1.

W ramach rozpatrywanych dwóch wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym sąd rumuński zwraca się do Trybunału o dokonanie wykładni art. 3 i 8 rozporządzenia (WE) nr 593/2008 ( 2 ). Sąd rumuński uważa, że wykładnia ta jest niezbędna do rozstrzygnięcia obu sporów dotyczących roszczeń związanych z wynagrodzeniem za pracę różnych kierowców samochodów ciężarowych, podniesionych przeciwko przedsiębiorstwu z siedzibą w Rumunii, które ich zatrudnia w celu przewozu towarów do innych państw członkowskich.

2.

W opisie okoliczności faktycznych postanowień odsyłających pominięto pewne szczegóły, które mogłyby mieć znaczenie. Najistotniejszym jest szczegół, który umożliwiłby odróżnienie pracowników delegowanych, z jednej strony, od pracowników, którzy, nie mając takiego statusu, zwykle wykonują pracę w państwie innym niż państwo siedziby pracodawcy i miejsca zawarcia umowy, z drugiej strony.

3.

Ponieważ informacje przekazane Trybunałowi są nieprecyzyjne, nie można kategorycznie stwierdzić, że sytuacja pracowników, którzy są powodami we wspomnianych sporach, odpowiada jednej z tych kategorii. Teoretycznie nie można by wykluczyć transgranicznego delegowania pracowników w rozumieniu dyrektywy 96/71/WE ( 3 ), lecz nie wydaje się, by sąd odsyłający oceniał to w ten sposób, ponieważ jego pytania są sformułowane wyłącznie w kontekście rozporządzenia Rzym I.

4.

Rozporządzenie Rzym I zastąpiło Konwencję rzymską o prawie właściwym dla zobowiązań umownych ( 4 ). Stanowi ono w dużej mierze jej kontynuację, nawet jeśli brak jest ogólnych wskazówek w tym względzie. W zakresie, w jakim jest to istotne w niniejszej sprawie, art. 3 i 8 rozporządzenia Rzym I odpowiadają art. 3 i 6 konwencji z 1980 r., w związku z czym dotyczące ich orzeczenia Trybunału mają zastosowanie do tych ostatnich ( 5 ).

5.

Zgodnie z jego motywem 11:

„Swoboda wyboru przez strony prawa właściwego powinna stanowić jeden z fundamentów systemu norm kolizyjnych w odniesieniu do zobowiązań umownych”.

6.

Motyw 23 brzmi:

„W odniesieniu do umów zawartych ze stroną uznawaną za słabszą stronie takiej należy zapewnić ochronę za pomocą norm kolizyjnych, które są dla niej korzystniejsze niż reguły ogólne”.

7.

Zgodnie z motywem 35:

„Nie należy pozbawiać pracowników ochrony przyznanej im na mocy przepisów, których nie można wyłączyć w drodze umowy lub od których możliwe jest odstępstwo jedynie na korzyść pracowników”.

8.

Zgodnie z motywem 36:

„W odniesieniu do indywidualnych umów o pracę – świadczenie pracy w innym państwie należy uważać za czasowe, jeżeli pracownik po wykonaniu swoich zadań za granicą ma ponownie podjąć pracę w państwie pochodzenia […]”.

9.

W myśl motywu 37:

„Względy interesu publicznego uzasadniają przyznanie sądom państw członkowskich możliwości odwoływania się, w wyjątkowych okolicznościach, do stosowania wyjątków opartych na klauzuli porządku publicznego i przepisach wymuszających swoje zastosowanie. Pojęcie »przepisów wymuszających swoje zastosowanie« należy odróżnić od sformułowania »przepisy, których nie można wyłączyć w drodze umowy«, a wykładnia tego pojęcia powinna być bardziej restryktywna”.

10.

Artykuł 3 („Swoboda wyboru prawa”) stanowi:

„1.   Umowa podlega prawu wybranemu przez strony. Wybór prawa jest dokonany wyraźnie lub w sposób jednoznaczny wynika z postanowień umowy lub okoliczności sprawy. Strony mogą dokonać wyboru prawa właściwego dla całej umowy lub tylko dla jej części.

[…]”.

11.

Artykuł 8 („Indywidualne umowy o pracę”) stanowi:

„1.   Indywidualna umowa o pracę podlega prawu wybranemu przez strony zgodnie z art. 3. Taki wybór prawa nie może jednak prowadzić do pozbawienia pracownika ochrony przyznanej mu na podstawie przepisów, których nie można wyłączyć w drodze umowy, na mocy prawa, jakie, w przypadku braku wyboru, byłoby właściwe zgodnie z ust. 2, 3 i 4 niniejszego artykułu.

2.   W zakresie, w jakim strony nie dokonały wyboru prawa właściwego dla indywidualnej umowy o pracę, umowa podlega prawu państwa, w którym lub – gdy takiego brak – z którego pracownik zazwyczaj świadczy pracę w wykonaniu umowy. Za zmianę państwa, w którym zazwyczaj świadczona jest praca, nie uważa się tymczasowego zatrudnienia w innym państwie.

3.   Jeżeli nie można ustalić prawa właściwego zgodnie z ust. 2, umowa podlega prawu państwa, w którym znajduje się przedsiębiorstwo, za pośrednictwem którego zatrudniono pracownika.

4.   Jeżeli ze wszystkich okoliczności wynika, że umowa wykazuje ściślejszy związek z państwem innym niż wskazane w ust. 2 lub 3, stosuje się prawo tego innego państwa”.

12.

Ordinul ministrului muncii și protecției sociale nr. 64/2003 pentru aprobarea modelului-cadru al contractului individual de muncă ( 6 ) stanowi w sekcji N załącznika 1, że indywidualne umowy o pracę zawarte w Rumunii muszą obowiązkowo zawierać następującą klauzulę: „Przepisy ustawy nr 53/2003 – kodeks pracy uzupełniają postanowienia niniejszej indywidualnej umowy o pracę” ( 7 ).

13.

DG i EH, kierowcy samochodów ciężarowych zamieszkali w Rumunii, zawarli indywidualne umowy o pracę z przedsiębiorstwem SC Gruber Logistics SRL, również mającym siedzibę w Rumunii.

14.

Umowy, które zostały sporządzone zarówno w języku rumuńskim, jak i włoskim, przewidywały, że ich postanowienia zostaną uzupełnione przepisami rumuńskiego kodeksu pracy.

15.

W odniesieniu do miejsca pracy umowy przewidywały, że praca będzie świadczona w miejscu prowadzenia działalności w Oradei (Rumunia) lub w dowolnym innym miejscu w kraju lub za granicą, w zależności od potrzeb.

16.

DG i EH utrzymują, że chociaż ich umowy zostały zawarte w Rumunii, zwykle wykonywali oni swoje obowiązki we Włoszech, skąd rozpoczynali swoje zadania. Wracali do Włoch po zakończeniu zadań i w tym kraju otrzymywali polecenia oraz wykonywali większość zadań związanych z transportem.

17.

Uważają oni zatem, że powinny mieć do nich zastosowanie włoskie przepisy dotyczące płacy minimalnej zgodnie z art. 8 rozporządzenia Rzym I.

18.

Przedsiębiorstwo będące pracodawcą kwestionuje te żądania, podnosząc, że obaj kierowcy pracowali na jego rzecz przy użyciu samochodów ciężarowych zarejestrowanych w Rumunii i na podstawie zezwoleń transportowych wydanych zgodnie z prawem rumuńskim. Dodaje ono, że samo wydawało wszystkie polecenia i że praca powodów była organizowana w Rumunii. Umowy o pracę będące przedmiotem sporu powinny zatem podlegać prawu rumuńskiemu.

19.

W powyższym kontekście Tribunalul Mureș (sąd okręgowy dla Maruszy, Rumunia) zwrócił się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

20.

TD, członek związku zawodowego Sindicatul Lucrătorilor din Transporturi, został zatrudniony przez spółkę SC Samidani Trans SRL jako kierowca samochodów ciężarowych w celu wykonywania pracy na terytorium Unii Europejskiej.

21.

Indywidualna umowa o pracę, która została zawarta w Rumunii, nie wskazywała wyraźnie miejsca, w którym pracownik będzie wykonywał swoją pracę.

22.

Zgodnie z jej postanowieniami „przepisy ustawy nr 53/2003 – kodeks pracy i postanowienia zbiorowego układu pracy obowiązującego w danej jednostce/danym sektorze uzupełniają postanowienia niniejszej indywidualnej umowy o pracę[, a] spory dotyczące zawarcia, wykonania, zmiany, zawieszenia lub rozwiązania niniejszej indywidualnej umowy o pracę są rozpatrywane przez sąd właściwy rzeczowo i miejscowo, zgodnie z przepisami ustawy”.

23.

Związek zawodowy wnosi o zasądzenie od przedsiębiorstwa będącego pracodawcą na rzecz TD różnicy między wynagrodzeniem faktycznie otrzymanym przez TD a minimalnym wynagrodzeniem, do jakiego byłby on uprawniony zgodnie z prawem niemieckim. Ponadto związek zawodowy wskazuje, że TD ma prawo do wypłaty wynagrodzenia za „trzynasty” i „czternasty” miesiąc, które jest przewidziane w prawie niemieckim.

24.

W pozwie podniesiono, że niemieckie przepisy dotyczące tych kwestii mają zastosowanie do umowy o pracę TD na podstawie art. 8 rozporządzenia Rzym I. Chociaż indywidualna umowa o pracę została zawarta w Rumunii, to właśnie w Niemczech pracownik zwykle wykonywał swoje obowiązki i otrzymywał polecenia. Co więcej, samochody ciężarowe, które prowadził TD, stacjonowały w Niemczech, a zadania związane z transportem były wykonywane w granicach Niemiec.

25.

Pozwane przedsiębiorstwo podnosi, że strony wyraźnie określiły, iż prawem właściwym dla indywidualnej umowy o pracę jest prawo rumuńskie.

26.

W powyższym kontekście wspomniany sąd zwrócił się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

27.

Wnioski o wydanie orzeczeń w trybie prejudycjalnym wpłynęły do Trybunału w dniu 30 marca 2020 r. (C‑152/20) i w dniu 27 maja 2020 r. (C‑218/20) i zostały połączone.

28.

Rządy fiński i rumuński oraz Komisja przedstawiły swoje uwagi. Przeprowadzenie rozprawy nie zostało uznane za konieczne.

29.

Spór dotyczy zasadniczo prawa właściwego dla wynagrodzenia za pracę (w szczególności płacy minimalnej) należnego kierowcom samochodów ciężarowych będących pracownikami w następujących okolicznościach:

30.

Zanim odniosę się do pytań prejudycjalnych, i jak już wcześniej wspomniałem ( 9 ), zgadzam się z rządami fińskim i rumuńskim, że nie można by wykluczyć zastosowania do wszystkich lub niektórych pracowników, których to dotyczy, dyrektywy 96/71 regulującej transgraniczne delegowanie pracowników ( 10 ).

31.

Kwestia ta nie jest bez znaczenia, ponieważ zgodnie z dyrektywą 96/71 przepisy dotyczące płacy minimalnej, które obowiązują w państwie oddelegowania pracownika, mają zastosowanie niezależnie od systemu prawnego, któremu podlega indywidualna umowa o pracę ( 11 ).

32.

Dyrektywa 96/71 nie zastępuje rozporządzenia Rzym I, lecz wymaga powiązania obu aktów prawnych ( 12 ). W sytuacji kolizji norm prawo właściwe dla umowy o pracę określa się zgodnie z art. 8 rozporządzenia Rzym I. Zakres takiego prawa właściwego będzie jednak ograniczony, ponieważ art. 3 ust. 1 dyrektywy 96/71 ustanawia obowiązek zagwarantowania określonych warunków pracy regulowanych przepisami państwa przyjmującego, niezależnie od prawa właściwego dla stosunku pracy.

33.

Sąd odsyłający, który nie kwalifikuje rozpatrywanych sytuacji jako „delegowania”, formułuje swoje pytania w odniesieniu do rozporządzenia Rzym I, dając do zrozumienia w sposób dorozumiany, że sytuacje te nie są objęte zakresem stosowania dyrektywy 96/71 ( 13 ).

34.

Wobec braku innych informacji należy zatem przyjąć to samo założenie, na którym oparł się sąd krajowy, w związku z czym ograniczę moją analizę do wpływu rozporządzenia Rzym I na spory ( 14 ).

35.

W ramach pytania pierwszego sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o dokonanie wykładni art. 8 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia Rzym I.

36.

W szczególności wątpliwości sądu odsyłającego sprowadzają się do ustalenia, czy w przypadku gdy „pracownik zazwyczaj świadczy pracę będącą przedmiotem umowy o pracę w państwie innym niż to, którego prawo zostało wyraźnie wybrane przez strony, sąd krajowy może uchylić […] wybór prawa dokonany przez strony, jeżeli z całości okoliczności wynika, że istnieje ściślejszy związek między wspomnianą umową a innym państwem” ( 15 ).

37.

Sąd odsyłający zakłada, że strony postanowiły, iż ich stosunek umowny będzie podlegać prawu rumuńskiemu. Po przyjęciu powyższego założenia sąd ten zastanawia się nad możliwością przeciwdziałania skutkom tego wyboru poprzez przepisy innych państw, w których pracownik wykonywał swoją pracę.

38.

Artykuł 8 rozporządzenia Rzym I, ma na celu ochronę pracownika, który jest „strukturalnie słabszą” stroną stosunku umownego ( 16 ), za pomocą mechanizmu norm kolizyjnych ( 17 ). Normy te mają zastosowanie, w przypadku gdy w ramach wykonywania indywidualnej umowy praca jest świadczona w państwie (lub w kilku państwach) innych niż to, w którym obowiązuje wybrane prawo.

39.

Trybunał odniósł się do tego mechanizmu w kontekście art. 6 konwencji z 1980 r., bezpośrednio poprzedzającej rozporządzenie Rzym I, formułując stwierdzenia, które mają zastosowanie do obecnie obowiązującego rozporządzenia ( 18 ).

40.

Zawarte w art. 8 rozporządzenia Rzym I normy kolizyjne stanowią lex specialis w stosunku do jego art. 3 i 4 ( 19 ). Mają one na celu zrównoważenie interesów pracowników i pracodawców ( 20 ) oraz określają wybór prawa przez strony jako łącznik główny (ust. 1). Wybrane w ten sposób prawo ma zastosowanie nawet wtedy, gdy pracownicy wykonują pracę w innym państwie członkowskim, z pewnym zastrzeżeniem, które zaraz przedstawię.

41.

Umowa w sprawie prawa właściwego w drodze wyboru nie powinna jednak działać na niekorzyść pracownika. W tym celu, nawet jeśli rozporządzenie Rzym I nie ogranicza wachlarza porządków prawnych, jakie można wybrać ( 21 ), gwarantuje ono w art. 8 ust. 1 zdanie drugie, że pracownik nie traci ochrony przyznanej mu na podstawie bezwzględnie obowiązujących przepisów (a dokładniej, „przepisów, których nie można wyłączyć w drodze umowy”) prawa, które byłoby właściwe w przypadku braku wyboru ( 22 ).

42.

Zapewniony minimalny poziom ochrony jest zatem poziomem ochrony przewidzianym przez prawo, któremu podlegałaby umowa w przypadku braku wyboru prawa przez strony. Prawo to będzie mieć zastosowanie:

43.

Jeżeli bezwzględnie obowiązujące przepisy (w wyżej wymienionym znaczeniu) prawa, które miałoby zastosowanie w przypadku braku wyboru, zapewniają pracownikowi większą ochronę niż przepisy prawa wybranego, mają one pierwszeństwo przed przepisami prawa wybranego. Wybrane prawo pozostaje właściwe dla pozostałej części stosunku umownego ( 25 ).

44.

Działanie opisanego mechanizmu wymaga zatem wykonania operacji składającej się z trzech etapów: a) wskazanie prawa, które miałoby zastosowanie w przypadku braku wyboru; b) określenie zgodnie z tym prawem przepisów, których nie można wyłączyć w drodze umowy; oraz c) porównanie poziomu ochrony zapewnionego pracownikowi przez te przepisy z poziomem ochrony zapewnionym przez prawo wybrane przez strony ( 26 ).

45.

Biorąc pod uwagę sposób, w jaki sąd odsyłający uzasadnia swoje pytanie, wydaje się, że jego zdaniem prawo włoskie (w sprawie C‑152/20) i prawo niemieckie (w sprawie C‑218/20) mogłyby stanowić punkt odniesienia w porównaniu z prawem rumuńskim wybranym przez strony.

46.

Sytuacja ta miałaby miejsce bez rozróżnienia, ponieważ Włochy i Niemcy odpowiadałyby albo miejscu, w którym zazwyczaj świadczona jest praca (art. 8 ust. 2 rozporządzenia Rzym I) ( 27 ), albo miejscu, które wykazuje ściślejszy związek z indywidualnymi umowami o pracę (art. 8 ust. 4 tego rozporządzenia).

47.

Ustępy 2 i 4 zawarte w art. 8 rozporządzenia Rzym I nie mogą być stosowane zamiennie. Podobnie orzekł Trybunał, dokonując wykładni art. 6 konwencji z 1980 r. w wyroku Schlecker, w którym zauważył, że „[w]ykładnia ta jest także zgodna z brzmieniem nowego przepisu określającego normy kolizyjne dotyczące umów o pracę, wprowadzonego rozporządzeniem Rzym I […]” ( 28 ).

48.

Zgodnie ze wspomnianym wyrokiem:

49.

Udzielenie ostatecznej odpowiedzi w odniesieniu do tych kwestii nie jest możliwe na podstawie informacji faktycznych zawartych w postanowieniach odsyłających. Muszę zatem ograniczyć się do przedstawienia wykładni art. 8 rozporządzenia Rzym I in abstracto, jak wskazałem powyżej.

50.

Pytanie to również dotyczy wykładni art. 8 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia Rzym I. Sąd odsyłający zmierza w szczególności do ustalenia, czy przepisy dotyczące płacy minimalnej należy zakwalifikować jako „przepis[y], których nie można wyłączyć w drodze umowy”.

51.

Odpowiedź wymaga dokonania wykładni przytoczonego wyrażenia i określenia jego zakresu ( 31 ). Następnie, jak wskazali niektórzy uczestnicy postępowania ( 32 ), do sądu krajowego będzie należało ustalenie in concreto, czy dany przepis prawa tego państwa (lub ewentualnie prawa innego państwa członkowskiego) jest objęty zakresem owego pojęcia.

52.

Brzmienie art. 8 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia Rzym I jest jasne: obejmuje on przepisy, które są dla stron bezwzględnie obowiązujące (to znaczy niepozostające w ich dyspozycji) i których nie mogą one wyłączyć.

53.

Przepisy te niekoniecznie muszą pokrywać się z tymi, które mają zastosowanie „domyślnie”, w przypadku gdy strony nie osiągną żadnego porozumienia ( 33 ). Cel tego przepisu potwierdza powyższą interpretację: przepis ów ma na celu zagwarantowanie pracownikowi określonego poziomu ochrony, a nie zapewnienie uzupełniającego systemu prawnego w odniesieniu do kwestii nieobjętych indywidualną umową o pracę.

54.

Można zatem stwierdzić, że kategoria przepisów, których strony nie mogą wyłączyć, obejmuje tylko te, które można zakwalifikować jako takie w danym prawie i które chronią w sposób szczególny pracownika ( 34 ).

55.

Wyrażenie „przepisy, których nie można wyłączyć w drodze umowy”, ma swój bezpośredni odpowiednik w wyrażeniu „przepis[y], których zgodnie z prawem [tego państwa] ( 35 ) nie można w drodze umowy wyłączyć”, zawartym w art. 3 ust. 3 konwencji z 1980 r., w którym określono je również jako „przepisy bezwzględnie obowiązujące”.

56.

Stosowanie wspomnianych zasad stanowi rozwiązanie kompromisowe, w przypadku gdy strony dokonują wyboru prawa obcego dla umowy, która w czasie wyboru jest pozbawiona obiektywnie punktów stycznych (lub istotnych punktów stycznych) z więcej niż jednym porządkiem prawnym. Jest to w rzeczywistości umowa o charakterze czysto krajowym.

57.

W tym kontekście, który a priori nie wydaje się „wykaz[ywać] związ[ku] z prawem różnych państw” w rozumieniu art. 1 ust. 1 konwencji z 1980 r. ( 36 ), kolizja wynika z samego wyboru prawa obcego dla umowy.

58.

Podobnie jak każdy wybór, ten, który ma miejsce w opisanych okolicznościach, ułatwiłby stronom umowy całkowite obejście prawa, które w przeciwnym razie miałoby zastosowanie. Wspomniane obejście prawa było powodem pewnej dyskusji w trakcie negocjacji dotyczących konwencji. Wobec argumentów przemawiających za dopuszczeniem wyboru prawa w umowach o charakterze czysto krajowym istniała równie uzasadniona obawa przed nadużyciami i oszustwami ( 37 ).

59.

W ostatecznym tekście opowiedziano się za rozwiązaniem pośrednim, o którym już wspomniałem: a) z jednej strony dopuszczono porozumienie w sprawie prawa właściwego; oraz b) z drugiej strony zastrzeżono przepisy obowiązujące w państwie, w którym zlokalizowane są wszystkie elementy umowy w czasie dokonywania wyboru, których strony nie mogłyby wyłączyć w drodze umowy z uwagi na ich bezwzględnie obowiązujący charakter.

60.

W przypadku umów konsumenckich i indywidualnych umów o pracę, uregulowanych odpowiednio w art. 5 i 6 konwencji z 1980 r., obecność „słabszej” strony umowy zmusiła negocjatorów konwencji do zmiany swobody wyboru ustanowionej w art. 3.

61.

Rozwiązanie przyjęte w art. 6 konwencji dopuszczało możliwość wyboru, a jednocześnie ograniczało go poprzez zastosowanie techniki zapoczątkowanej w art. 3 ust. 3. Rozwiązanie to jest ponadto dostosowane do kontekstu:

62.

Użycie w art. 6 ust. 1 konwencji z 1980 r. wyrażenia „bezwzględnie obowiązujące przepisy” nie powinno budzić wątpliwości, ponieważ zgodnie z art. 3 ust. 3 wyrażenie to jest równoznaczne ze zdaniem „przepis[y], których zgodnie z prawem tego państwa nie można w drodze umowy wyłączyć”.

63.

Natomiast bezwzględnie obowiązujące przepisy materialne lub „przepisy wymuszające swoje zastosowanie”, o których mowa w art. 7 konwencji, nie miałyby zastosowania w tym trybie.

64.

Analiza systemowa służy określeniu kategorii „przepisów, których nie można wyłączyć w drodze umowy”. Wymaga ona rozróżnienia między tym przepisami a „przepisami wymuszającymi swoje zastosowanie”, o których mowa w art. 9 rozporządzenia Rzym I, który powtarza (z pewnymi zmianami) art. 7 konwencji z 1980 r. ( 39 ).

65.

Przepisy wymuszające swoje zastosowanie, jako nieuchronne „bez względu na to, jakie prawo jest właściwe dla umowy zgodnie z niniejszym rozporządzeniem” ( 40 ), czynią bezskutecznym (w ramach ich własnego zakresu zastosowania) wybór dokonany przez strony w umowie, w przypadku gdy strony te wskazują prawo obce.

66.

Waga tego skutku wyjaśnia ograniczenia, jakie rozporządzenie Rzym I nakłada na kategorię przepisów wymuszających swoje zastosowanie ( 41 ):

67.

Natomiast przepisy, „których nie można wyłączyć w drodze umowy”, zawarte w art. 3 ust. 3 i 4, art. 6 ust. 2, art. 8 ust. 1 i art. 11 ust. 5 lit. b) rozporządzenia Rzym I, to przepisy, których obejście nie byłoby możliwe w umowie krajowej, ale które można obejść w umowie międzynarodowej poprzez wybór prawa właściwego dla umowy.

68.

W takim przypadku zastosowanie mają przepisy względnie obowiązujące i przepisy, których nie można wyłączyć, wybranego prawa, chyba że (i w zakresie, w jakim) rozporządzenie Rzym I stanowi inaczej, co ma charakter wyjątkowy ( 44 ).

69.

Z poszanowaniem prawa Unii organy krajowe decydują, w jakich dziedzinach i z jakich powodów nadają przepisowi charakter bezwzględnie obowiązujący, niepodlegający wyłączeniu w drodze umowy między stronami.

70.

W celu ustalenia, czy przepis krajowy ma taki charakter, konieczne jest dokonanie jego wykładni, w odniesieniu do której rozporządzenie Rzym I nie zawiera dokładnych wytycznych poza wskazaniem, że „przepisy wymuszające swoje zastosowanie” należy rozumieć w węższym znaczeniu niż „przepisy, których nie można wyłączyć w drodze umowy” ( 45 ).

71.

Sąd odsyłający będzie zatem musiał określić, czy przepis ma charakter bezwzględnie, czy też względnie obowiązujący zgodnie ze zwykłymi kryteriami wykładni, dokonując jednak jego analizy z punktu widzenia prawa, w którym rozpatrywany przepis został ustanowiony, ewentualnie prawa obcego.

72.

Nie zamierzając zastępować sądu odsyłającego w tej ocenie, w świetle okoliczności niniejszych spraw pragnę podkreślić, że:

73.

Przypominam jednak, że rozporządzenie Rzym I jest „powszechnie stosowane” zgodnie z jego art. 2 ( 48 ), w związku z czym przepisami, które nie podlegają wyłączeniu w rozumieniu art. 8 ust. 1 zdanie drugie, mogą być przepisy państwa trzeciego.

74.

W każdym razie w ramach Unii nie istnieje jednolite pojęcie „płacy minimalnej”, ani obowiązek jej ustanowienia ( 49 ). W ramach dyrektywy 96/71 brak jednolitej definicji doprowadził do zastąpienia pojęcia „minimalnych stawek płacy” pojęciem „wynagrodzenia” w art. 3 ust. 1 akapit pierwszy lit. c) tej dyrektywy, zmienionej dyrektywą (UE) 2018/957 ( 50 ).

75.

Nie można zatem wykluczyć, że elementy lub pojęcia, które jedno państwo uznaje za niepodlegające wyłączeniu w drodze umowy między stronami, jako części składowe tego pojęcia, będą podlegać wyłączeniu w innym państwie ( 51 ).

76.

Powtarzam jednak, że nawet jeśli potwierdzi się, iż przepisy dotyczące płac minimalnych w danym państwie członkowskim nie podlegają wyłączeniu, ich stosowanie nie następuje automatycznie, ponieważ wymaga ono porównania poziomu ochrony, jaką przepisy te zapewniają pracownikom, z poziomem ochrony zapewnionym przez równoważne przepisy w wybranym prawie.

77.

Trzecie pytanie prejudycjalne nie jest całkowicie identyczne w obu odesłaniach:

78.

Pomimo różnic w sformułowaniu zasadnicza kwestia jest wspólna dla obu pytań: czy w opisanych warunkach wybór może być uznany za swobodny w rozumieniu art. 3 rozporządzenia Rzym I (a w konsekwencji również art. 8 tego rozporządzenia)?

79.

Aby omówić tę kwestię, przeanalizuję: a) ogólną możliwość dokonania dorozumianego wyboru prawa w rozporządzeniu Rzym I; oraz b) czy w okolicznościach niniejszej sprawy można stwierdzić, że taki wybór prawa miał miejsce.

80.

Na wstępie pragnę podkreślić, że z dokumentów przedstawionych Trybunałowi nie wydaje się wynikać, aby pracownicy będący powodami w rzeczywistości zakwestionowali zastosowanie prawa rumuńskiego jako prawa wybranego.

81.

Jak już wskazałem, sam sąd odsyłający przyznaje (w pytaniach pierwszym i drugim), że strony wybrały prawo rumuńskie jako właściwe dla ich umów. Przy takim założeniu spór dotyczyłby jedynie granic tego wyboru w odniesieniu do wynagrodzenia pracowników, których praca jest wykonywana we Włoszech i w Niemczech.

82.

Z postanowień odsyłających można wywnioskować, że sam sąd odsyłający kwestionuje wybór prawa rumuńskiego. Czyni to nie tyle z niepewności spowodowanej sformułowaniem zawartym w umowie, lecz z wątpliwości, czy jest to wybór rzeczywisty, a nie narzucony.

83.

Zgodnie z konwencją z 1980 r. rozporządzenie Rzym I ujednolica zasady (normy kolizyjne) stosowane do określenia przed sądami każdego państwa członkowskiego ( 52 ) prawa krajowego właściwego dla umowy w przypadku kolizji norm prawnych.

84.

Rozporządzenie Rzym I stanowi zatem system, który zapewnia przewidywalność w odniesieniu do wyniku ewentualnego sporu i pewność prawa w odniesieniu do prawa właściwego. Wreszcie system ten ułatwia ponadto przepływ orzeczeń między państwami członkowskimi w interesie prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego ( 53 ).

85.

Podstawą takiego systemu jest możliwość wskazania (wyboru) prawa właściwego przez strony umowy ( 54 ). Artykuł 3 rozporządzenia Rzym I ustanawia autonomię woli wyboru jako zasadę dotyczącą wszystkich umów. Ustanawia on jednocześnie system prawny mający zastosowanie do wyboru ( 55 ) ogólnie lub w odniesieniu do określonych stosunków umownych ( 56 ).

86.

Przepis ten odznacza się przychylnością, jeśli chodzi o formę wyboru prawa: wybór może być wyraźny lub dorozumiany. Wybór powinien „w sposób jednoznaczny wynika[ć] z postanowień umowy lub okoliczności sprawy” ( 57 ).

87.

Nie istnieje katalog kryteriów służących „ustalaniu, czy wybór prawa wynika w sposób jednoznaczny […] [z] […] umow[y]” ( 58 ). Z wyjątkiem odniesienia do wyboru jurysdykcji jako wskazówki co do wyboru prawa ( 59 ) rozporządzenie Rzym I nie zawiera innych elementów, które wskazywałyby na to, że strony zamierzały w sposób dorozumiany dokonać wyboru prawa właściwego dla ich umowy.

88.

Zawarta w indywidualnej umowie o pracę klauzula, zgodnie z którą umowę tę uzupełnia przepis prawa krajowego ( 60 ), mogłaby co do zasady wskazywać na wybór prawa.

89.

Jednakże, jak zauważa Komisja ( 61 ), klauzula taka mogłaby być również interpretowana jako zwykłe wyrażenie woli włączenia do umowy niektórych przepisów materialnych prawa, mających taką samą moc jak wszelkie inne postanowienia umowne („włączenie przez odniesienie”) ( 62 ).

90.

Ustalenie, jaki był rzeczywisty zamiar stron w każdym przypadku, należy do sądu krajowego. W ramach tego zadania uważam, że klauzula taka jak ta zawarta w spornych umowach nie wystarczyłaby do wyciągnięcia wniosku, że dokonano jednoznacznego wyboru prawa ( 63 ).

91.

Aby bowiem klauzula ta była interpretowana jako dorozumiane wyrażenie woli stron co do wyboru prawa regulującego ich stosunek umowny, musiałaby ona znaleźć oparcie w innych danych ( 64 ). Jest tak tym bardziej w przypadku, gdy niektóre istotne elementy umowy, takie jak miejsce wykonania głównych świadczeń, wydają się wskazywać na inne prawo.

92.

Indywidualne umowy o pracę, które są przedmiotem sporu, odpowiadają z góry określonemu formularzowi, którego stosowanie jest wymagane na mocy rozporządzenia nr 64/2003. Klauzula (domniemanego) wyboru prawa jest jedną z klauzul zawartych w tym formularzu.

93.

Żaden przepis rozporządzenia Rzym I nie stoi na przeszkodzie temu, aby wybór prawa był włączony do umowy jako warunek nieuzgodniony indywidualnie, lecz zawarty domyślnie we wzorze wspólnym dla danego sektora ( 65 ).

94.

Wątpliwości, jakie mogą powstać co do istnienia i ważności zgody na taką klauzulę, powinny być rozstrzygane zgodnie z prawem, które hipotetycznie ma zastosowanie, to znaczy prawem, które byłoby stosowane, gdyby wybór był ważny, a więc prawem, które pozornie zostało wybrane ( 66 ).

95.

Inną i oczywiście wstępną kwestią jest ustalenie, czy klauzula wyboru prawa, której włączenie do umowy wynika albo z wymogu ustawowego, albo z jednostronnej decyzji jednej ze stron umowy, jest ważna.

96.

Odpowiedź na to pytanie zawarta w rozporządzeniu Rzym I wymaga rozróżnienia pomiędzy tymi dwiema sytuacjami.

97.

Sąd odsyłający opisuje odesłanie do rumuńskiego kodeksu pracy, zawarte w spornych umowach, jako wynikające z przepisów krajowych, które „obowiązkowo włączają klauzulę wyboru prawa rumuńskiego do indywidualnych umów o pracę” (sprawa C‑152/20).

98.

Gdyby tak było, nie istniałby swobodny wybór prawa przez strony umowy w rozumieniu art. 3 rozporządzenia Rzym I. Taka klauzula narzucona przez ustawę wydaje się niezgodna z ideą swobody wyboru.

99.

Nie wydaje się jednak, aby była to jedyna wykładnia przepisu krajowego. W swoich uwagach rząd rumuński podnosi, że strony indywidualnej umowy o pracę nie mają obowiązku wyboru prawa rumuńskiego jako prawa właściwego. Jedynie wówczas, gdy zdecydują się na ten swobodnie uzgodniony wybór, muszą przestrzegać rozporządzenia nr 64/2003 i zawrzeć umowę zgodnie z załączonym do niego formularzem.

100.

Zgodnie z tą interpretacją włączenie do umowy (za pomocą formularza) klauzuli przewidującej stosowanie kodeksu pracy jako uzupełnienia jest konsekwencją wcześniejszego i swobodnego wyboru stron, które wskazały prawo rumuńskie jako prawo właściwe dla ich stosunku umownego. Jednocześnie stanowi ono dowód takiego wyboru.

101.

Dokonanie wykładni prawa krajowego jest zadaniem sądu odsyłającego, a nie Trybunału. Tylko w przypadku, gdyby druga z tych dwóch interpretacji miała pierwszeństwo, rzeczona klauzula mogłaby być rozumiana jako wyraz autonomii woli stron w rozumieniu art. 3 rozporządzenia Rzym I.

102.

Kwestia jest inna, jeżeli klauzula została włączona do umowy nie w drodze wymogu ustawowego, lecz w wyniku decyzji pracodawcy, do której odnosi się w szczególności pytanie trzecie w sprawie C‑218/20.

103.

Umowy o pracę są zazwyczaj sporządzane z góry przez pracodawcę w standardowej formie. Włączenie do nich klauzuli wyboru prawa (i jurysdykcji) państwa, w którym zostały zawarte, ułatwia zarządzanie stosunkami pracy i zmniejsza koszty informacji prawnej.

104.

W przypadku wcześniej sporządzonej klauzuli zawartej w indywidualnej umowie o pracę (która z kolei może obejmować postanowienia układu zbiorowego) swoboda wyboru, która co do zasady przysługuje obu stronom, może być realizowana poprzez wyrażenie zgody, nawet jeśli rzeczywiście nie było wcześniejszych negocjacji co do jej treści ( 67 ).

105.

Zastosowanie art. 3 rozporządzenia Rzym I do indywidualnych umów o pracę nie może pomijać tego faktu. Poza wyjątkowymi przypadkami większość pracowników nie jest de facto uprawniona do zobowiązania pracodawcy do wyboru prawa właściwego dla ich indywidualnych umów. Wybór prawa przez tych pracowników będzie zatem oznaczał przyjęcie – poprzez wyrażenie przez nich zgody – wyboru dokonanego wcześniej przez pracodawcę.

106.

Dotyczy to również stosunkowo równoległej dziedziny umów konsumenckich, do których odnosi się art. 6 rozporządzenia Rzym I. W odniesieniu do tych umów Trybunał nie sprzeciwił się ważności „wcześniej sporządzone[go] postanowieni[a] dotyczące[go] wyboru prawa właściwego wyznaczające[go] prawo państwa członkowskiego siedziby przedsiębiorcy”, pod warunkiem że nie jest ono nieuczciwe ( 68 ).

107.

Mając na uwadze powyższe rozważania, proponuję udzielić Tribunalul Mureș (sądowi okręgowemu dla Maruszy, Rumunia) następujących odpowiedzi: