1.

W niniejszym wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Vrhovno sodišče Republike Slovenije (sąd najwyższy Republiki Słowenii) zwrócił się do Trybunału z dwoma pytaniami odnoszącymi się do wykładni dyrektywy 2003/88/WE dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy ( 2 ).

2.

Pytania te wpisują się w ramy sporu pomiędzy B.K., byłym podoficerem armii słoweńskiej, a Republiką Słowenii (ministerstwem obrony), jego byłym pracodawcą, w przedmiocie wynagrodzenia, jakie powinno mu zostać wypłacone w zamian za dyżur w obiektach wojskowych, który regularnie pełnił w trakcie służby.

3.

W tym kontekście sąd odsyłający zwraca się w istocie do Trybunału o wyjaśnienie, czy osoby sprawujące funkcje wojskowe w siłach zbrojnych państw członkowskich (zwane dalej „żołnierzami” lub „członkami sił zbrojnych”) są objęte zakresem stosowania dyrektywy 2003/88 i czy w związku z tym ich czas pracy należy obliczać, organizować i ograniczać zgodnie z przepisami tej dyrektywy, w tym podczas pełnienia dyżuru.

4.

Dyrektywa 2003/88 była już przedmiotem bogatego orzecznictwa Trybunału. Pomimo to pytania przedstawione w niniejszej sprawie pozostają niewyjaśnione i są przy tym bardzo newralgiczne. Kwestia organizacji czasu pracy żołnierzy dotyczy bowiem funkcjonowania sił zbrojnych państw członkowskich, instytucji często uznawanych przez te państwa za „kluczowy element” ich suwerenności, których organizacja należy co do zasady do wyłącznej kompetencji każdego z nich. Ponadto istnieje obawa, że stosowanie tej dyrektywy do żołnierzy zaszkodzi w praktyce zdolności operacyjnej wspomnianych sił.

5.

W niniejszej sprawie Trybunał napotyka zatem na kontekst wojskowy, który rzadko miał okazję rozpoznawać. Cała trudność będzie polegała na znalezieniu „właściwej równowagi” pomiędzy z jednej strony prawami żołnierzy jako pracowników do ochrony zdrowia i bezpieczeństwa w pracy, w tym do ograniczenia czasu pracy, a z drugiej strony zasadniczym interesem państw członkowskich w prawidłowym funkcjonowaniu ich sił zbrojnych, niezbędnym dla ochrony bezpieczeństwa narodowego.

6.

W niniejszej opinii proponuję, aby Trybunał orzekł, że w celu zapewnienia tej równowagi żołnierze są co do zasady objęci zakresem stosowania dyrektywy 2003/88. Niemniej jednak są oni z niego wyłączeni, w sytuacji gdy wykonują pewną „specyficzną działalność” sił zbrojnych na warunkach, które wymienię poniżej. Wyjaśnię również, dlaczego działalność taka jak dyżur w obiektach wojskowych co do zasady do niej nie należy.

7.

Artykuł 2 dyrektywy 89/391/EWG w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy ( 3 ) przewiduje:

„1.   Niniejsza dyrektywa będzie miała zastosowanie we wszystkich sektorach działalności, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym (przemysłowym, rolniczym, handlowym, administracyjnym, usług, szkolnictwa, oświaty i kultury, działalności rozrywkowej itp.).

2.   Niniejsza dyrektywa nie będzie miała zastosowania tam, gdzie istniałaby sprzeczność interesów – w odniesieniu do specyficznej działalności publicznej i społecznej [posiadającej swoiste cechy], takiej jak siły zbrojne czy policja, lub też w odniesieniu do określonych dziedzin działalności w zakresie usług związanych z ochroną cywilną.

W powyższych wypadkach bezpieczeństwo i higiena pracy pracowników powinny być zapewnione w sposób możliwie jak najszerszy, z uwzględnieniem zasad i celów niniejszej dyrektywy”.

8.

Zgodnie z art. 1 ust. 3 dyrektywy 2003/88:

„Niniejszą dyrektywę stosuje się do wszystkich sektorów działalności, zarówno publicznego, jak i prywatnego, w rozumieniu art. 2 [dyrektywy 89/391], bez uszczerbku dla przepisów art. 14, 17, 18 oraz 19 niniejszej dyrektywy.

Niniejszej dyrektywy nie stosuje się do marynarzy, określonych w dyrektywie 1999/63/WE[ ( 4 )], bez uszczerbku dla przepisów art. 2 ust. 8 niniejszej dyrektywy”.

9.

Artykuł 2 tej dyrektywy stanowi:

„Do celów niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:

[…].

10.

Artykuł 142 Zakon o delovnih razmerjih (ustawy o stosunkach pracy, Uradni list RS, nr 21/2013) stanowi w ust. 1 i 2:

„1.   Czas pracy obejmuje rzeczywisty czas pracy i czas odpoczynku, zgodnie z art. 154 niniejszej ustawy, a także czas odpowiadający usprawiedliwionym nieobecnościom w pracy zgodnie z ustawą i układem zbiorowym lub aktem o charakterze generalnym.

2.   Rzeczywisty czas pracy obejmuje cały czas, w którym pracownik pracuje, to jest czas, w którym pozostaje on do dyspozycji pracodawcy i wypełnia swoje obowiązki zawodowe wynikające z umowy o pracę”.

11.

Artykuł 23 Zakon o sistemu plač v javnem sektorju (ustawy o systemie wynagrodzeń w sektorze publicznym, Uradni list RS, nr 56/02 i nast.) stanowi, że pracownicy państwowej sfery budżetowej, w tym osoby zatrudnione w słoweńskiej armii, mają prawo między innymi do dodatku za pracę wykonywaną w mniej korzystnych godzinach, o którym mowa w art. 32 ust. 3 tej ustawy. Ten ostatni przepis stanowi, że pracownicy państwowej sfery budżetowej mają również prawo do dodatku z tytułu pozostawania w gotowości do pracy. Ustęp 5 tego artykułu przewiduje, że wysokość dodatku z tytułu pozostawania w gotowości do pracy jest ustalana w układzie zbiorowym obowiązującym w sektorze publicznym.

12.

Artykuł 46 Kolektivna pogodba za javni sektor (układu zbiorowego obowiązującego w sektorze publicznym), w brzmieniu obowiązującym w okresie, którego dotyczy postępowanie główne (Uradni list RS, nr 57/2008 i nast.), stanowi, że „[p]racownicy państwowej sfery budżetowej są uprawnieni do dodatku z tytułu pozostawania w gotowości do pracy w wysokości równej 20% stawki godzinowej wynagrodzenia podstawowego. W odniesieniu do pracowników państwowej sfery budżetowej okres pozostawania w gotowości do pracy nie jest zaliczany do czasu pracy”.

13.

W uzasadnieniu tego układu zbiorowego (Uradni list RS, nr 112‑4869/2008) wyjaśniono, że „[p]ozostawanie w gotowości do pracy oznacza możliwość po stronie pracodawcy skontaktowania się z pracownikiem państwowej sfery budżetowej, tak aby w razie potrzeby mógł on stawić się w pracy, poza swoim czasem pracy. Pozostawanie w gotowości do pracy zleca się na piśmie. Wysokość dodatku z tytułu pozostawania w gotowości do pracy jest taka sama, niezależnie od tego, czy pracownik państwowej sfery budżetowej pozostaje w gotowości do pracy w ciągu dnia, w nocy, w dniu roboczym, w niedzielę czy w dniu świątecznym”.

14.

Zakon o obrambi (ustawa o obronności, Uradni list RS, nr 92/94 i nast.) reguluje w szczególności prawa i obowiązki pracowników wykonujących działalność zawodową w sektorze obrony ( 5 ). Artykuł 96 ust. 1 tej ustawy stanowi, że pracownik, który wykonuje działalność zawodową w sektorze obrony, jest zobowiązany, na podstawie decyzji przełożonego i na potrzeby służby, świadczyć pracę w szczególnych warunkach pracy. W ust. 2 tego artykułu stanowi się, że przez taką pracę rozumie się pracę wykonywaną w mniej korzystnym dla pracownika czasie pracy, a także pracę w mniej korzystnych warunkach pracy lub związaną z dodatkowymi obciążeniami, w tym pozostawanie w gotowości do pracy lub możliwość pracodawcy skontaktowania się z pracownikiem i pełnienie dyżurów. Ustęp 3 wspomnianego artykułu stanowi, że jeżeli w okresie pozostawania w gotowości do pracy pracownik świadczy pracę, faktyczny czas pracy jest traktowany jako przedłużenie czasu pracy, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.

15.

Artykuł 97e ust. 1 ustawy o obronności stanowi, że pozostawanie w gotowości do pracy to czas, w którym pracownik świadczący pracę w sektorze obrony musi być dyspozycyjny w miejscu pracy, w miejscu wskazanym przez pracodawcę lub w domu. Ustęp 2 tego artykułu stanowi, że czasu pozostawania w gotowości do pracy nie zalicza się do obliczenia tygodniowego lub miesięcznego wymiaru czasu pracy. W sytuacji, w której pracownik musi faktycznie pracować w okresie pozostawania w gotowości do pracy, owe godziny rzeczywistego czasu pracy wlicza się do obliczenia tygodniowego lub miesięcznego wymiaru czasu pracy. Ustęp 3 wspomnianego artykułu wskazuje, że minister określa przypadki i sposoby pozostawania w gotowości do pracy w miejscu pracy, w miejscu wskazanym przez pracodawcę lub w domu. Przypadki i sposoby pozostawania w gotowości do pracy w wojsku określa szef sztabu obrony. Ustęp 4 tego artykułu przewiduje, że pozostawanie w gotowości do pracy w miejscu wskazanym przez pracodawcę jest równoważne z dyżurem w miejscu pracy.

16.

Artykuł 97č ust. 1 ustawy o obronności stanowi, że co do zasady dyżur trwa nieprzerwanie przez 24 godziny. Ustęp 2 tego artykułu wskazuje, że żołnierzy pełniących dyżur traktuje się jak osoby pracujące w systemie pracy dzielonej. Godzin, w których nie wykonują oni żadnej faktycznej czynności zawodowej, nie wlicza się do czasu pracy, ale traktuje jako czas pozostawania w gotowości do pracy w miejscu pracy. Dobowa aktywność zawodowa podczas dyżuru nie może przekraczać 12 godzin. Ustęp 3 wspomnianego artykułu precyzuje, że w wyjątkowym wypadku lub w celu zakończenia już rozpoczętego zadania, czas pracy żołnierzy może zostać wyjątkowo przedłużony, ale w takim przypadku godziny przepracowane po upływie 12 godzin pracy traktowane są jak nadgodziny. Ustęp 4 tego artykułu stanowi, że pełnienie dyżuru może trwać nieprzerwanie maksymalnie przez siedem dni. Żołnierzom przysługują okresy odpoczynku w miejscu, w którym pełnią dyżur, w ten sposób, że okres 12 godzin traktuje się za zwykły czas pracy, a pozostały okres 12 godzin za okres pozostawania w gotowości do pracy.

17.

Jako podoficer armii słoweńskiej B.K. pełnił dyżur w koszarach w Slovenskiej Bistricy (Słowenia) przez jeden tydzień w miesiącu, trwający 24 godziny na dobę, we wszystkie dni tygodnia, w tym w soboty i niedziele. W tym okresie B.K. musiał być dyspozycyjny i stale obecny w tych koszarach. W przypadku niezapowiedzianego przyjazdu żandarmerii wojskowej, inspekcji lub zespołu interwencyjnego był on zobowiązany do odnotowania tego w rejestrze i wykonania zadań zleconych mu przez przełożonych.

18.

W odniesieniu do tych okresów dyżuru Republika Słowenii (ministerstwo obrony) zaliczyła 8 godzin w dniu dyżuru do czasu pracy i zapłaciła B.K. zwykłe wynagrodzenie za te 8 godzin. Pozostałe godziny nie zostały uznane za czas pracy, lecz za okres pozostawania w gotowości do pracy w miejscu pracy. Zainteresowany otrzymał zatem za te godziny dodatek za pozostawanie w gotowości do pracy w wysokości 20% tego wynagrodzenia.

19.

B.K. wniósł pozew do Delovno in socialno sodišče v Ljubljani (sądu pracy i ubezpieczeń społecznych w Lublanie, Słowenia) przeciwko Republice Słowenii (ministerstwu obrony), w ramach którego żąda zapłaty za godziny pozostawania w gotowości do pracy w ramach dyżuru w okresie pomiędzy lutym 2014 r. a lipcem 2015 r. jako za godziny nadliczbowe ( 6 ). Zainteresowany twierdzi, że zgodnie z dyrektywą 2003/88 godziny te powinny były zostać zaliczone w całości jako czas pracy i w konsekwencji powinno było zostać za nie wypłacone wynagrodzenie, ponieważ musiał on być zawsze obecny w miejscu pracy lub w koszarach, do dyspozycji swojego pracodawcy i z dala od swojego domu i swojej rodziny.

20.

Wyrokiem z dnia 26 września 2016 r. Delovno in socialno sodišče v Ljubljani (sąd pracy i ubezpieczeń społecznych w Lublanie) oddalił pozew B.K. Zdaniem tego sądu Republika Słowenii (ministerstwo obrony) obliczyła wynagrodzenie zainteresowanego zgodnie z ustawą o obronności, na mocy której okresu pozostawania w gotowości do pracy w miejscu pracy lub w miejscu wskazanym przez pracodawcę nie zalicza się w całości do czasu pracy. Za sporne godziny B.K. miał zatem prawo jedynie do dodatku za pozostawanie w gotowości do pracy, który został mu wypłacony.

21.

B.K. wniósł apelację do Višje delovno in socialno sodišče v Ljubljani (sądu apelacyjnego pracy i ubezpieczeń społecznych w Lublanie, Słowenia). Wyrokiem z dnia 4 maja 2017 r. sąd ten oddalił apelację zainteresowanego i utrzymał w mocy wyrok sądu pierwszej instancji. Sąd apelacyjny orzekł w szczególności, że ustawa o obronności nie jest sprzeczna z dyrektywą 2003/88, ponieważ na podstawie art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391 obie te dyrektywy nie mają zastosowania, gdy swoiste cechy szczególne specyficznej działalności w służbie publicznej, w szczególności w siłach zbrojnych, stoją z tym w sprzeczności, co ma miejsce w przypadku służby w słoweńskim wojsku.

22.

Następnie B.K. wniósł skargę rewizyjną od wyroku sądu apelacyjnego do Vrhovno sodišče Republike Slovenije (sądu najwyższego Republiki Słowenii). W tych okolicznościach sąd ten postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

23.

Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym z dnia 10 września 2019 r. wpłynął do Trybunału w dniu 10 października tego samego roku. Rządy słoweński ( 7 ), niemiecki i francuski oraz Komisja Europejska przedłożyły Trybunałowi uwagi na piśmie. Ci sami uczestnicy oraz rząd hiszpański byli reprezentowani na rozprawie, która odbyła się w dniu 21 września 2020 r.

24.

Na wstępie przypomnijmy, że dyrektywa 2003/88 ( 8 ) ustanawia szereg „minimalnych wymagań” ( 9 ) w odniesieniu do organizacji czasu pracy. Zgodnie z tą dyrektywą państwa członkowskie są zobowiązane przyjąć niezbędne środki w celu zapewnienia, aby każdy pracownik był uprawniony w szczególności do minimalnego okresu dobowego odpoczynku w wymiarze 11 nieprzerwanych godzin w okresie 24‑godzinnym (art. 3), do przerwy, w przypadku gdy dzień roboczy jest dłuższy niż sześć godzin (art. 4), do minimalnego nieprzerwanego okresu odpoczynku tygodniowego w wymiarze 24 godzin w każdym okresie siedmiodniowym, do którego dolicza się 11 godzin odpoczynku dobowego (art. 5), do maksymalnego tygodniowego czasu pracy w wymiarze 48 godzin, łącznie z pracą w godzinach nadliczbowych (art. 6) oraz do corocznego płatnego urlopu w wymiarze co najmniej czterech tygodni (art. 7). Wspomniana dyrektywa zawiera również przepisy dotyczące czasu trwania i warunków pracy w porze nocnej i pracy w systemie zmianowym oraz harmonogramów pracy ( 10 ).

25.

Te „wymagania” mają głównie na celu ochronę bezpieczeństwa i zdrowia pracowników ( 11 ). Mają one w szczególności zagwarantować, by pracownicy dysponowali wystarczającym okresem odpoczynku po to, aby pozbyć się zmęczenia wywołanego pracą. Przyczyniają się w związku z tym do zapobiegania zagrożeniu zranienia siebie lub współpracowników czy innych osób przez nieuwagę wynikającą z tego zmęczenia, i co do zasady mają wkład w unikaniu sytuacji, w których praca ta szkodzi ich zdrowiu, w krótkiej lub dłuższej perspektywie ( 12 ). Dyrektywa 2003/88 konkretyzuje w tym zakresie ogólne zasady ustanowione w dyrektywie 89/391, która stanowi „dyrektywę ramową” w dziedzinie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa w pracy. Ponadto przepisy dyrektywy 2003/88 mają na celu zagwarantowanie pracownikom wytchnienia i wolnego czasu, a tym samym zapewniają im pewną równowagę między życiem zawodowym a życiem prywatnym ( 13 ).

26.

Jednocześnie wspomniane „wymagania” nakładają ograniczenia natury ekonomicznej i praktycznej na pracodawców, w tym na państwa członkowskie, gdy działają one w tym charakterze. W szczególności bardziej złożone staje się funkcjonowanie istotnych usług publicznych, mających na celu zaspokojenie interesu ogólnego i z tego tytułu podlegających wymogowi ciągłości. Ciągłość ta zależy bowiem od udostępnienia tych usług przez wystarczającą liczbę pracujących pracowników, a tym samym na pierwszy rzut oka występuje napięcie między ścisłym przyznaniem zainteresowanym pracownikom przewidzianych w dyrektywie 2003/88 praw do ograniczenia czasu pracy i odpoczynku a funkcjonowaniem tych służb.

27.

To napięcie jest szczególnie widoczne w niniejszej sprawie, której tłem jest funkcjonowanie sił zbrojnych państw członkowskich, a więc instytucji państwowych o szczególnym znaczeniu.

28.

W tym względzie, jak przypomniały rządy słoweński, hiszpański i francuski, chociaż zakres powierzonych siłom zbrojnym zadań jest różny w poszczególnych państwach członkowskich, stanowią one co do zasady kluczową część polityki obronnej tych państw. Ich głównym zadaniem jest zapewnienie integralności terytorium oraz ochrona ludności i instytucji przed zbrojną napaścią. Siły zbrojne przyczyniają się również ogólnie do zwalczania innych zagrożeń, które mogą zagrozić bezpieczeństwu narodowemu. W tym względzie ich zadaniem jest często zapewnienie bezpieczeństwa ludności i udzielanie wsparcia organom cywilnym, jeżeli ich środki już nie wystarczają, w szczególności w przypadku katastrofy naturalnej lub zamachu ( 14 ). Siły zbrojne zapewniają także państwom członkowskim swobodne wykonywanie ich suwerenności na płaszczyźnie międzynarodowej. Umożliwiają im w szczególności wykonywanie obowiązków w zakresie bezpieczeństwa zbiorowego w ramach organizacji międzynarodowych, do których państwa te należą ( 15 ), a na poziomie Unii w ramach wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony ( 16 ). W tym kontekście siły zbrojne państw członkowskich biorą udział, w różnym stopniu, w promowaniu i utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Ogólnie rzecz biorąc, siły zbrojne reprezentują ostateczny środek (ultima ratio) państw dla obrony bezpieczeństwa i ochrony ich zasadniczych interesów.

29.

Ponadto, jak podkreśliły przed Trybunałem rządy słoweński, hiszpański i francuski, chociaż historycznie siły te interweniowały głównie w „czasie wojny” z udziałem danego państwa, w przeciwieństwie do „czasu pokoju”, powszechnie przyjmuje się, że rozróżnienie to nie jest już odpowiednie w obecnym kontekście geopolitycznym. Chociaż bowiem nie toczy się „wojna” w tradycyjnym rozumieniu tego słowa bezpośrednio na granicach państw członkowskich, to jednak rozwój międzynarodowego terroryzmu, rozprzestrzenianie się lokalnych lub regionalnych konfliktów o różnej intensywności w państwach trzecich, niekiedy w pobliżu Europy, pojawienie się „cyberwojny” umożliwionej zmianami technologicznymi, a także liczne inne czynniki napięcia wywołują trwałą niestabilność stosunków międzynarodowych, która skutkuje licznymi, różnorodnymi „hybrydowymi” zagrożeniami dla bezpieczeństwa państw członkowskich. Polityka obronna każdego państwa członkowskiego, a w szczególności siły zbrojne, powinny zatem odgrywać stałą rolę i obejmować również tradycyjny „czas pokoju” ( 17 ).

30.

Również w tym przypadku, aby móc odgrywać swą rolę w sposób ciągły i skuteczny, siły zbrojne państw członkowskich muszą dysponować niezbędnymi zasobami ludzkimi. W tym kontekście kwestia organizacji czasu pracy żołnierzy jest szczególnie delikatna, a podejścia w tej dziedzinie różnią się w poszczególnych państwach członkowskich ( 18 ).

31.

Zasadniczo część państw członkowskich, w tym Niemcy ( 19 ), Luksemburg ( 20 ), jak również Słowenia ( 21 ), regulują tygodniowy i dobowy czas pracy żołnierzy w swoim ustawodawstwie, tak jak to ma miejsce w przypadku innych pracowników państwowej sfery budżetowej i funkcjonariuszy, zastrzegając jednak, ze względu na specyfikę sił zbrojnych, odstępstwa w odniesieniu do ich działań w celu zapewnienia prawidłowego przebiegu tych działań. Inne państwa członkowskie, do których należą Hiszpania ( 22 ) i Włochy ( 23 ), uchwaliły takie przepisy o czasie pracy, poddając jednocześnie żołnierzy wymogowi stałej dyspozycyjności, który uzasadnia pierwszeństwo potrzeb służby w niektórych okolicznościach przed przestrzeganiem tych przepisów. Wreszcie ostatnia grupa państw członkowskich, w tym Francja i Cypr, nie przewidziała w swoim ustawodawstwie ograniczeń czasu pracy żołnierzy, ponieważ te państwa członkowskie przyjmują ekstensywną koncepcję dyspozycyjności żołnierzy, która sprzeciwia się ze swej natury jakimkolwiek ograniczeniom tego czasu.

32.

Dokładniej rzecz ujmując, zdaniem rządu francuskiego, ciągłość i skuteczność sił zbrojnych narzuca sposób organizacji niezgodny z systemem takim jak przewidziany w dyrektywie 2003/88, opartym na indywidualnym obliczaniu czasu pracy oraz obowiązkowego odpoczynku dobowego i tygodniowego. Prawidłowe wykonywanie powierzonych im zadań wymaga ustanowienia szczególnych ram w zakresie organizacji czasu służby żołnierzy, zapewniających elastyczność wystarczającą do pogodzenia, z jednej strony, ochrony zdrowia i bezpieczeństwa żołnierzy, a z drugiej strony, wymogów operacyjnych, które mają bezwzględne pierwszeństwo. Do dowództwa musi zatem należeć podjęcie decyzji o godzinach pracy, okresach odpoczynku i urlopów (lub, ściślej rzecz biorąc, „przepustkach”) żołnierzy w zależności od tych wymogów, czuwając przy tym w jak największym stopniu nad dobrymi warunkami pracy i bezpieczeństwem oddziałów.

33.

Ponadto, jak podkreśla rząd francuski, w szczególności we Francji stawiany żołnierzom wymóg stałej dyspozycyjności (zwany dalej „zasadą dyspozycyjności”), który oznacza ich zaangażowanie w służbę „o każdej porze i w każdym miejscu”, jest postrzegany nie tylko jako element niezbędny do powodzenia misji sił zbrojnych, lecz również jako identyfikujący wyznacznik, odróżniający tych właśnie żołnierzy od cywili. Ograniczenia związane z tym stałym zaangażowaniem wiążą się z przywilejami, takimi jak duża liczba dni wolnych od pracy czy też hojniejszy system wcześniejszego przechodzenia na emeryturę niż w przypadku innych pracowników. Często podnosi się, że stosowanie do żołnierzy przepisów dyrektywy 2003/88 podważałoby tę zasadę dyspozycyjności i w ten sposób przyczyniałoby się niejako do „strywializowania” zawodu żołnierza, zbliżając go do pracy urzędników służby cywilnej i niwecząc w ten sposób jego wyjątkowość ( 24 ).

34.

Przed zbadaniem pytań postawionych w tym trudnym kontekście przez sąd odsyłający (zob. środtytuły B i C poniżej) muszę pokrótce zająć się ich dopuszczalnością (zob. środtytuł A poniżej).

35.

Pragnę przypomnieć, że przedmiotem żądania wysuniętego przez B.K. wobec Republiki Słowenii (ministerstwa obrony) jest zapłata za godziny pozostawania w gotowości do pracy w ramach dyżuru, który pełnił podczas swojej służby, jak za godziny nadliczbowe. Tymczasem, jak wskazałem w pkt 25 niniejszej opinii, wymagania dyrektywy 2003/88 mają na celu ochronę bezpieczeństwa i zdrowia pracowników. Dyrektywa ta nie reguluje zatem co do zasady ( 25 ) podobnej kwestii majątkowej ( 26 ).

36.

Nie wynika z tego jednak, że niniejsze pytania prejudycjalne są niedopuszczalne. Sąd odsyłający uważa bowiem, że w celu ustalenia wynagrodzenia, jakie należałoby wypłacić B.K. za godziny przepracowane w ramach dyżuru i tym samym rozstrzygnięcia zawisłego przed nim sporu, konieczne jest ustalenie, czy godziny te stanowią w całości „czas pracy” w rozumieniu art. 2 pkt 1 dyrektywy 2003/88. Sąd ten wyraźnie twierdzi, że kwestia stosowania tej dyrektywy do żołnierzy oraz kwestia kwalifikacji, w rozumieniu wspomnianej dyrektywy, czasu spędzonego przez nich na dyżurze mają charakter wstępny w stosunku do kwestii istnienia prawa do dodatku do wynagrodzenia żądanego przez B.K. W tych okolicznościach istnieje oczywisty związek pomiędzy postawionymi pytaniami a sprawą w postępowaniu głównym ( 27 ).

37.

Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy dyrektywa 2003/88 ma zastosowanie do „pracowników sektora obrony” i „żołnierzy”. Jak rozumiem, pierwsza grupa zawiera w sobie drugą grupę, a ponadto również personel cywilny zatrudniony przez słoweńskie ministerstwo obrony ( 28 ). Niemniej jednak pytanie to ma znaczenie dla sporu w postępowaniu głównym jedynie w odniesieniu do żołnierzy. Należy zatem skupić się na analizie tej grupy osób. Ponadto, skoro wspomniana kwestia koncentruje się na działalności w trakcie dyżuru w obiektach wojskowych, wykonywanej „w czasie pokoju”, należy najpierw zadać sobie pytanie, czy dyrektywa ta ma powszechne zastosowanie do żołnierzy, a następnie, w razie potrzeby, zbadać, czy wspomniana działalność jest z niej wyraźnie wyłączona.

38.

Jak wskazałem we wprowadzeniu do niniejszej opinii, jestem zdania, że dyrektywa 2003/88 ma co do zasady zastosowanie do żołnierzy. Przepisy krajowe dotyczące organizacji sił zbrojnych państw członkowskich nie są bowiem w pełni wyłączone z zakresu stosowania prawa Unii (zob. środtytuł 1 poniżej). Ponadto żołnierze są „pracownikami” w rozumieniu tej dyrektywy (zob. śródtytuł 2 poniżej), a siły zbrojne należą do objętych nią sektorów działalności (zob. śródtytuł 3 poniżej). Niemniej jednak żołnierze nie korzystają z przepisów omawianej dyrektywy, gdy uczestniczą w pewnej „specyficznej działalności” tych sił zbrojnych (zob. śródtytuł 4 poniżej), która co do zasady nie obejmuje działalności takiej jak dyżur w obiektach wojskowych (zob. śródtytuł sekcja 5 poniżej).

39.

Podczas rozprawy rządy hiszpański i francuski utrzymywały, że przepisy dotyczące organizacji czasu pracy żołnierzy odzwierciedlają decyzje w zakresie organizacji wojska podejmowane przez każde państwo członkowskie w celu zapewnienia obrony jego terytorium i podstawowych interesów. Przepisy te są zatem ich zdaniem całkowicie wyłączone z zakresu prawa Unii na podstawie art. 4 ust. 2 TUE ( 29 ).

40.

Moim zdaniem tak nie jest z następujących powodów:

41.

W pierwszej kolejności niezaprzeczalne jest, że organizacja sił zbrojnych państw członkowskich jest związana z ich „bezpieczeństwem narodowym” w rozumieniu art. 4 ust. 2 TUE. W ramach prowadzonej przez nie polityki obronnej siły te stanowią jeden z komponentów zapewniających to „bezpieczeństwo” ( 30 ). Tymczasem, zgodnie z tym postanowieniem bezpieczeństwo narodowe pozostaje w zakresie wyłącznej odpowiedzialności każdego państwa członkowskiego. To uściślenie podkreśla, że obecnie Unii nie przyznano żadnej kompetencji w dziedzinie obrony ( 31 ). Co za tym idzie, do każdego państwa członkowskiego należy, zgodnie z wyłączną kompetencją przysługującą mu w tym zakresie, uchwalenie przepisów właściwych dla zapewnienia swojego bezpieczeństwa narodowego i w tych ramach podjęcie działań w zakresie organizacji jego sił zbrojnych.

42.

Jednakże działania takie nie są całkowicie wyłączone z zakresu stosowania prawa Unii. Zgodnie bowiem z utrwalonym orzecznictwem Trybunału „sam tylko fakt, że środek krajowy został podjęty w celu ochrony bezpieczeństwa narodowego nie może powodować niemożności stosowania prawa Unii i zwolnienia państw członkowskich z konieczności przestrzegania tego prawa” ( 32 ).

43.

Tym samym prawo Unii, a w szczególności akty prawa wtórnego wdrażające polityki, w odniesieniu do których Unia posiada kompetencję – w dziedzinie społecznej, równości traktowania itd. – stosuje się na warunkach określonych w tych przepisach a priori również do środków krajowych dotyczących organizacji sił zbrojnych i w związku z tym mogą one ustanawiać pewne ograniczenia, których państwa członkowskie powinny przestrzegać przy wykonywaniu swoich kompetencji w tej dziedzinie ( 33 ).

44.

Wbrew temu, co sugeruje rząd francuski, wyrok Dory ( 34 ) nie podważa tej wykładni. Z wyroku tego nie można bowiem wywnioskować, że środki krajowe dotyczące organizacji sił zbrojnych są całkowicie wyłączone z zakresu prawa Unii.

45.

Pragnę przypomnieć, że sprawa, w której zapadł wspomniany wyrok, dotyczyła niemieckiego uregulowania w zakresie obowiązkowej służby wojskowej zastrzeżonej dla mężczyzn. Aby zostać z niej zwolnionym, A. Dory utrzymywał, że przepisy te wprowadzały dyskryminację ze względu na płeć w zakresie dostępu do zatrudnienia i kształcenia zawodowego, sprzeczną z dyrektywą 76/207. Jego zdaniem bowiem odbywanie służby wojskowej powodowało dla mężczyzn opóźnienie w tym dostępie, które nie dotyczyło kobiet, ponieważ były zwolnione z tej służby. Trybunał orzekł zasadniczo, że prawo Unii nie stoi na przeszkodzie temu, aby państwo członkowskie zastrzegało obowiązkową służbę wojskową dla mężczyzn. Tymczasem uzasadnienie wspomnianego wyroku rozpatrywane w świetle opinii rzecznik generalnej C. Stix-Hackl ( 35 ) odzwierciedla wyjaśnienia udzielone w pkt 41–43 niniejszej opinii. Po pierwsze, decyzja Republiki Federalnej Niemiec o oparciu zatrudnienia w siłach zbrojnych na obowiązkowej służbie wojskowej nie była jako taka regulowana prawem Unii – chodziło tu niewątpliwie o wybór organizacji wojskowej, podlegający wyłącznej kompetencji każdego państwa członkowskiego ( 36 ). Po drugie, żaden obowiązek wynikający z prawa Unii nie określał w niniejszym przypadku granic wykonywania tej kompetencji. Związek między uregulowaniem krajowym dotyczącym tej służby a zakazem dyskryminacji ze względu na płeć przewidzianym w dyrektywie 76/207 był zbyt mały, aby mógł on znaleźć zastosowanie, ponieważ uregulowanie to wywierało co najwyżej pośredni wpływ na dostęp do zatrudnienia lub kształcenia zawodowego w Niemczech ( 37 ).

46.

W drugiej kolejności jest również niezaprzeczalne, że siły zbrojne należą, jak podnosi rząd francuski, do „podstawowych funkcji państwa, […] mających na celu zapewnienie jego integralności terytorialnej […] oraz ochronę bezpieczeństwa narodowego” w rozumieniu art. 4 ust. 2 TUE. Tymczasem zgodnie z tym postanowieniem Unia powinna „szanować” takie podstawowe funkcje państwa ( 38 ).

47.

Niemniej jednak nie oznacza to jeszcze, że środki podjęte przez państwa członkowskie w celu organizacji sił zbrojnych są całkowicie wyłączone z zakresu prawa Unii. „Poszanowanie” przez Unię „podstawowych funkcji państwa” nie ogranicza zakresu stosowania tego prawa, lecz powinno zostać należycie uwzględnione, w szczególności przy przyjmowaniu ( 39 ) i wykładni aktów prawa wtórnego, takich jak dyrektywa 2003/88, ponieważ stosowanie tych aktów nie powinno, zgodnie ze wspomnianym art. 4 ust. 2, uniemożliwiać prawidłowego funkcjonowania tych „podstawowych funkcji” ( 40 ).

48.

Podsumowując, jak podniosły rząd niemiecki i Komisja, prawo Unii może mieć zastosowanie do organizacji czasu pracy żołnierzy, choć kwestia ta dotyczy organizacji sił zbrojnych, a tym samym „bezpieczeństwa narodowego” oraz „podstawowych funkcji państwa” w rozumieniu art. 4 ust. 2 TUE. Natomiast prawa tego nie można interpretować ani stosować w sposób, który podważałby prawidłowe funkcjonowanie sił zbrojnych, którą to koncepcję rozwinę w poniższych sekcjach.

49.

Pragnę przypomnieć, że przepisy dyrektywy 2003/88 mają na celu przyznanie korzyści, jak stanowi się w niej wielokrotnie ( 41 ), „pracownikom”. Moim zdaniem zawodowi żołnierze tacy jak B.K. należą bezspornie do tej kategorii ( 42 ).

50.

Zgodnie bowiem z utrwalonym orzecznictwem Trybunału pojęcie „pracownika” w rozumieniu dyrektywy 2003/88 jest pojęciem autonomicznym prawa Unii, zdefiniowanym w oparciu o obiektywne kryteria, które charakteryzują stosunek pracy odnośnie do praw i obowiązków danej osoby. W tym względzie istotną cechą charakterystyczną stosunku pracy jest okoliczność, że dana osoba wykonuje przez pewien okres, na rzecz innej osoby i pod jej kierownictwem, pracę, w zamian za którą otrzymuje wynagrodzenie ( 43 ).

51.

Tymczasem zawodowi żołnierze wykonują przez pewien czas różne świadczenia, w zamian za które otrzymują wynagrodzenie – w szczególności żołd. Ponadto żołnierze podlegają nadrzędnemu wymogowi dyscypliny, oznaczającemu w szczególności przestrzeganie zasad postępowania, regulaminów wojskowych i rozkazów przełożonych ( 44 ) – będącemu skrajnym przejawem stosunku podporządkowania charakteryzującego każdy stosunek pracy.

52.

Pragnę uściślić, że zawodowi żołnierze są „pracownikami” w rozumieniu dyrektywy 2003/88, niezależnie od tego, czy w swoich państwach członkowskich są oni związani z siłami zbrojnymi na podstawie umowy, czy mają status urzędniczy ( 45 ). Nawet jeśli żołnierze posiadają status sui generis w prawie krajowym ( 46 ), należy ich uważać za pracowników na potrzeby tej dyrektywy ( 47 ).

53.

Jak wynika z art. 1 ust. 3 dyrektywy 2003/88, zakres przedmiotowy stosowania tej dyrektywy został zdefiniowany zasadniczo poprzez odesłanie do art. 2 dyrektywy 89/391, w którym opisano zakres stosowania tej ostatniej dyrektywy. Te dwa akty prawne mają zatem co do zasady ten sam zakres stosowania ( 48 ), z tym zastrzeżeniem, że dyrektywa 2003/88 nie obejmuje, w przeciwieństwie do dyrektywy 89/391, „marynarzy”, którzy są wyraźnie objęci dyrektywą 1999/63. Tymczasem wyjątek ten nie ma znaczenia dla niniejszej sprawy ( 49 ). Wynika z tego, że w celu ustalenia, czy dyrektywa 2003/88 ma zastosowanie do żołnierzy, należy zbadać, czy są oni objęci zakresem dyrektywy 89/391.

54.

Zgodnie z brzmieniem art. 2 ust. 1 dyrektywy 89/391 ma ona zastosowanie „we wszystkich sektorach działalności, zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym”, wśród których to sektorów wymieniono „usługi”.

55.

W niniejszej sprawie siły zbrojne państw członkowskich stanowią taką „działalność”, ponieważ świadczą usługi publiczne –obrony narodowej ( 50 ). Siły te należą zatem do „sektorów działalności publicznej”, o których mowa we wspomnianym art. 2 ust. 1.

56.

Niemniej jednak art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391 przewiduje wyjątek od zakresu stosowania tej dyrektywy. Zgodnie z tym przepisem wspomniana dyrektywa nie ma zastosowania „tam, gdzie istniałaby sprzeczność interesów – w odniesieniu do specyficznej działalności publicznej i społecznej, [posiadającej swoiste cechy], takiej jak siły zbrojne czy policja, lub też w odniesieniu do określonych dziedzin działalności w zakresie usług związanych z ochroną cywilną”. W akapicie drugim tego ustępu uściślono jednak, że w takim przypadku ochrona bezpieczeństwa i zdrowia pracowników powinna być zapewniona w sposób możliwie jak najszerszy, z uwzględnieniem celów tej dyrektywy.

57.

Rządy słoweński ( 51 ), hiszpański i francuski utrzymują, że wyjątek ten, który poprzez odesłanie został włączony do dyrektywy 2003/88, pozwala państwom członkowskim na trwałe wykluczenie wszystkich żołnierzy sił zbrojnych z zakresu stosowania tej ostatniej dyrektywy ( 52 ).

58.

Ze swej strony uważam, podobnie jak rząd niemiecki i Komisja, że art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391 nie zezwala państwom członkowskim na stałe wykluczenie wszystkich żołnierzy z praw przyznanych na mocy tej dyrektywy lub dyrektywy 2003/88 [zob. śródtytuł a) poniżej]. Wynika to moim zdaniem z brzmienia i celu tego przepisu, rozpatrywanych w świetle kontekstu, w jaki się on wpisuje, oraz z orzecznictwa Trybunału, które dostarcza użytecznych wskazówek.

59.

W pierwszej kolejności pragnę przypomnieć, że brzmienie art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391 odnosi się nie do żołnierzy lub sił zbrojnych jako takich, lecz do pewnej „specyficznej działalności” tych sił ( 53 ). Kryterium zastosowane przez prawodawcę Unii w tym przepisie nie jest zatem oparte na przynależności żołnierzy do „sektora działalności”, jakim są wspomniane siły, rozpatrywane jako całość. Omawiany przepis nie dotyczy również „działalności” sił zbrojnych, rozpatrywanej jako całość – w rozumieniu usługi publicznej w zakresie obrony ( 54 ). Dokładniej rzecz ujmując, pojęcie to oznacza „zadania” lub innymi słowy „misje” wykonywane przez żołnierzy w ramach ich funkcji. Ponadto chodzi nie o wszystkie zadania wykonywane przez żołnierzy, lecz jedynie o „niektóre” zadania „specyficzne” ( 55 ).

60.

W drugiej kolejności pragnę przypomnieć, że art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391 pozwala na odstępstwo w sposób ogólny od przepisów tej dyrektywy, a co za tym idzie od przepisów dyrektywy 2003/88, gdy „swoiste cechy” rozpatrywanych działań, w tym niektórych zadań wykonywanych przez żołnierzy, wywołują „sprzeczność interesów” przy stosowaniu tych przepisów – lub, innymi słowy, gdy zadania te nie mogłyby zostać prawidłowo wykonane, gdyby wspomniane przepisy miały mieć zastosowanie.

61.

Jak już stwierdził Trybunał, przepis ten ma zatem na celu uwzględnienie potrzeb związanych z niektórymi zadaniami leżącymi w interesie ogólnym, należącymi do „podstawowych funkcji państwa” ( 56 ), o których mowa w art. 4 ust. 2 TUE, w tym niektórymi zadaniami wykonywanymi przez żołnierzy. Zamiarem prawodawcy Unii wyraźnie było zapewnienie, aby dyrektywa 89/391 nie ustanawiała ram utrudniających prawidłowe wykonywanie tych zadań ( 57 ). Jak podnosi rząd francuski, art. 2 ust. 2 akapit pierwszy tej dyrektywy zapewnia zatem „poszanowanie” przez Unię „podstawowych funkcji”, do których należą siły zbrojne ( 58 ), i w związku z tym powinien być interpretowany w świetle wspomnianego art. 4 ust. 2.

62.

Niemniej jednak, w trzeciej kolejności, nie należy zapominać o znaczeniu praw indywidualnych, od których odstąpienie umożliwia art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391. W tym względzie ogólne zasady i minimalne wymagania w dziedzinie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa w pracy, przewidziane w dyrektywach 89/391 i 2003/88 mają na celu ustanowienie minimalnych gwarancji, z których korzysta „każdy pracownik” wyłącznie ze względu na ten status, niezależnie od sektora działalności, w którym wykonuje swoje obowiązki ( 59 ). Zakres stosowania tych dyrektyw został zatem rozmyślnie określony w sposób szczególnie szeroki. Ten szeroki zakres stosowania jest zresztą zgodny z kompetencjami przyznanymi Unii ( 60 ). Poprawa warunków życia i pracy oraz ich wyrównywanie wraz z postępem jest celem tej ostatniej ( 61 ). W konsekwencji Trybunał wielokrotnie orzekał, że w szczególności przepisy dyrektywy 2003/88 dotyczące maksymalnego wymiaru czasu pracy i minimalnego okresu odpoczynku lub corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego stanowią „zasady prawa socjalnego Unii o szczególnej wadze” ( 62 ). Co więcej, zdrowie i bezpieczeństwo w miejscu pracy, prawo do sprawiedliwych warunków pracy, prawo do rozsądnego ograniczenia czasu pracy lub prawo do odpoczynku zostały podniesione do rangi praw podstawowych w różnych aktach prawa międzynarodowego ( 63 ), a na poziomie prawa Unii we Wspólnotowej karcie socjalnych praw podstawowych pracowników z 1989 r. ( 64 ) oraz w art. 31 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej – które również w tym przypadku mają zastosowanie do „pracowników” w sposób ogólny, w tym do „żołnierzy” ( 65 ).

63.

W tym kontekście wyjątek przewidziany w art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391 winien, jak orzekł Trybunał, otrzymać wykładnię, która ogranicza jego zakres do tego, co jest „absolutnie niezbędne do ochrony interesów, które zezwala on chronić państwom członkowskim” ( 66 ).

64.

Niemniej jednak, jak podniósł rząd francuski, art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391 w związku z art. 4 ust. 2 TUE pozostawia moim zdaniem państwom członkowskim zakres uznania przy określaniu tego, co w ich kontekście krajowym wydaje im się „absolutnie niezbędne” do wykonania zadań powierzonych siłom zbrojnym, a tym samym do ochrony bezpieczeństwa narodowego i prawidłowego funkcjonowania ich „podstawowych funkcji” ( 67 ).

65.

Jak bowiem przypomniały rządy słoweński, niemiecki i francuski, państwa członkowskie mają różne koncepcje swoich sił zbrojnych, które wynikają z przyczyn historycznych ( 68 ), ich konfiguracji geograficznej oraz, bardziej ogólnie, konkretnych zagrożeń, z którymi każde z nich zostaje skonfrontowane. Ponadto niektóre z nich zaciągnęły dalej idące zobowiązania międzynarodowe, wymagające od nich przyjęcia szczególnej odpowiedzialności w zakresie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, a w związku z tym spełniają wyższe kryteria zdolności wojskowej ( 69 ). Różnice te znajdują siłą rzeczy odzwierciedlenie w pewnym stopniu w organizacji sił zbrojnych oraz w stanie uzbrojenia w każdym państwie członkowskim.

66.

Jednak art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391, nawet w świetle art. 4 ust. 2 TUE, nie może przyznawać państwom członkowskim uprawnienia do wprowadzenia odstępstw od przepisów tej dyrektywy lub dyrektywy 2003/88 poprzez samo powołanie się na ich interesy bezpieczeństwa narodowego. Moim zdaniem państwo członkowskie, które domaga się skorzystania z tego wyjątku, musi wykazać, że jest to dla niego „absolutnie niezbędne”. Powinno ono zatem wykazać, że potrzeba ochrony tych interesów nie mogłaby zostać zaspokojona poprzez zastosowanie do jego żołnierzy przepisów przewidzianych w jednej lub drugiej z tych dyrektyw ( 70 ).

67.

W niniejszej sprawie rządy słoweński, hiszpański i francuski podnoszą zasadniczo, że wszystkie zadania powierzone siłom zbrojnym, zgodnie z odgrywaną przez nie funkcją ostatecznej ochrony bezpieczeństwa narodowego ( 71 ), powinny być wykonywane w sposób ciągły. W szczególności siły te powinny być w każdej chwili w stanie zareagować na zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego. Żołnierze powinni zatem być stale do dyspozycji sił zbrojnych, aby zapewnić im zdolność do natychmiastowej interwencji. Ponadto, zarówno powodzenie takich interwencji, jak i konieczność ochrony samych żołnierzy wymagają, aby byli oni należycie przeszkoleni i wytrenowani. Wymaga to jednak odstąpienia od przepisów dyrektywy 2003/88 ( 72 ). Rząd francuski dodaje, że wymóg ciągłości przejawia się również w ramach zadań prewencyjnych i zapobiegania zagrożeniom, ponieważ żołnierze są stale zmobilizowani, przynajmniej w niektórych państwach członkowskich, w celu zapewnienia obrony lotniczej i obrony obszarów granicznych terytorium kraju lub też w ramach działań monitorujących. Ciągłość ta jest tym bardziej konieczna w obecnym kontekście geopolitycznym ( 73 ).

68.

Nie można moim zdaniem zaprzeczyć, że siły zbrojne podlegają szczególnie nadrzędnemu wymogowi ciągłości. Niemniej jednak ciągłość i stopień dyspozycyjności pracowników, z którymi się wiąże, nie są właściwe tylko dla tych sił. Każda usługa publiczna musi bowiem funkcjonować w sposób ciągły i regularny ( 74 ).

69.

Tymczasem, o ile wymóg ciągłości służb publicznych działających w szczególności w sektorze ochrony zdrowia, bezpieczeństwa i porządku publicznego może uzasadniać pozbawienie ich personelu pewnych praw przyznanych w innej sytuacji pracownikom, takich jak prawo do strajku ( 75 ), o tyle Trybunał wielokrotnie orzekał, że wymóg ten zasadniczo nie stoi na przeszkodzie stosowaniu przepisów dyrektyw 89/391 i 2003/88 do danych pracowników ( 76 ).

70.

Należy bowiem w czwartej kolejności przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału, chociaż służby te muszą stawiać czoła sytuacjom, które są z natury nieprzewidywalne, czynności podejmowane w normalnych warunkach i odpowiadające zresztą zadaniom, które zostały im powierzone, można równie dobrze zorganizować z wyprzedzeniem, w tym w odniesieniu do zapobiegania zagrożeniom dla bezpieczeństwa lub zdrowia oraz w odniesieniu do harmonogramu pracy personelu ( 77 ). Innymi słowy, Trybunał uważa, że wymóg ciągłości funkcjonowania wspomnianych służb może zostać co do zasady spełniony z poszanowaniem przepisów dyrektyw 89/391 i 2003/88 w szczególności poprzez planowanie działalności i wprowadzenie pracy zmianowej pracowników oraz że obciążenia wynikające z tego planowania dla pracodawcy uznaje się za mniej znaczące w porównaniu z prawami do ochrony zdrowia i bezpieczeństwa zainteresowanych pracowników ( 78 ).

71.

Zgodnie z tym orzecznictwem inaczej jest, w przypadku gdy działalność ta jest prowadzona w „nadzwyczajnych okolicznościach”, takich jak katastrofy naturalne lub technologiczne, zamachy lub poważne awarie. W takim przypadku zastosowanie art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391 do służb działających w sektorze ochrony zdrowia, bezpieczeństwa i porządku publicznego jest według Trybunału uzasadnione. Trybunał przyznaje, że prawidłowe wykonywanie, a w szczególności ciągłość ich zadań byłyby zagrożone, gdyby należało przestrzegać wszystkich przepisów ustanowionych w dyrektywach 89/391 i 2003/88. Przyznaje on również, że okoliczności te mogą narażać pracowników na znaczne ryzyko związane z ich bezpieczeństwem lub zdrowiem oraz że nierozsądne byłoby wymaganie od pracodawcy, w odniesieniu do zaangażowanych w to pracowników, skutecznego zapobiegania zagrożeniom związanym z pracą oraz planowania czasu pracy z poszanowaniem wspomnianych przepisów ( 79 ).

72.

O ile omawiane orzecznictwo należy moim zdaniem odpowiednio dostosować do żołnierzy, jak wyjaśnię w pkt 78 i nast. niniejszej opinii, o tyle wynika z niego niemniej jednak, że sam wymóg ciągłości funkcjonowania sił zbrojnych nie dowodzi konieczności stałego wykluczenia wszystkich tych żołnierzy z uprawnień przyznanych na mocy przepisów dyrektywy 2003/88 lub dyrektywy 89/391.

73.

Wykładni tej nie podważa wyrok Sindicatul Familia Constanţa i in. ( 80 ), w którym Trybunał orzekł, iż „niektóre konkretne działania służby publicznej wykazują, nawet jeżeli są wykonywane w normalnych warunkach, tak specyficzne cechy charakterystyczne, że ich natura stoi w sposób nieunikniony na przeszkodzie planowaniu czasu pracy w sposób określony w wymogach zawartych w dyrektywie 2003/88” ( 81 ).

74.

Z wyroku tego nie można bowiem moim zdaniem wywnioskować, że wszyscy żołnierze mogą być stale wykluczeni z zakresu stosowania przepisów tej dyrektywy. Rozumowanie zawarte we wspomnianym wyroku należy rozpatrywać w kontekście sprawy, która doprowadziła do jego wydania. Pragnę przypomnieć, że dotyczył on funkcji rodzica zastępczego, która polega na tym, że rodzic taki przyjmuje w sposób ciągły i przez długi okres, w swoim gospodarstwie domowym i rodzinie, dziecko o szczególnej wrażliwości. Tymczasem Trybunał wskazał, że przyznanie rodzicom zastępczym w regularnych odstępach czasu prawa do odseparowania się od umieszczonych u nich dzieci po określonej liczbie godzin pracy lub w dniach tygodniowego lub rocznego odpoczynku byłoby niezgodne z powierzonym im zadaniem. Nie było również rozsądne wprowadzenie systemu wymiany między rodzicami zastępczymi, ponieważ taki system zagroziłby w szczególności związkowi istniejącemu między każdym z takich rodziców a dzieckiem pozostającym na ich utrzymaniu ( 82 ).

75.

Podsumowując, sytuacja opisana w tym wyroku to bardzo szczególna sytuacja, w której działalność może być co do zasady wykonywana tylko przez jednego i tego samego pracownika. Sytuacja ta nie może zatem mieć zastosowania do wszystkich żołnierzy danego państwa członkowskiego. O ile siły zbrojne jako organizacja zbiorowa muszą wykonywać swoją działalność nieprzerwanie, o tyle nie jest tak w każdym wypadku w odniesieniu do każdego żołnierza, który wchodzi w ich skład ( 83 ).

76.

Niemniej jednak, jak wyjaśnię w pkt 86 i nast. niniejszej opinii, niektóre rodzaje działalności wykonywane przez żołnierzy nie nadają się rzeczywiście, ze swej natury, do poddania stosowaniu przepisów dyrektywy 2003/88. Wyrok Sindicatul Familia Constanţa i in. ( 84 ) może również uzasadniać stałe wykluczenie określonych żołnierzy z zakresu stosowania tej dyrektywy. Jak bowiem zasadniczo podniosła Komisja na rozprawie, niektórzy żołnierze mogą sprawować funkcje wysoce wykwalifikowane lub wymagające wysokiej poufności, co oznacza, że trudno ich zastąpić ( 85 ). Nie można również wykluczyć, że niektóre elitarne oddziały, stanowiące na przykład część sił specjalnych państw członkowskich, jako jedyne posiadają pewne kompetencje i są wysoce wyspecjalizowane w niektórych rodzajach zadań, a tym samym osoby wchodzące w ich skład może również trudno być zastąpić ( 86 ).

77.

Z całości powyższych rozważań wynika, że art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391 nie pozwala państwom członkowskim na wykluczenie wszystkich żołnierzy w sposób stały z przepisów tej dyrektywy lub z przepisów dyrektywy 2003/88 ( 87 ). Obie te dyrektywy znajdują co do zasady zastosowanie również do żołnierzy ( 88 ). Tylko pewna „specyficzna działalność” wykonywana przez siły zbrojne, której swoiste cechy stoją w sprzeczności ze stosowaniem przepisów tych dwóch dyrektyw, jest z nich wyłączona.

78.

Jak podnosi rząd niemiecki, do celów stosowania omawianych dyrektyw należy zatem dokonać rozróżnienia pomiędzy wieloma rodzajami działalności wykonywanymi przez żołnierzy ( 89 ). W tym względzie, o ile, jak już wcześniej wskazałem, istniejące orzecznictwo Trybunału rozróżniające „normalne warunki” i „nadzwyczajne okoliczności” powinno zostać odpowiednio dostosowane do sytuacji żołnierzy, o tyle dostarcza ono jednak użytecznych wskazówek.

79.

Na wstępie pragnę uściślić, że nie chodzi tu o przeciwstawienie działalności wykonywanej przez żołnierzy w „czasie pokoju” działaniom prowadzonym przez nich w „czasie wojny”.

80.

Prawdą jest, że w przypadku wypowiedzenia wojny przez państwo członkowskie lub poważnych napięć międzynarodowych stanowiących groźbę wojny, to państwo członkowskie byłoby oczywiście uprawnione w takich „nadzwyczajnych okolicznościach” do wprowadzenia odstępstw od dyrektyw 89/391 i 2003/88. Jednakże wyjątek przewidziany w art. 2 ust. 2 pierwszej dyrektywy nie może ograniczać się do takiej sytuacji ( 90 ). W tym względzie zgadzam się z twierdzeniem rządów, które były reprezentowane przed Trybunałem, że przeciwstawienie „czasu pokoju”„czasowi wojny” nie jest już decydujące dla funkcjonowania sił zbrojnych w obecnym kontekście geopolitycznym ( 91 ).

81.

W rzeczywistości, jak sugeruje rząd niemiecki, należy moim zdaniem oddzielić „bieżącą służbę”, do której mają zastosowanie dyrektywy 89/391 i 2003/88 (sekcja b), od rzeczywistej „specyficznej działalności” sił zbrojnych, w szczególności działalności wykonywanej w ramach operacji wojskowych i przygotowania operacyjnego, która jest z nich wyłączona [zob. śródtytuł c) poniżej]. Co do zasady taka wykładnia pozwala moim zdaniem na zrównoważone pogodzenie wymagań tych dwóch dyrektyw z jednej strony, z ochroną bezpieczeństwa narodowego państw członkowskich oraz prawidłowego funkcjonowania ich „podstawowych funkcji” w rozumieniu art. 4 ust. 2 TUE z drugiej strony [zob. śródtytuł d) poniżej]. Nie można jednak wykluczyć, że państwo członkowskie wykaże, iż konkretne ograniczenia, jakim podlegają jego siły zbrojne, uzasadniają odstępstwo również od dyrektywy 2003/88 [zob. śródtytuł e) poniżej].

82.

Jak bowiem podniósł rząd niemiecki, żołnierze mają wykonywać w „normalnych warunkach” na co dzień wiele rodzajów działalności, często identycznej z działalnością wykonywaną przez urzędników służby cywilnej lub podobnej do niej, która nie wykazuje „charakterystycznej specyfiki”, stojącej w sprzeczności ze stosowaniem przepisów dyrektyw 89/391 i 2003/88. Działalności te należy zatem traktować w ten sam sposób w świetle tych dyrektyw. Nie ma bowiem żadnego uzasadnienia, aby w takiej sytuacji żołnierze byli narażeni na większe zagrożenia dla zdrowia i bezpieczeństwa niż urzędnicy służby cywilnej.

83.

W tym względzie, kiedy żołnierze wykonują zwykłe zadania – takie jak prace związane z konserwacją, zarządzaniem, szkoleniem lub, jak szczegółowo przedstawię w pkt 102 i nast. niniejszej opinii, działalnością w ramach dyżuru, nadzoru i stałej obecności – w miejscu ich zwykłej pracy, zadania te można zorganizować z wyprzedzeniem, w tym w odniesieniu do zapobiegania zagrożeniom dla bezpieczeństwa lub zdrowia oraz do harmonogramu pracy personelu. Ponadto ograniczenia związane z dyspozycyjnością tego personelu w celu zapewnienia ciągłości służby nie są co do zasady, jak podnosi rząd niemiecki, niemożliwe do pokonania.

84.

W takim przypadku, po pierwsze, pracodawca powinien przestrzegać ogólnych zasad ustanowionych w dyrektywie 89/391 – zapobiegać zagrożeniom zawodowym, oceniać zagrożenia, których nie można uniknąć, zwalczać źródła zagrożeń, dostosować pracę do żołnierza itd. ( 92 ).

85.

Po drugie, przepisy przewidziane w dyrektywie 2003/88 w dziedzinie czasu pracy również mają zastosowanie. Należy w szczególności określić dobowy i tygodniowy wymiar czasu pracy dla żołnierzy mieszczący się w granicach określonych w tej dyrektywie. Niemniej jednak dyrektywa ta przewiduje możliwość szczególnych odstępstw, które – wbrew temu, co twierdzi rząd francuski – dotyczą „bieżącej służby” żołnierzy. W szczególności odniosę się do art. 17 ust. 3 lit. b) i c) wspomnianej dyrektywy, który pozwala na odstępstwo od niektórych praw przewidzianych w tej dyrektywie ( 93 ), odpowiednio w odniesieniu do „działań w zakresie bezpieczeństwa oraz nadzoru, wymagających stałej obecności w celu ochrony mienia oraz osób” oraz do „działań obejmujących potrzebę ciągłości usług”. Okoliczność, że żołnierze nie zostali wyraźnie wymienieni w tym przepisie, jest w tym względzie bez znaczenia, ponieważ wymienieni pracownicy i wymienione rodzaje działalności mają jedynie przykładowy charakter ( 94 ). Odstępstwa te umożliwiają dodatkową elastyczność w celu zapewnienia ciągłości usług ( 95 ), jak zauważyła Komisja na rozprawie.

86.

Natomiast istnieje oczywiście „specyficzna działalność” sił zbrojnych, której „swoiste cechy” stoją w sprzeczności ze stosowaniem przepisów przewidzianych w dyrektywach 89/391 i 2003/88. W tym względzie, jak podkreśliły rządy reprezentowane przed Trybunałem, siły zbrojne wykazują niezaprzeczalną „specyfikę”, w szczególności w porównaniu do służb policji lub straży pożarnej, którą Trybunał miał już okazję zajmować się w swoim orzecznictwie, ponieważ chodzi o znaczną część zadań powierzonych wspomnianym siłom.

87.

Moim zdaniem ta „specyficzna działalność” obejmuje w pierwszej kolejności działania wykonywane przez siły zbrojne w ramach operacji wojskowych. Użycie tych sił w ramach takich operacji ma bowiem wówczas charakter „nadzwyczajny” ( 96 ). Ponadto, o ile takie operacje stanowią sedno służby publicznej świadczonej przez omawiane siły, o tyle oczywiste jest, że gdy żołnierze biorą udział, na przykład w państwie trzecim, w operacji „zarządzania kryzysowego”, ich działania nie pozwalają na skuteczne zapobieganie zagrożeniom związanym z pracą ( 97 ) i na planowanie czasu pracy z poszanowaniem przepisów dyrektyw 89/391 i 2003/88 ( 98 ). Przede wszystkim, jak podniósł rząd niemiecki, zapewnienie ciągłości tych działań przeprowadzanych podczas takich operacji wiąże się ze szczególnymi ograniczeniami wojskowymi, ponieważ dowództwo musi zorganizować tę ciągłość w oparciu o ograniczone siłą rzeczy zasoby ludzkie i materiałowe. Wymaga to współpracy wszystkich uczestniczących jednostek i, jak podkreślił rząd francuski, zarządzanie czasem może mieć charakter wyłącznie zbiorowy. Następnie planowanie zadań jest szczególnie trudne, ponieważ zależą one od zachowania ewentualnego wroga lub innych okoliczności, w szczególności środowiskowych lub geograficznych, na które pracodawca ma wpływ w niewielkim stopniu lub nie ma go wcale. Wreszcie, i co najważniejsze, prawa żołnierzy do bezpieczeństwa i zdrowia w miejscu pracy, w tym prawo do ograniczenia czasu pracy, nie mogą przeważać nad wymogami operacyjnymi, gdyż mogłoby to zagrozić prawidłowemu przebiegowi tych operacji. W związku z tym żołnierze muszą być w pełni dyspozycyjni i zaangażowani ( 99 ).

88.

Jest tak moim zdaniem co do zasady zarówno w przypadku operacji zewnętrznych – sytuacja przerzucenia sił za granicą, wspomniana w poprzednim punkcie – jak i operacji wewnętrznych – sytuacja wykorzystania żołnierzy przez państwo członkowskie na jego własnym terytorium. W tym względzie należy bowiem mieć na uwadze rolę tych sił zbrojnych jako ostatecznego środka. Żołnierze nie są co do zasady wykorzystywani w ten sposób, jak tylko, również w tym przypadku, w „nadzwyczajnych okolicznościach”. Siły zbrojne są wzywane do wzmocnienia służb udostępnionych przez władze cywilne wyłącznie wtedy, gdy z powodu „nadzwyczajnych zdarzeń”, takich jak katastrofy naturalne lub zamachy terrorystyczne, występujące lub nieuchronne, środki cywilne nie są już wystarczające i niezbędne jest podjęcie wyjątkowych działań w celu zapewnienia porządku publicznego i ochrony społeczności ( 100 ). W takich okolicznościach w odniesieniu do zaangażowanych sił zbrojnych nie można wymagać skutecznego zapobiegania zagrożeniom związanym z pracą ani planowania czasu pracy z poszanowaniem przepisów dyrektyw 89/391 i 2003/88 ( 101 ).

89.

W drugiej kolejności„specyficzna działalność” sił zbrojnych obejmuje moim zdaniem początkowe szkolenie, trenowanie i ćwiczenia wykonywane przez żołnierzy w celu przygotowania operacyjnego. Moim zdaniem, mimo że czynności te są wykonywane w „zwykłych warunkach, zgodnie z zadaniami powierzonymi” ( 102 ) siłom zbrojnym, jestem zdania, że mają one „tak specyficzne cechy”, iż ich charakter stoi w sprzeczności ze stosowaniem przepisów dyrektyw 89/391 i 2003/88 ( 103 ). Siły zbrojne powinny bowiem nie tylko chronić bezpieczeństwo narodowe lub zasadnicze interesy państw członkowskich, w szczególności w ramach operacji wojskowych, lecz również przygotowywać się do takiej ewentualności. Tymczasem, jak podkreśliły rządy słoweński i francuski, zarówno w celu powodzenia tych operacji, jak i dla bezpieczeństwa samych żołnierzy, przygotowanie to powinno odbywać się w warunkach, które możliwie najwierniej imitowałyby warunki, jakim żołnierze musieliby sprostać w razie uczestnictwa w operacji. Muszą być w takiej sytuacji przygotowani na zmęczenie, zbiorową dyscyplinę, przemoc wroga i prymitywne warunki pracy. Początkowe szkolenie, trenowanie i ćwiczenie powinno zatem móc odbywać się tak w dzień, jak i w nocy, czasami przez długie okresy – przy czym nie mają zastosowania w szczególności przepisy dotyczące przerw i pracy w porze nocnej przewidziane w dyrektywie 2003/88 ( 104 ).

90.

W trzeciej kolejności uważam, że zgodnie z zakresem uznania, jaki należy przyznać państwom członkowskim ( 105 ), powinny mieć one możliwość określenia w swoim prawie krajowym innych działań sił zbrojnych wyłączonych spod regulacji dyrektyw 89/391 i 2003/88, o ile działania te są „specyficzne” i wykażą one, że jest to „absolutnie niezbędne” dla prawidłowego funkcjonowania rozpatrywanych działań ( 106 ).

91.

Konkretnie, podczas uczestnictwa żołnierzy w całości tej „specyficznej działalności” przepisy dyrektyw 89/391 i 2003/88 nie mają czasowo zastosowania ( 107 ). Państwa członkowskie są jednak zobowiązane, zgodnie z art. 2 ust. 2 akapit drugi pierwszej dyrektywy, do zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy danym żołnierzom w sposób możliwie jak najszerszy, z uwzględnieniem, po pierwsze, celów tej dyrektywy, a po drugie, wymogów operacyjnych.

92.

Pragnę również podkreślić, że w praktyce do każdego państwa członkowskiego oczywiście należy dokonanie oceny, czy ma ono do czynienia z „nadzwyczajnymi okolicznościami” uzasadniającymi wykorzystanie żołnierzy w ramach operacji wojskowej – i w ten sposób odstąpienie od dyrektyw 89/391 i 2003/88. Wyłącznie do państw członkowskich należy ocena tego, kiedy ich zasadnicze interesy czy też pokój międzynarodowy są zagrożone i ustalenie tego, jaka reakcja jest konieczna. Decyzja o operacyjnym użyciu sił zbrojnych jest decyzją wojskową, która jako taka nie podlega prawu Unii. Prawa do ochrony zdrowia i bezpieczeństwa przyznane żołnierzom w dyrektywach 89/391 i 2003/88 nie mogą zatem naruszać takiej decyzji ( 108 ). W tym kontekście nie wykluczam w szczególności, że niektóre państwa członkowskie mogą uznać, biorąc pod uwagę zamachy, których padły niedawno ofiarą, oraz, bardziej ogólnie, analizy ich służb wywiadowczych, że napotykają one na zagrożenie terrorystyczne na „nadzwyczajnie” wysokim poziomie, uzasadniające wykorzystanie żołnierzy w ramach operacji wewnętrznej na ich terytorium.

93.

Proponowana przeze mnie wykładnia art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391 pozwala moim zdaniem na zrównoważone pogodzenie z jednej strony prawa do bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy, w tym prawa do ograniczenia czasu pracy, przyznanych żołnierzom jako pracownikom na mocy tej dyrektywy i dyrektywy 2003/88, a z drugiej strony potrzeb sił zbrojnych ( 109 ).

94.

Moim zdaniem wykładnia ta zapewnia w szczególności to, że żołnierzom przysługuje wystarczający odpoczynek, zgodnie z celem realizowanym przez dyrektywę 2003/88 ( 110 ), w sytuacji gdy przekroczenie przepisów w tej dziedzinie nie jest niezbędne, co przyczynia się do tego, że wykonują oni tym bardziej skutecznie „specyficzną działalność”, w odniesieniu do której wymagana jest ich pełna dyspozycyjność i zaangażowanie ( 111 ).

95.

Ponadto wątpię, by wspomniana wykładnia rzeczywiście podważała zasadę dyspozycyjności ( 112 ) żołnierzy, tak jak została ona ustanowiona w szczególności w prawie francuskim, która to zasada zdaniem rządu francuskiego dotyczy „tożsamości narodowej” Republiki Francuskiej w rozumieniu art. 4 ust. 2 TUE ze względu na to, że gwarantuje ona „swobodne dysponowanie siłami zbrojnymi”, któremu przysługuje ranga normy konstytucyjnej w jej porządku prawnym ( 113 ).

96.

Nawet bowiem przy założeniu, że ta zasada dyspozycyjności mogłaby rzeczywiście wchodzić w zakres tego pojęcia „tożsamości narodowej” ( 114 ), wykładnia, którą proponuję w niniejszej opinii, jest wystarczająco elastyczna, aby nie utrudniać „specyficznej działalności” sił zbrojnych, w szczególności operacji wojskowych. Nie uniemożliwia ona zatem Republice Francuskiej ani innym państwom członkowskim swobodnego dysponowania swoimi armiami. Ponadto nie podważa ona ani okoliczności, że żołnierz może w tym kontekście uczestniczyć w operacji „w dowolnym miejscu i czasie”, jeżeli właściwe organy uznają to za konieczne, ani faktu, że żołnierze muszą być w pełni dyspozycyjni i zaangażowani podczas takich operacji ( 115 ).

97.

Podsumowując, sugerowana przeze mnie wykładnia sprowadza się do stwierdzenia, że zgodnie z art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391 żołnierze podlegają co do zasady przepisom tej dyrektywy i dyrektywy 2003/88. Niemniej jednak są oni z nich tymczasowo wykluczeni, gdy wykonują pewną „specyficzną działalność” sił zbrojnych, w szczególności w ramach operacji wojskowych oraz szkoleń, trenowania i ćwiczeń koniecznych do przygotowania operacyjnego. Ponadto przepis ten pozwala, jak wskazałem w pkt 76 niniejszej opinii, na wykluczenie niektórych żołnierzy na stałe z zakresu stosowania przepisów tej ostatniej dyrektywy ( 116 ).

98.

Rząd francuski podniósł jednak, że państwo członkowskie powinno mieć możliwość wykluczenia wszystkich żołnierzy swoich sił zbrojnych na stałe z zakresu stosowania przepisów dyrektywy 2003/88, jeżeli podejmuje ono, tak jak Republika Francuska, „poważne zobowiązania międzynarodowe w zakresie utrzymania pokoju i bezpieczeństwa” i w konsekwencji jego poziom zaangażowania wojskowego jest „strukturalnie wyższy niż poziom zaangażowania innych państw”.

99.

W tym względzie pragnę zauważyć, że Trybunał zachowuje zwykle ostrożność wobec argumentów, zgodnie z którymi wymogi bezpieczeństwa narodowego, a w szczególności obrona państwa członkowskiego, uzasadniają, aby państwo to całkowicie odstąpiło na stałe od uregulowań Unii. Co do zasady wymaga on większej specyfiki, zgodnie z logiką wyważenia interesów i proporcjonalności ( 117 ). Ponadto przypominam, że samo brzmienie art. 2 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 89/391 dotyczy jedynie pewnej „specyficznej działalności” sił zbrojnych, a nie całości tych sił.

100.

Mając powyższe na uwadze, mogę sobie wyobrazić, że dla państwa członkowskiego, które ze względu na swoje szczególne zobowiązania międzynarodowe angażuje na stałe znaczną liczbę żołnierzy w ramach operacji zewnętrznych, ale również na swoim własnym terytorium, aby przeciwdziałać zagrożeniu terrorystycznemu, którego jest celem, i musi w sposób ciągły wykonywać pewne właściwe mu zadania odstraszania z uwagi na swoją sytuację geopolityczną – Francja jest bowiem jedynym państwem członkowskim, od chwili opuszczenia przez Zjednoczone Królestwo Unii Europejskiej, dysponującym bronią jądrową – przy czym te działania są dodatkowe w stosunku do innej działalności wojskowej, wdrażanie przepisów dyrektywy 2003/88, nawet w odniesieniu do części żołnierzy i tej działalności, okazuje się niezwykle złożone. W szczególności nie można wykluczyć, że specyficzne ograniczenia wynikające z tych licznych zobowiązań i rodzajów działalności wymagają większej dyspozycyjności żołnierzy. Ponadto pragnę przypomnieć, że sam traktat UE uznaje szczególną sytuację wojskową niektórych państw członkowskich, w tym oczywiście Republiki Francuskiej ( 118 ). Nie można zatem całkowicie wykluczyć, że z uwagi na te szczególne okoliczności oraz biorąc pod uwagę zakres uznania, jaki należy przyznać państwom członkowskim ( 119 ), jedno z nich może wykazać konieczność odstąpienia od tej dyrektywy w sposób wykraczający poza to, co jest przewidziane w niniejszej opinii, wyłączając na przykład na stałe bardziej znaczącą część swoich sił z tej dyrektywy i dokonując przy tym okresowo ponownej oceny konieczności takiego ogólnego wyłączenia.

101.

Niemniej jednak nie jest konieczne zajęcie ostatecznego stanowiska w tej kwestii w niniejszej sprawie. Do sądów krajowych będzie należało, a w razie potrzeby do Trybunału, w ramach odesłania prejudycjalnego lub skargi o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, wydanie orzeczenia w tej kwestii.

102.

Jeśli chodzi o dyżur w obiektach wojskowych sprawowany przez B.K., który stanowi właśnie przedmiot pytania pierwszego sądu odsyłającego, do tego sądu należy zbadanie, czy wchodzi on w zakres „bieżącej służby”, do której mają zastosowanie przepisy dyrektywy 2003/88, czy też stanowi „specyficzną działalność” sił zbrojnych stojącą z nimi w sprzeczności. Uważam jednak za użyteczne dostarczenie mu pewnych wyjaśnień w celu umożliwienia mu wydania rozstrzygnięcia.

103.

W tym względzie, zgodnie z wyjaśnieniami udzielonymi przez rząd słoweński, dyżurowanie w obiektach wojskowych to zadanie ochraniania obiektów wojskowych i innych strategicznych budynków usytuowanych na terytorium słoweńskim, powierzone siłom zbrojnym. Działalność ta powinna być również wykonywana w sposób ciągły. Niemniej jednak, jak już wskazałem, ten wymóg ciągłości niekoniecznie stoi na przeszkodzie planowaniu spełniającemu wymagania dyrektywy 2003/88, o ile dyżur ten stanowi zwykłe zadanie słoweńskich żołnierzy. Inaczej byłoby, gdyby dyżur ten był pełniony w „nadzwyczajnej” sytuacji – w szczególności podczas operacji wojskowej mającej stanowić reakcję na aktualne lub nieuchronne zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego.

104.

W niniejszej sprawie sąd odsyłający podkreśla, że w konkretnym przypadku B.K. pełnił ten dyżur co miesiąc w ramach swojej zwykłej pracy. Nie twierdzono, że szczególna potrzeba bezpieczeństwa w „nadzwyczajnej” sytuacji uzasadnia tę działalność. Z zastrzeżeniem ustaleń dokonanych przez sąd odsyłający ( 120 ) wydaje się zatem, że ten dyżur jest objęty „bieżącą służbą”, a zatem że dyrektywa 2003/88 znajduje zastosowanie ( 121 ).

105.

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, proponuję, aby Trybunał odpowiedział na pytanie pierwsze, że art. 1 ust. 3 dyrektywy 2003/88 w związku z art. 2 ust. 2 dyrektywy 89/391 należy interpretować w ten sposób, iż żołnierze są co do zasady objęci zakresem stosowania obu tych dyrektyw. Niemniej jednak są oni z niego wyłączeni, gdy wykonują pewną „specyficzną działalność” sił zbrojnych, której swoiste cechy stoją w sprzeczności ze stosowaniem przepisów obu tych dyrektyw. Dyżur w obiektach wojskowych wykonywanego co do zasady się do niej nie zalicza.

106.

Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 2 pkt 1 dyrektywy 2003/88 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu przewidującemu, iż okres, w którym żołnierz jest podczas pełnienia dyżuru zobowiązany do pozostawania w koszarach, w których jest zatrudniony, do dyspozycji przełożonych bez rzeczywistego świadczenia pracy, nie jest zaliczany do czasu pracy i nie jest wynagradzany jak czas pracy.

107.

Zgodnie z moim rozumieniem w prawie słoweńskim część dyżuru pełnionego przez żołnierzy składa się w szczególności z okresu „pozostawania w gotowości do pracy w miejscu pracy”. W tym kontekście żołnierz ma obowiązek pozostawania w miejscu, w którym jest zatrudniony lub innym określonym przez pracodawcę, do dyspozycji swoich przełożonych w celu umożliwienia natychmiastowego wykonania, w razie potrzeby, zadań, które ci przełożeni mieliby mu powierzyć. Okres ten nie jest zaliczany do czasu pracy, ponieważ żołnierz ma wyłącznie prawo do dodatku za czas pozostawania w gotowości do pracy w wysokości 20% stawki godzinowej swego wynagrodzenia podstawowego.

108.

W tym względzie w pierwszej kolejności jest jasne, że w świetle utrwalonego orzecznictwa Trybunału taki okres „pozostawania w gotowości do pracy w miejscu pracy” należy traktować jako „czas pracy” w rozumieniu art. 2 pkt 1 dyrektywy 2003/88. Zgodnie bowiem z tym orzecznictwem jakikolwiek okres, w którym pracownik jest zobowiązany do fizycznej obecności w miejscu wskazanym przez pracodawcę i do pozostawania tam do dyspozycji pracodawcy, aby w razie potrzeby niezwłocznie mógł przystąpić do wykonywania swych zadań, powinien zostać zakwalifikowany jako taki ( 122 ).

109.

Niemniej należy podkreślić w drugiej kolejności, że ten art. 2 pkt 1 nie przyznaje sam w sobie praw pracownikom. Należy go interpretować w związku z jednym z przyznających prawa przepisów dyrektywy 2003/88 – takim jak art. 3 tej dyrektywy, przewidujący prawo do odpoczynku dobowego lub jej art. 6 przewidujący maksymalny tygodniowy wymiar czasu pracy wynoszący 48 godzin.

110.

Tymczasem, jak wskazałem w pkt 35 i 36 niniejszej opinii, dyrektywa 2003/88 nie reguluje wynagrodzenia pracowników. Żaden przepis tej dyrektywy nie nakłada na państwa członkowskie obowiązku ustalenia określonego poziomu wynagrodzenia za okresy „pozostawania w gotowości do pracy w miejscu pracy”, które powinny być kwalifikowane jako „czas pracy” w rozumieniu art. 2 pkt 1 omawianej dyrektywy. Każde państwo członkowskie ma zatem swobodę w zakresie wynagradzania takich okresów według własnego uznania.

111.

Biorąc pod uwagę całość powyższych rozważań, proponuję, aby Trybunał odpowiedział na pytanie drugie następująco: art. 2 pkt 1 dyrektywy 2003/88 należy interpretować w ten sposób, iż dla celów stosowania przewidzianych w tej dyrektywie przepisów dotyczących zdrowia i bezpieczeństwa okres, w którym żołnierz jest zobowiązany podczas dyżuru do pozostawania w koszarach, w których jest zatrudniony, do dyspozycji swoich przełożonych, bez rzeczywistego świadczenia pracy, należy uznać w całości za „czas pracy” w rozumieniu tego przepisu. Natomiast wspomniany przepis nie stoi na przeszkodzie ustawodawstwu krajowemu, które jedynie na potrzeby wynagrodzenia należnego żołnierzowi oblicza ten okres w odmienny sposób.

112.

W świetle całości powyższych rozważań proponuję, aby na pytania przedstawione przez Vrhovno sodišče Republike Slovenije (sąd najwyższy Republiki Słowenii) Trybunał udzielił następującej odpowiedzi: