2016.

(4)  Ψήφισμα αριθ. 2 της Ευρωπαϊκής διάσκεψης των υπουργών Χωροταξίας των κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης (CEMAT/Conférence européenne des ministres responsables de l’aménagement du territoire) σχετικά με τον πανευρωπαϊκό χάρτη για την αγροτική κληρονομιά: Προώθηση του βιώσιμου χωροταξικού σχεδιασμού — «Η αγροτική κληρονομιά ως παράγοντας εδαφικής συνοχής» («The rural heritage as a factor of territorial cohesion»), που εγκρίθηκε κατά τη 15η σύνοδο της CEMAT, Μόσχα, Ρωσική Ομοσπονδία, 9 Ιουλίου 2010.

(5)  http://www.alpine-space.eu/projects/alpfoodway/en/home

(6)  http://www.terract.eu/fr/

(7)  https://www.bangor.ac.uk/studentlife/studentnews/gift-s-marine-renewable-visit-to-plas-newydd-18421

(8)  https://www.facebook.com/agroktima.artfarm/

(9)  Γνωμοδότηση ΕΟΚΕ με θέμα «Νέα ατζέντα για τον πολιτισμό» (δεν έχει ακόμη δημοσιευτεί στην Επίσημη Εφημερίδα)

(10)  https://www.gruenewoche.de/

(11)  AttivAree project in the Lombardy region

(12)  http://www.alpine-space.eu/projects/youralps/en/home

(13)  Έργο του Andrew Skerrett που παρουσιάστηκε στην ακρόαση της ομάδας μελέτης στις 24 Ιουλίου 2018 στο Κάρντιφ.

(14)  Innovate Trust — Θετικά αποτελέσματα του έργου οπωροκηπευτικής «field days».

(15)  https://ec.europa.eu/info/events/innovation-and-cultural-heritage-2018-mar-20_el

(16)  https://jamesprotheroe.wordpress.com/Darren Park Primary School, Ferndale (Δημοτικό σχολείο Darren Park, Ferndale).

(17)  http://piscu.ro/piscu-school/#

(18)  https://www.eesc.europa.eu/el/node/52237

(19)  http://www.rwas.wales/royal-welsh-show/

(20)  Journées Européennes des Métiers d’Art (Ευρωπαϊκές Ημέρες Καλλιτεχνικών Επαγγελμάτων) https://www.journeesdesmetiersdart.fr/