1. 

Czy odzyskanie pomocy uznanej za niezgodną z rynkiem wewnętrznym może stać się całkowicie niemożliwe z uwagi na obowiązek poszanowania prawa do skutecznej ochrony sądowej, z którego korzysta beneficjent tej pomocy, a jeżeli tak, to w jakich okolicznościach i przez jak długi okres?

2. 

Jest to zasadniczo podstawowa kwestia, którą należy rozważyć w celu wydania orzeczenia w niniejszej sprawie, dotyczącej skargi wniesionej przez Komisję Europejską przeciwko Republice Federalnej Niemiec w związku z zarzucanym temu państwu brakiem odzyskania niezgodnej ze wspólnym rynkiem pomocy udzielonej grupie Biria.

3.

Artykuł 14 rozporządzenia (WE) nr 659/1999 ( 2 ), zatytułowany „Windykacja [odzyskanie] pomocy”, stanowi:

„1.   W przypadku gdy podjęte zostały decyzje negatywne w sprawach pomocy przyznanej bezprawnie, Komisja podejmuje decyzję, że zainteresowane państwo członkowskie podejmie wszelkie konieczne środki w celu windykacji [odzyskania] pomocy od beneficjenta […]. Komisja nie wymaga windykacji [odzyskania] pomocy, jeżeli byłoby to sprzeczne z ogólną zasadą prawa [Unii].

[...]

3.   Bez uszczerbku dla jakiegokolwiek orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości [Unii Europejskiej] wydanego zgodnie z art. [278 TFUE], windykacja zostaje przeprowadzona [odzyskanie zostaje przeprowadzone] bezzwłocznie i zgodnie z procedurami przewidzianymi w prawie krajowym zainteresowanego państwa członkowskiego, pod warunkiem że przewidują one bezzwłoczne i skuteczne wykonanie decyzji Komisji. W tym celu oraz w wypadku postępowania przed sądami krajowymi zainteresowane państwa członkowskie podejmują wszelkie konieczne kroki, jakie dostępne są w ich odpowiednich systemach prawnych, włącznie ze środkami tymczasowymi, bez uszczerbku dla prawa [Unii]”.

4.

Według art. 23 ust. 1 rozporządzenia nr 659/1999:

„Jeżeli zainteresowane państwo członkowskie nie zastosuje się do decyzji warunkowej lub negatywnej, w szczególności w przypadkach określonych w art. 14, Komisja może przekazać sprawę bezpośrednio Trybunałowi […] zgodnie z art. [108 ust. 2 TFUE] […]”.

5.

W 2001 r. Bike Systems GmbH & Co (zwana dalej „Bike Systems”) otrzymała dofinansowanie w formie „cichego udziału” od gbb‑Beteiligungs AG (zwanej dalej „gbb”). Udział ten nie został zgłoszony Komisji na podstawie unijnych przepisów o pomocy państwa.

6.

Bike Systems została później zastąpiona, najpierw przez spółkę MB System GmbH & Co KG (zwaną dalej „MB System”), a następnie przez spółkę MB Immobilien Verwaltungs GmbH (zwaną dalej „MB Immobilien”). Wszystkie te spółki należą do grupy Biria. Zarówno Bike Systems, jak i MB System wytwarzały rowery aż do zakończenia produkcji w 2005 r., kiedy to wyłączny przedmiot działalności spółki został zmieniony na zarządzanie nieruchomościami.

7.

W czasie udzielania pomocy gbb była jednoosobową spółką zależną Kreditanstalt für Wiederaufbau (zwanej dalej „KfW”), niemieckiego banku rozwoju funkcjonującego w oparciu o prawo publiczne. W 2003 r. gbb zaprzestała prowadzenia działalności gospodarczej i całe jej mienie zostało przeniesione na Technologie‑Beteiligungsgesellschaft mbH (zwaną dalej „tbg”), która także jest jednoosobową spółką zależną KfW.

8.

W następstwie formalnego postępowania wyjaśniającego w sprawie trzech zarzucanych środków pomocy państwa decyzją Komisji 2007/492/WE ( 3 ) (zwaną dalej „pierwszą decyzją Komisji”) pomoc udzieloną Bike Systems w 2001 r. uznano za bezprawną. MB System i MB Immobilien następnie zaskarżyły decyzję 2007/492 do Sądu Unii Europejskiej. Wyrokiem z dnia 3 marca 2010 r. Sąd stwierdził nieważność tej decyzji ze względu na to, że nie została ona w sposób wystarczający uzasadniona ( 4 ). W dniu 14 grudnia 2010 r. Komisja wydała decyzję 2011/471/UE (zwaną dalej „sporną decyzją Komisji”), wyjaśniającą w większym stopniu przyczyny stwierdzenia przez Komisję, że przyznana pomoc była niezgodna z rynkiem wewnętrznym, oraz nakazującą odzyskanie tejże pomocy ( 5 ). MB System ponownie zaskarżyła decyzję do Sądu. Sąd najpierw oddalił wniosek MB System o zastosowanie środków tymczasowych ( 6 ), a w późniejszym czasie, wyrokiem z dnia 3 lipca 2013 r., utrzymał w mocy sporną decyzję Komisji ( 7 ).

9.

Republika Federalna Niemiec powinna była wykonać sporną decyzję Komisji w ciągu czterech miesięcy od daty jej notyfikacji ( 8 ). W tym celu tbg, działająca w imieniu Republiki Federalnej Niemiec, w dniu 16 lutego 2007 r. skierowała do MB System prywatnoprawne roszczenie zmierzające do wykonania pierwszej decyzji Komisji. Kiedy MB System odmówiła zapłaty, tbg wszczęła, w dniu10 kwietnia 2008 r., przed Landgericht Mühlhausen (sądem regionalnym w Mühlhausen) postępowanie w sprawie odzyskania spornej pomocy (zwane dalej „krajowym postępowaniem w sprawie odzyskania pomocy”). W postępowaniu tym nie tylko zakwestionowano pierwszą decyzję Komisji, ale także podniesiono zarzut naruszenia art. 108 ust. 3 TFUE w wyniku braku notyfikacji spornej pomocy. Zgodnie z § 134 Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) (niemieckiego kodeksu cywilnego) i z utrwalonym orzecznictwem sądów niemieckich umowa zawarta z naruszeniem art. 108 TFUE jest nieważna. Z tego powodu w celu zagwarantowania odzyskania spornej pomocy tbg mogła oprzeć się wyłącznie na naruszeniu art. 108 ust. 3 TFUE. Uchylenie pierwszej decyzji Komisji nie wywarło zatem bezpośrednio skutków dla powództwa wniesionego do Landgericht Mühlhausen. Roszczenie prywatnoprawne istnieje w dalszym ciągu niezależnie od tego, czy istnieje ostateczna decyzja lub nakaz Komisji.

10.

W toku krajowego postępowania w sprawie odzyskania pomocy zapadały różne wyroki i postanowienia tymczasowe. W dniu 26 listopada 2008 r. Landgericht Mühlhausen wydał tymczasowo wykonalny wyrok zaoczny przeciwko MB System. Jednakże w dniu 19 grudnia 2008 r. MB System zaskarżyła ten wyrok. Po przedstawieniu przez MB System zabezpieczenia w formie gwarancji bankowej Landgericht Mühlhausen zawiesił zajęcie majątku MB System postanowieniem z dnia 9 stycznia 2009 r. W marcu 2009 r. sąd krajowy, mając na względzie ówczesną zawisłość sprawy przed Sądem, zawiesił także postępowanie krajowe w sprawie odzyskania pomocy. Tbg wniosła dalsze odwołania od tego postanowienia, najpierw do Oberlandesgericht Jena (wyższego sądu regionalnego w Jenie), a następnie do Bundesgerichtshof (federalnego sądu najwyższego). Ponieważ postępowanie w sprawie skargi dotyczącej decyzji 2007/492 przed Sądem w międzyczasie dobiegło końca, Bundesgerichtshof stwierdził w dniu 16 września 2010 r. ( 9 ), że zawisłe przed nim postępowanie odwoławcze stało się bezcelowe i że postępowanie główne może zostać podjęte na nowo.

11.

Z tego względu w marcu 2011 r. w Amtsgericht Nordhausen (sądzie rejonowym w Nordhausen) został złożony wniosek o przymusowe zajęcie nieruchomości MB System poprzez wpis hipoteki wierzyciela w odpowiednich pozycjach księgi wieczystej. Po ogłoszeniu wpisów hipotek tbg wniosła w dniu 21 lipca 2011 r. o przymusową sprzedaż nieruchomości MB System. W tym celu Amtsgericht Nordhausen zlecił sporządzenie opinii biegłego w przedmiocie wartości rynkowej tychże nieruchomości. Jednakże w dniu 8 września 2011 r. MB System wniosła powództwo skierowane przeciwko przymusowej sprzedaży jej nieruchomości. Powództwo zostało oddalone jako bezzasadne, wobec czego MB System złożyła apelację do Oberlandesgericht Jena. Apelacja ta została cofnięta w maju 2012 r.

12.

Postępowanie krajowe w sprawie odzyskania pomocy toczące się przed Landgericht Mühlhausen zostało zawieszone po raz drugi w dniu 30 marca 2011 r. Decyzja ta została zaskarżona (bez powodzenia) przez tbg do Oberlandesgericht Jena. Kolejne odwołanie ze strony tbg zostało w końcu uwzględnione przez Bundesgerichtshof, który uchylił zawieszenie postanowieniem z dnia 13 września 2012 r. ( 10 ).

13.

Nieruchomość MB System miała zostać sprzedana w drodze publicznej licytacji w dniu 10 kwietnia 2013 r., jednak przy tej okazji nie została złożona żadna oferta.

14.

W swej skardze z dnia 20 listopada 2012 r. Komisja wnosi do Trybunału o:

15.

Republika Federalna Niemiec wnosi do Trybunału o:

16.

Zarówno rząd niemiecki, jak i Komisja przedstawiły swe stanowiska na rozprawie w dniu 4 grudnia 2013 r.

17.

W swoich obszernych uwagach na piśmie oraz na rozprawie obydwie strony przedstawiły kilka argumentów na poparcie swych odnośnych żądań. Przedstawię te argumenty w sposób bardziej szczegółowy na etapie analizy ich zasadności.

18.

Na tym etapie wystarczy stwierdzić, że Komisja krytykuje rząd niemiecki za fakt, iż w terminie wyznaczonym w spornej decyzji Komisji niezgodna z rynkiem wewnętrznym pomoc udzielona grupie Biria nie została odzyskana. Rząd niemiecki ze swojej strony zaprzecza zarzucanym naruszeniom i podnosi, że wykonanie spornej decyzji Komisji w wyznaczonym terminie zostało zapewnione. Jako argument pomocniczy rząd ten podnosi, że wszelkie opóźnienia rzeczywistego odzyskania wynikają z faktu, iż wykonanie spornej decyzji Komisji było całkowicie niemożliwe.

19.

Należy jednak wskazać, że pomiędzy stronami jest bezsporne, iż: (i) odbiorca pomocy nie spłacił pomocy niezgodnej z rynkiem wewnętrznym do końca okresu wyznaczonego w spornej decyzji Komisji; (ii) pomoc nie została odzyskana do dnia 4 grudnia 2013 r., czyli daty rozprawy w niniejszym postępowaniu; oraz (iii) pomoc podlegająca odzyskaniu wynosi 651007 EUR wraz z odsetkami.

20.

Uważam, że w celu wydania rozstrzygnięcia w sprawie niniejszej skargi Trybunał będzie musiał zająć stanowisko w wielu kwestiach prawnych dotyczących znaczenia i konsekwencji zobowiązania państw członkowskich do wykonania decyzji Komisji nakazującej odzyskanie pomocy niezgodnej z rynkiem wewnętrznym.

21.

Kwestia wstępna, którą moim zdaniem należy rozważyć, dotyczy zakresu niniejszego postępowania. W swoich zarówno pisemnych, jak i ustnych uwagach strony rozważają szczegółowo, czy władze niemieckie mogły – i czy w stosownym wypadku powinny – skorzystać z uprawnień administracyjnych w celu odzyskania pomocy przyznanej bezprawnie grupie Biria.

22.

Rząd niemiecki twierdzi zasadniczo, że w niemieckim porządku prawnym forma udzielenia pomocy określa procedurę jej odzyskiwania (zasada actus contrarius). W związku z tym pomoc przyznaną na podstawie umów prawa prywatnego (taką jak pomoc przyznana grupie Biria) można odzyskać tylko w drodze postępowania prywatnoprawnego. Przeciwnie pomoc ta nie może być odzyskana w drodze procedury administracyjnej, ponieważ w prawie niemieckim nie ma szczególnej podstawy prawnej upoważniającej władze publiczne do odzyskania niezgodnej z rynkiem wewnętrznym pomocy w drodze aktu administracyjnego.

23.

Jakkolwiek Komisja formalnie nie podnosi konkretnego zarzutu w tym zakresie, kwestionuje ona tenże argument rządu niemieckiego. Komisja utrzymuje, że ze względu na bezpośredni skutek art. 108 TFUE i 288 TFUE oraz art. 14 rozporządzenia nr 659/1999 władze niemieckie dysponują wystarczającymi do tego celu podstawami prawnymi. Według Komisji pogląd ten znajduje oparcie w dwóch orzeczeniach wydanych, odpowiednio, przez Oberverwaltungsgericht Berlin‑Brandeburg (wyższy sąd administracyjny dla Berlina-Brandenburgii) ( 11 ) oraz przez Verwaltungsgericht Trier (sąd administracyjny w Trewirze) ( 12 ).

24.

Argumenty te wymagają krótkiego wyjaśnienia różnic między procedurą wszczynaną w trybie art. 108 ust. 2 TFUE a procedurą wszczynaną na podstawie art. 258 TFUE.

25.

Artykuł 108 ust. 2 TFUE wyraźnie stwierdza, że oparta na nim procedura stanowi odstępstwo od przepisów ustanowionych w artykułach 258 TFUE i 259 TFUE. W rzeczywistości, jak zauważył Trybunał, procedura przewidziana w obecnym art. 108 ust. 2 TFUE jest jedynie wariantem postępowania o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, szczegółowo dostosowanym do konkretnych problemów stwarzanych przez pomoc państwa dla konkurencji na wspólnym rynku ( 13 ).

26.

Co ważne, etap postępowania poprzedzający wniesienie skargi, będący niezbędnym krokiem w typowych postępowaniach w sprawie naruszenia, nie jest niezbędny dla skargi na podstawie z art. 108 ust. 2 TFUE. Na podstawie tego przepisu dostęp do Trybunału jest szybszy i łatwiejszy ( 14 ). Jest to spowodowane tym, że formalna wymiana poglądów z państwem członkowskim oraz (stosownie do przypadku) z innymi zainteresowanymi stronami miała już miejsce w ramach postępowania administracyjnego prowadzącego do wydania odnośnej decyzji Komisji ( 15 ).

27.

W związku z powyższym Trybunał wyjaśnił, że z powodu szczególnych cech omawianego postępowania zachowanie państwa członkowskiego, przeciwko któremu wniesiono skargę na podstawie obecnego art. 108 ust. 2 TFUE, należy oceniać wyłącznie w świetle obowiązków nałożonych na to państwo członkowskie w odnośnej decyzji Komisji ( 16 ).

28.

Z tych względów uważam, że dla postępowania na podstawie art. 108 ust. 2 TFUE może być istotna jedynie kwestia, czy w odniesieniu do konkretnej decyzji Komisji dane państwo członkowskie wypełniło obowiązek zniesienia lub zmiany niezgodnej z rynkiem wewnętrznym pomocy w określonym terminie. A zatem to decyzja Komisji wyznacza ostateczny zakres postępowania na podstawie art. 108 ust. 2 TFUE.

29.

Wynika z tego, że żadne inne żądanie nie może być wniesione na podstawie tego stanowiącego odstępstwo przepisu proceduralnego. W szczególności zarzuty o bardziej ogólnym zakresie lub o charakterze horyzontalnym są niedopuszczalne w kontekście postępowania na podstawie art. 108 ust. 2 TFUE. Na przykład kwestie, czy obowiązujące obecnie niemieckie przepisy prawne są rzeczywiście nieadekwatne do zapewnienia szybkiego i skutecznego odzyskania pomocy niezgodnej z prawem w niektórych przypadkach (takich jak przypadek, gdy pomoc jest przyznawana w drodze umów prawa prywatnego) lub czy istnieje strukturalne lub systemowe naruszenie zasad pomocy państwa ze strony władz niemieckich, są kwestiami, które – w stosownym wypadku – mogą być rozpatrywane wyłącznie w ramach standardowego postępowania w przedmiocie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, na podstawie art. 258 TFUE.

30.

Utwierdza mnie to w przekonaniu, że rolą Trybunału nie jest interpretacja niemieckich przepisów celem rozstrzygnięcia, czy niemieckie władze publiczne są lub powinny być uprawnione do przyjmowania aktów administracyjnych w celu odzyskania niezgodnej z rynkiem wewnętrznym pomocy przyznanej w drodze umów cywilnoprawnych. Proponuję zatem, by Trybunał pominął wszystkie argumenty dotyczące tych spraw i rozstrzygnął jedynie kwestię, czy doszło do naruszenia obowiązków określonych w spornej decyzji Komisji.

31.

Pierwszym istotnym zagadnieniem pojawiającym się w niniejszej sprawie jest to, czy przewidziane w art. 288 ust. 4 TFUE i w art. 108 ust. 2 TFUE zobowiązanie do odzyskania niezgodnej z rynkiem wewnętrznym pomocy jest zobowiązaniem starannego działania, czy też zobowiązaniem rezultatu.

32.

Rząd niemiecki twierdzi, że w ciągu czterech miesięcy określonych w spornej decyzji Komisji władze publiczne przyjęły wszystkie konieczne środki w celu zapewnienia skutecznego odzyskania omawianej pomocy. Zdaniem rządu niemieckiego kluczową kwestią w świetle art. 14 rozporządzenia nr 659/1999 jest nie to, czy odzyskanie faktycznie nastąpiło, lecz to, czy podjęte środki umożliwiają in abstracto wykonanie decyzji.

33.

Podobnie jak Komisja, nie dostrzegam nic na poparcie argumentów rządu niemieckiego ani w brzmieniu odpowiednich przepisów unijnych, ani w orzecznictwie Trybunału.

34.

Przede wszystkim całkiem jasne wydaje mi się, że treść rozporządzenia nr 659/1999 wskazuje na zobowiązanie rezultatu, a nie na zobowiązanie starannego działania. Decyzje Komisji nie byłyby wykonywane „bezzwłocznie i skutecznie”, a odzyskanie nie następowałoby „bezzwłocznie”, zgodnie z wymogami tego aktu prawnego, gdyby wystarczające było zaledwie uruchomienie przez państwo członkowskie procesu odzyskania w celu zapewnienia, że w pewnym momencie w przyszłości dojdzie do rzeczywistej spłaty.

35.

Orzecznictwo Trybunału także przemawia na rzecz takiej interpretacji. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem państwo członkowskie, które jest adresatem decyzji o odzyskaniu, posiada swobodę wyboru środków wykonania obowiązku wynikającego z tej decyzji, zgodnie z własnymi przepisami wewnętrznymi ( 17 ), pod warunkiem że wybrane środki nie wpływają niekorzystnie na zakres i skuteczność prawa Unii ( 18 ). Wynika z tego, że środki zastosowane przez państwo członkowskie powinny prowadzić do rzeczywistego odzyskania należnych sum ( 19 ).

36.

Co ważne, Trybunał wyjaśniał już, że odzyskanie musi nastąpić w terminie ustalonym w decyzji Komisji przyjętej na podstawie art. 108 ust. 1 TFUE lub, w stosownych przypadkach, w później określonym przez Komisję terminie. Co do zasady, opóźnione odzyskanie – to znaczy odzyskanie po terminach określonych przez Komisję – nie spełnia wymogów określonych w traktatach ( 20 ).

37.

W ww. wyroku w sprawie Komisja przeciwko Słowacji Sąd oddalił z tych samych powodów argument podobny do przedstawionego przez rząd niemiecki w niniejszym postępowaniu ( 21 ).

38.

W związku z tym uważam, że art. 288 ust. 4 TFUE i art. 108 ust. 2 TFUE nakładają na państwo członkowskie, do którego skierowana jest decyzja o odzyskaniu pomocy, zobowiązanie rezultatu. Skoro tak, to państwo członkowskie nie zapewnia skutecznego wykonania decyzji Komisji do czasu, gdy niezgodna z rynkiem wewnętrznym pomoc zostanie spłacona w całości państwu przez beneficjenta pomocy.

39.

Chciałbym dodać, że państwo członkowskie, które uznaje, że czas przyznany przez Komisję jest zbyt krótki, lub które ma trudności w odzyskaniu pomocy, może zawsze zwrócić się do Komisji o jedno przedłużenie terminu (lub o większą ich liczbę). W tym celu państwo musi dokładnie wyjaśnić motywy swojego wniosku oraz w razie potrzeby przedstawić dowody na poparcie swoich twierdzeń, tak aby umożliwić Komisji podjęcie świadomej decyzji ( 22 ). W takim przypadku, w świetle obowiązku współpracy ustanowionego w art. 4 ust. 3 TUE, Komisja będzie zobowiązana do zbadania wniosku państwa członkowskiego oraz, w miarę możliwości, do wsparcia tego państwa członkowskiego w przezwyciężaniu istniejących trudności poprzez przyznanie dodatkowego terminu, jeżeli stosowne warunki zostały spełnione ( 23 ).

40.

Jeśli państwo członkowskie uważa, że pomimo wymiany poglądów z Komisją ostateczny termin ustalony przez tę instytucję jest w dalszym ciągu nieracjonalny i obiektywnie niemożliwy do dotrzymania, może ono zakwestionować ten termin przed sądami Unii.

41.

W związku z tym chciałbym zwrócić uwagę, że w kontekście postępowania na podstawie art. 108 ust. 2 TFUE okres ustanowiony w decyzji Komisji nakazującej odzyskanie pomocy ma taką samą funkcję jak termin wyznaczony w uzasadnionej opinii wydanej na podstawie art. 258 TFUE ( 24 ). Oznacza to w moim przekonaniu, że orzecznictwo Trybunału dotyczące zasadności terminu określonego w uzasadnionej opinii powinno być stosowane mutatis mutandis do decyzji Komisji wydanych na podstawie art. 108 TFUE. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem dotyczącym obecnego art. 258 TFUE Komisja musi zapewnić państwom członkowskim rozsądny termin w celu zastosowania się do uzasadnionych opinii ( 25 ). Zgodność takiego terminu z prawem podlega kontroli Trybunału ( 26 ). W celu ustalenia, czy wyznaczony termin jest rozsądny, Trybunał musi wziąć pod uwagę wszystkie okoliczności danej sprawy ( 27 ).

42.

Na podstawie powyższych rozważań wnioskuję zatem, że termin ustanowiony w decyzji Komisji może być przedłużony lub nawet zaskarżony do sądu przez dane państwo członkowskie. Co do zasady jednak to w tym terminie lub w terminie wyznaczonym w późniejszym czasie powinno dojść do faktycznego odzyskania pomocy.

43.

Wobec sformułowania prowizorycznego wniosku, że pomoc należy bezwzględnie odzyskać w terminie wyznaczonym przez Komisję, oraz z uwagi na fakt, że strony zgadzają się, iż w terminie określonym w spornej decyzji Komisji pomoc nie została spłacona, należy zbadać, czy niedotrzymanie tego terminu może być uzasadnione.

44.

Rząd niemiecki twierdzi, że nie ponosi odpowiedzialności za opóźnienie, do którego doszło, ponieważ beneficjent pomocy zakwestionował jej odzyskanie przed sądami krajowymi. W ten sposób grupa Biria najzwyczajniej skorzystała ze swego konstytucyjnego prawa do skutecznej ochrony sądowej. Ponadto rząd niemiecki podnosi również, że tbg zrobiła wszystko co mogła, aby wykonać sporną decyzję Komisji, i nie można stawiać jej zarzutów za działania sądów niemieckich, które błędnie zastosowały unijne przepisy o pomocy państwa, opóźniając w ten sposób postępowanie w sprawie odzyskania pomocy.

45.

W istocie argumenty przedstawione przez rząd niemiecki podnoszą kwestię, czy wykonanie decyzji Komisji może zostać całkowicie uniemożliwione w wyniku odwołania się przez beneficjentów pomocy do postępowania krajowego.

46.

W świetle powyższego najpierw przeanalizuję w zarysie pojęcie „całkowitej niemożności” i wyjaśnię okoliczności, w jakich taki środek obrony może co do zasady być dopuszczalny w sprawie dotyczącej odzyskania pomocy państwa. Następnie zwrócę się ku szczegółowej charakterystyce rozpatrywanej aktualnie sprawy.

47.

Według utrwalonego orzecznictwa jedynym środkiem obrony, jaki państwo członkowskie może podnieść przeciwko skardze o uchybienie zobowiązaniom państwa członkowskiego wniesionej przez Komisję na podstawie obecnego art. 108 ust. 2 TFUE, jest twierdzenie, że wykonanie danej decyzji było dla tegoż państwa całkowicie niemożliwe ( 28 ).

48.

Pojęcie „całkowitej niemożności”, często odnoszone do francuskiego terminu „force majeure”, powinno być zasadniczo rozumiane „jako nadzwyczajne i nieprzewidywalne okoliczności, na które nie ma wpływu podmiot powołujący się na siłę wyższą i których konsekwencje nie mogły zostać uniknięte pomimo zastosowania wszystkich środków ostrożności” ( 29 ).

49.

Podstawowymi elementami składowymi pojęcia „całkowitej niemożności” są więc z jednej strony wystąpienie zdarzenia, które nie podlega wpływowi osoby chcącej powołać się na ten środek obrony (element obiektywny), a z drugiej strony dokładanie przez tę osobę wszelkich racjonalnych starań w celu uniknięcia skutków danego wydarzenia (element subiektywny) ( 30 ).

50.

Moim zdaniem środek obrony oparty na całkowitej niemożności w sprawie takiej jak niniejsza może być podnoszony w dwóch rodzajach sytuacji.

51.

Sytuacja pierwsza obejmuje faktyczną niemożność: mowa tu o sytuacji, gdy faktyczne odzyskanie sumy podlegającej spłacie jest obiektywnie i nieuchronnie nieosiągalne. Jest tak zazwyczaj w przypadku, gdy beneficjent pomocy jest spółką, która już nie istnieje w chwili wydania decyzji przez Komisję. W tej sytuacji nie ma podmiotu, od którego można żądać zwrotu, ani też nie ma aktywów lub pieniędzy do zajęcia ( 31 ). Ma to miejsce pod warunkiem, że żadna inna spółka nie zastąpiła – de facto lub de jure – zlikwidowanej spółki, co oznaczałoby, że istnieje podmiot, który w dalszym ciągu korzysta z pomocy niezgodnej ze rynkiem wewnętrznym ( 32 ).

52.

Sytuacja druga obejmuje niemożność prawną. Jak stanowi art. 14 ust. 1 rozporządzenia nr 659/1999: „Komisja nie wymaga odzyskania pomocy, jeżeli byłoby to sprzeczne z ogólną zasadą prawa [Unii]” ( 33 ).

53.

W obu przypadkach niemożność może być tylko tymczasowa, co oznacza, że może zostać przezwyciężona po pewnym okresie czasu, lub trwała, co oznacza, że będzie ona trwale uniemożliwiać wykonanie decyzji.

54.

Zasadą ogólną prawa Unii, na którą powołuje się rząd niemiecki w niniejszej sprawie, jest zasada skutecznej ochrony sądowej.

55.

W tym względzie chciałbym zwrócić uwagę, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w stosowaniu prawa Unii sądy krajowe muszą uwzględniać wymogi skutecznej ochrony sądowej uprawnień, które jednostki wywodzą z prawa Unii, gwarantowanej przez art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej ( 34 ). Według mnie ma to miejsce szczególnie wtedy, kiedy wykonanie prawa Unii wpływa w negatywny sposób na sytuację prawną osób fizycznych.

56.

Z drugiej strony jednakże należy zauważyć, że art. 3 ust. 3 TUE stanowi, iż Unia Europejska ustanawia rynek wewnętrzny, który zgodnie z Protokołem nr 27 w sprawie rynku wewnętrznego i konkurencji ( 35 ), dołączonym do traktatu z Lizbony, obejmuje system zapewniający niezakłóconą konkurencję.

57.

Artykuły 107 TFUE i 108 TFUE należą do reguł konkurencji, o których mowa w art. 3 ust. 1 lit. b) TFUE jako o niezbędnych do funkcjonowania wspomnianego rynku wewnętrznego. Celem tych reguł jest bowiem właśnie zapobieżenie zniekształcaniu konkurencji ze szkodą dla interesu ogólnego, przedsiębiorstw indywidualnych i konsumentów, przez co przyczyniają się one do dobrobytu w Unii ( 36 ).

58.

Trzeba przyznać, że istnieją pewne napięcia pomiędzy prawem beneficjentów pomocy do kwestionowania przed sądem działań, które mogą być dla tych beneficjentów szkodliwe, a prawem ich konkurentów do przywrócenia zgodności z prawem i równych szans tak szybko, jak to możliwe.

59.

Ponieważ oba te prawa są kluczowe dla Unii opartej na rządach prawa, której jednym z filarów jest rynek wewnętrzny, jestem zdania, że żadne z tych praw nie powinno być bezwarunkowo poświęcane na rzecz drugiego z nich.

60.

Z tego powodu uważam, że można sobie wyobrazić, iż potrzeba zapewnienia beneficjentom pomocy skutecznej ochrony sądowej może w pewnych sytuacjach usprawiedliwiać brak odzyskania pomocy ze względu na całkowitą niemożność prawną.

61.

Nasuwa to następujące pytanie: w jakich warunkach i przez jaki okres państwo członkowskie może skutecznie powoływać się na istnienie postępowania sądowego na poziomie krajowym dla usprawiedliwienia niewykonania decyzji?

62.

Istnienie postępowania sądowego przed sądami krajowymi może być uznane za stanowiące przypadek całkowitej niemożności, tylko jeśli spełnione są dwa wymienione w pkt 49 powyżej wymogi.

63.

Jeśli chodzi o pierwszy wymóg – aby zdarzenie wstrzymujące odzyskanie było niezależne od wpływu osoby, która powołuje się na ten środek obrony – wydaje mi się, że często może on być spełniony.

64.

Rzecz jasna państwa członkowskie nie mogą zrobić nic dla powstrzymania beneficjenta pomocy przed stawianiem oporu w ramach postępowania sądowego wszczętego przez władze publiczne w celu wyegzekwowania zwrotu pomocy. W sytuacji gdy administracja publiczna prowadzi działania w oparciu o akty administracyjne, nie mogą one stać na przeszkodzie wnoszeniu jakichkolwiek ewentualnych odwołań od tych aktów przez beneficjenta pomocy. A zatem postępowania sądowego skierowanego przeciwko działaniom zmierzającym do odzyskania pomocy nie da się nigdy wykluczyć a priori.

65.

Ma to rzeczywiście miejsce z wyjątkiem sytuacji, gdy same władze publiczne są odpowiedzialne za powstanie sporu sądowego na szczeblu krajowym. Przyczyną takiego stanu rzeczy może być działanie bez wymaganego stopnia dokładności, na przykład nieprawidłowe obliczenie należnych odsetek lub popełnienie innego błędu w trakcie procedury odzyskania pomocy.

66.

Możliwość sporu sądowego wydaje się – przynajmniej w większości przypadków – czymś, na co władze państwa członkowskiego nie mogą mieć wpływu lub czego nie mogą kontrolować.

67.

Natomiast drugi z wymogów całkowitej niemożności wydaje się trudniejszy do spełnienia.

68.

Państwo członkowskie podnoszące zarzut całkowitej niemożności powinno udowodnić, że jego władze podjęły wszelkie uzasadnione starania w celu uniknięcia lub zminimalizowania skutków danego zdarzenia. Trybunał dał jasno do zrozumienia, że ten środek obrony nie ma zastosowania w sytuacji, w której staranna i przezorna osoba obiektywnie byłaby w stanie podjąć niezbędne działania w celu uniknięcia negatywnych konsekwencji wynikających z wystąpienia nieprzewidzianego zdarzenia ( 37 ).

69.

W tym względzie uważam, że stopień staranności i ostrożności, który musi wykazać państwo członkowskie, może zasadniczo być postrzegany jako funkcja prawdopodobieństwa, iż może dojść do wystąpienia nieprzewidzianych zdarzeń: im bardziej jest prawdopodobne, że zdarzenie wystąpi, tym większe wysiłki ex ante są wymagane od administracji publicznej.

70.

W odniesieniu do odzyskania pomocy państwa uważam, że jest oczywiste, iż organy państw członkowskich powinny przewidywać, że niektórzy beneficjenci pomocy mogą stawiać opór wobec odzyskiwania pomocy w drodze postępowania sądowego. Wynika z tego, że w stopniu, w jakim wystąpienie sporu sądowego nie jest niespodziewane, państwa członkowskie powinny wykazać odpowiednio wysoki poziom staranności i ostrożności ( 38 ).

71.

Staranność i ostrożność powinny w pierwszym rzędzie uzyskiwać wyraz przy wyborze przez władze, spośród wszystkich dostępnych opcji, procedury, zgodnie z którą władze te będą postępować w celu zapewnienia odzyskania pomocy w danej sprawie. Jakkolwiek władze administracyjne bez wątpienia korzystają w tym względzie z pewnej swobody, swoboda ta nie jest nieograniczona.

72.

Moim zdaniem władze mają obowiązek wyboru procedury, która od początku wydaje się zapewniać szybkie i skuteczne wykonanie danej decyzji Komisji, nawet w obliczu oporu ze strony beneficjenta pomocy.

73.

Nie można wykluczyć, że może to czasami pociągać za sobą odwołanie się do środków administracyjnych. W istocie mogą wystąpić sytuacje, jakkolwiek wyjątkowe, w których władze publiczne muszą zaangażować się w celu zapewnienia natychmiastowego przestrzegania unijnych reguł w dziedzinie pomocy państwa. Na przykład: co dzieje się w sytuacji, gdy podmiot, który udzielił pomocy w drodze umowy prawa prywatnego, uległ likwidacji i nie posiada następców prawnych? Czy oznacza to, że niezgodnej z rynkiem wewnętrznym pomocy nigdy nie będzie można odzyskać, ponieważ nie istnieje już podmiot legitymowany do działania przed właściwymi sądami cywilnymi lub gospodarczymi?

74.

Oczywiście nie byłaby to zasadna interpretacja przepisów prawa Unii. Trybunał zawsze odrzucał argumenty państw członkowskich powołujących się na brak w prawie krajowym właściwej podstawy prawnej do niezwłocznego odzyskania pomocy niezgodnej z rynkiem wewnętrznym ( 39 ). Jeżeli krajowy porządek prawny państwa członkowskiego nie zawiera mechanizmów niezbędnych do wypełnienia zobowiązań tego państwa wynikających z prawa Unii, owo państwo powinno ustanowić te mechanizmy ze względu na wiążący charakter decyzji podjętych na podstawie art. 288 TFUE ( 40 ). Podobnie Trybunał konsekwentnie orzekał, że sądy krajowe muszą powstrzymać się od stosowania przepisów krajowych, które mogą przeszkadzać w skutecznemu odzyskiwaniu pomocy ( 41 ). Trybunał nigdy nie uznał również, że sam fakt, iż krajowe procedury są skomplikowane i czasochłonne, może być wystarczający, aby uzasadnić opóźnienie w wykonaniu decyzji Komisji ( 42 ).

75.

Oprócz wyboru odpowiedniej procedury odzyskiwania pomocy władze administracyjne są zobowiązane do wykazania staranności i ostrożności w toku procesu odzyskiwania pomocy.

76.

Oznacza to na przykład, że w obliczu sprzeciwu lub opóźnienia w postępowaniu sądowym władze powinny rozważyć zastosowanie procedur przyspieszonych lub procedur dotyczących środków tymczasowych. W tym kontekście chciałbym przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem sąd krajowy, przed którym toczy się spór podlegający prawu Unii, winien mieć możliwość zarządzenia środków tymczasowych w celu zapewnienia pełnej skuteczności przyszłemu orzeczeniu w przedmiocie istnienia uprawnień dochodzonych na podstawie prawa Unii ( 43 ).

77.

Wynika z tego również, że władze mogą potrzebować podjąć działania w ramach procedur innych niż procedury początkowo wybrane do odzyskania pomocy, gdy te ostatnie procedury okażą się niemożliwe do zastosowania, nieskuteczne lub zbyt długie ( 44 ). Rzecznik generalna E. Sharpston przekonująco stwierdziła, że zarzut obrony oparty na całkowitej niemożności wiąże się z rezultatem, który ma zostać osiągnięty: odzyskaniem bezprawnie przyznanej pomocy. Gdyby można było powołać się na ten zarzut w odniesieniu do sposobu odzyskania tej pomocy, państwo członkowskie zbyt łatwo mogłoby wybrać taki sposób odzyskania, który okazałby się bezskuteczny, a następnie twierdzić, że nieodzyskanie pomocy jest usprawiedliwione ( 45 ).

78.

Aby zakończyć rozważania w tym przedmiocie: kwestia, czy wymóg staranności i ostrożności został w danym przypadku spełniony przez władze państwa członkowskiego, musi być oceniana przez Trybunał indywidualnie dla każdego przypadku. Wreszcie wydaje się zbyteczne podkreślanie w tym kontekście, że ciężar udowodnienia, iż przesłanki całkowitej niemożności zostały spełnione, spoczywa na państwie członkowskim, które powołuje się na ten środek obrony ( 46 ).

79.

Po wyjaśnieniu okoliczności, w których państwo członkowskie może zasadnie powoływać się na całkowitą niemożność, uważam, że istnieje dodatkowy aspekt zasługujący na uwagę. Dotyczy on okresu, w którym korzystanie z takiego środka obrony może być zasadne.

80.

Wydaje mi się, że zgodnie z zasadą skutecznej ochrony sądowej sądy krajowe muszą być w stanie przyznać beneficjentom pomocy rozsądny termin na przedstawienie argumentów obrony. Ponadto sądy te powinny dysponować czasem niezbędnym do wypełnienia ich funkcji sądowej w sposób prawidłowy.

81.

Nierealistyczne byłoby jednak twierdzenie, że sądy krajowe zawsze będą w stanie wydać ostateczne orzeczenie w takich sprawach w terminie ustanowionym w odnośnych decyzjach Komisji (zazwyczaj czteromiesięcznym). Na całkowitą długość postępowania sądowego może mieć wpływ wiele różnych czynników.

82.

Jednocześnie jednak dostrzegam też potrzebę zachowania zasady skuteczności (effet utile) decyzji Komisji. Stosowane przez beneficjentów pomocy strategie opóźniające, względnie bezwład lub niedbalstwo ze strony władz i sądów krajowych, nie powinny przeważać nad uzasadnionym prawem przedsiębiorstw dotkniętych skutkami pomocy niezgodnej z rynkiem wewnętrznym do wyeliminowania zakłócenia konkurencji raz na zawsze.

83.

Znalezienie właściwej równowagi między tymi dwoma sprzecznymi interesami nie jest łatwym zadaniem.

84.

W tym miejscu chciałbym przypomnieć, że Trybunał w wielu przypadkach wyjaśniał, iż argument oparty na całkowitej niemożności może być przyjęty jedynie na czas potrzebny „do tego, by organy administracji mogły dowieść zachowania zwykłej staranności w ramach działań zmierzających do zażegnania niezależne[go] od ich woli [nieprzewidzianego zdarzenia]” ( 47 ). Rozważania te moim zdaniem stosuje się mutatis mutandis do działalności sądów krajowych. W związku z tym jestem zdania, że opóźnienie w odzyskaniu pomocy niezgodnej z rynkiem wewnętrznym z powodu toczących się krajowych postępowań sądowych może być usprawiedliwione tylko tymczasowo, to jest wówczas, gdy ten dodatkowy okres odpowiada minimalnemu czasowi, jaki potrzebny jest działającemu z wymaganą starannością sądowi do wydania rozstrzygnięcia w toczącej się przed nim sprawie.

85.

W tym kontekście nie trzeba przypominać, że opóźnienie spowodowane przez niewłaściwe stosowanie przez te sądy odnośnych przepisów prawa Unii nie znajduje usprawiedliwienia ( 48 ). Staranny sąd w gruncie rzeczy stosowałby te przepisy na podstawie utrwalonego orzecznictwa, a w razie wątpliwości przedstawiłby Trybunałowi kwestie wykładni lub ważności w ramach postępowania prejudycjalnego.

86.

Pomimo tego muszę przyznać, że nie jest a priori możliwe określenie dodatkowego czasu, który można uznać za dopuszczalny w każdych okolicznościach, lub parametrów wystarczająco precyzyjnych i konkretnych, aby umożliwić Trybunałowi każdorazowe obliczenie odpowiedniego okresu. Zagadnienie, czy opóźnienie jest uzasadnione, może być rozstrzygnięte jedynie po dokonaniu indywidualnej oceny każdego przypadku.

87.

Wydaje mi się jednak, że w tym względzie można wyróżnić dwie podstawowe sytuacje, w zależności od rodzaju żądania podniesionego przez beneficjenta pomocy przed sądami krajowymi.

88.

Z jednej strony spółka może bezpośrednio lub pośrednio podważać zgodność z prawem decyzji Komisji realizowanej przez władze krajowe. Z drugiej strony może ona po prostu zaskarżać kroki podjęte w celu odzyskania pomocy, nie kwestionując zgodności z prawem decyzji Komisji. Poniżej zbadam kolejno te dwie sytuacje.

89.

Należy przypomnieć, że decyzje Komisji korzystają z domniemania zgodności z prawem i jako takie wywołują skutki prawne do czasu ich uchylenia, stwierdzenia nieważności lub wadliwości wskutek wniosku o wydanie orzeczenia prejudycjalnego lub wskutek zarzutu niezgodności z prawem ( 49 ). Orzeczenia stwierdzające niezgodność z prawem decyzji Komisji są zastrzeżone dla sądów Unii. Sądy krajowe, mając wątpliwości w tym zakresie, powinny wystąpić do Trybunału z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym ( 50 ). Co więcej, sam fakt, że decyzja jest kwestionowana przed sądami Unii, sam w sobie nie pozwala sądom krajowym na zawieszenie jej ważności. Co do zasady zawieszenie takie powinno być przedmiotem wniosku do sądów Unii wniesionego przez legitymowane strony zgodnie z art. 278 TFUE i 279 TFUE.

90.

Wyjątkowo jednak zawieszenia decyzji Komisji można dochodzić również przed sądami krajowymi. Trybunał wielokrotnie twierdził, że sądy krajowe mogą przyjąć środki zawieszenia w odniesieniu do aktów Unii tylko wtedy, gdy spełnione są warunki określone w orzecznictwie przytoczonym w wyroku w sprawach połączonych Zuckerfabrik Süderdithmarschen i Zuckerfabrik Soest ( 51 ), a mianowicie: (i) w opinii sądów krajowych muszą występować poważne wątpliwości co do ważności środka unijnego oraz – o ile ważność zaskarżonego aktu nie stanowi już przedmiotu rozważań Trybunału – sąd ten zwraca się do Trybunału z pytaniem w trybie prejudycjalnym; (ii) musi zachodzić potrzeba natychmiastowego zawieszenia wykonania, tak aby strona wnosząca o takie zawieszenie uniknęła poważnych i nieodwracalnych szkód; (iii) sąd krajowy musi w należyty sposób uwzględnić interes Unii; oraz (iv) sąd krajowy, dokonując oceny wszystkich powyższych warunków, uwzględnia wydane przez sądy Unii orzeczenia dotyczące zgodności z prawem instrumentu Unii lub postanowienia o zastosowaniu środka tymczasowego mającego na celu przyznanie podobnych środków tymczasowych na poziomie Unii.

91.

Co ważne, Trybunał wyjaśnił również, że w kontekście procedur dotyczących pomocy państwa wymogi określone w ww. wyroku w sprawach połączonych Zuckerfabrik Süderdithmarschen i Zuckerfabrik Soest stosuje się również do działań zmierzających do zawieszenia postępowania, w którym kwestionowany jest krajowy środek służący do odzyskania bezprawnie przyznanej pomocy ( 52 ). Kwestionowanie środków zmierzających do odzyskania pomocy w oparciu o założenie, że służą one wykonaniu nieważnej decyzji Komisji, jest bowiem równoznaczne z bezpośrednim kwestionowaniem tej decyzji.

92.

Tak więc w przypadku gdy wyżej wymienione wymogi zostały spełnione, władze krajowe są oczywiście zobowiązane do przestrzegania wszelkich środków tymczasowych przyjętych przez sąd krajowy, a zatem kontynuacja odzyskiwania pomocy może być dla nich prawnie niemożliwa.

93.

Taka sytuacja niemożności trwa jednak tylko do chwili, gdy sądy Unii wydadzą orzeczenie w toczącym się przed nimi postępowaniu. Jeżeli bowiem sądy Unii potwierdzają legalność decyzji Komisji, to sądy krajowe muszą wyciągnąć właściwe wnioski z takiego orzeczenia. Decyzje wydane przez Komisję na podstawie obecnego art. 108 TFUE, które stały się ostateczne względem beneficjenta pomocy, są wiążące dla sądów krajowych ( 53 ). Sądy te są zobowiązane na mocy art. 14 ust. 3 rozporządzenia nr 659/1999 do zapewnienia, aby decyzja nakazująca odzyskanie bezprawnej pomocy była w pełni skuteczna i osiągnęła skutek zgodny ze swym celem ( 54 ).

94.

To samo tyczy się każdej wydanej przez instytucję Unii decyzji, która nie została zaskarżona przez jej adresata w ramach terminów określonych w art. 263 TFUE. Trybunał stwierdził bowiem, że odbiorca pomocy państwa, który bez wątpienia mógłby kwestionować decyzję Komisji przed sądami Unii, lecz dopuścił do upływu terminu zawitego, nie ma możliwości podważenia zgodności z prawem tej decyzji przed sądami krajowymi w postępowaniu w sprawie skargi na działania podjęte przez władze krajowe w celu wykonania tej decyzji ( 55 ).

95.

Na podstawie powyższego chciałbym stwierdzić, że gdy beneficjent pomocy bezpośrednio lub pośrednio kwestionuje przed sądami krajowymi zgodność z prawem decyzji Komisji nakazującej odzyskanie pomocy, opóźnienie w procesie odzyskiwania jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy stanowi ono minimalny czas potrzebny starannemu sądowi na sprawdzenie, czy wymogi określone w ww. wyroku w sprawach połączonych Zuckerfabrik Süderdithmarschen i Zuckerfabrik Soest zostały spełnione. Jeśli tak jest, obrona oparta na całkowitej niemożności może zostać zaakceptowana, a tym samym może uzasadniać opóźnienie, jednakże tylko przez czas, w którym wymagania te są spełnione. Jeżeli tak nie jest, to moim zdaniem jakiekolwiek dalsze opóźnienie jest nie do przyjęcia.

96.

Ponadto możliwe są przypadki, w których beneficjent pomocy nie kwestionuje – bezpośrednio ani pośrednio – zgodności decyzji Komisji z prawem. Może tak być w rozlicznych okolicznościach.

97.

Po pierwsze, sytuacja taka może mieć miejsce wówczas, gdy Komisja przyjęła decyzję w sprawie programu pomocy i nie wskazała wszystkich beneficjentów pomocy lub pominęła wskazanie kwoty pomocy. W takich okolicznościach spółka, od której pomoc ma zostać odzyskana, może podnosić przed sądami krajowymi, że nie spełnia kryteriów identyfikacji beneficjentów pomocy lub że – przy zastosowaniu parametrów określonych przez Komisję – kwota pomocy podlegająca spłacie jest w jej przypadku zerowa lub mniejsza niż żądana przez państwo. Po drugie, może być również i tak, że beneficjent pomocy kwestionuje jedynie wysokość należnych odsetek od pomocy podlegającej zwrotowi. Wreszcie spółka może kwestionować jedynie tryb odzyskiwania pomocy. Ponieważ aspekt ten jest w zasadzie objęty zasadą autonomii proceduralnej, możliwe jest, że beneficjent pomocy będzie w stanie sprzeciwić się jedynie sposobowi, w jaki decyzja Komisji jest wykonywana na poziomie krajowym.

98.

W świetle tych wszystkich czynników nie można wykluczyć, że mogą wystąpić przypadki, w których nawet staranny sąd będzie potrzebować okresu dłuższego niż cztery miesiące, aby rozstrzygnąć spór.

99.

Jednakże jestem zdania, że na gruncie zasady lojalnej współpracy sądy krajowe nie mogą badać argumentów przedstawianych przez beneficjentów pomocy, nie biorąc pod uwagę interesu Unii w wyeliminowaniu istniejącego zakłócenia konkurencji ( 56 ).

100.

Uważam w istocie, że przedstawione powyżej rozważania dotyczące potrzeby pogodzenia prawa beneficjentów pomocy do skutecznej ochrony sądowej z przysługującym ich konkurentom prawem do wyeliminowania wszelkich zakłóceń konkurencji wywołanych przez bezprawną pomoc są dla sądów krajowych w równym stopniu ważne.

101.

Trybunał stwierdził bowiem, że sądy krajowe mają też pewne obowiązki względem osób, których interesy mogą zostać naruszone na skutek przyznania bezprawnej pomocy ( 57 ). W szczególności Trybunał wskazał w kilku ostatnich sprawach, że jednym z zadań powierzonych sądom krajowym w dziedzinie kontroli pomocy państwa jest właśnie zarządzenie środków odpowiednich do usunięcia skutków wprowadzenia w życie pomocy niezgodnej z prawem, tak aby jej beneficjent nie mógł nią dysponować w czasie, jaki pozostał do wydania decyzji przez Komisję ( 58 ).

102.

Według mnie ustalenia Trybunału wydają się jeszcze bardziej zasadne w odniesieniu do sytuacji, gdy ostateczna decyzja Komisji już istnieje.

103.

Chociaż prawdą jest, że rozważania te zostały wypracowane przez Trybunał w sprawach dotyczących postępowań krajowych, zainicjowanych przez przedsiębiorstwa rzekomo poszkodowane przez przyznanie pomocy niezgodnej z prawem, to nie dostrzegam powodu, dla którego nie miałyby one zachować swego znaczenia również w kontekście działań zainicjowanych przez beneficjentów pomocy w celu wstrzymania lub opóźnienia odzyskania takiej pomocy.

104.

Na tej podstawie uważam, że w sytuacji gdy przed sądem krajowym wszczęto postępowanie, które ze względu na czas jego trwania może opóźnić wykonanie decyzji Komisji, tym samym przedłużając zakłócenie konkurencji na rynku wewnętrznym, sąd ten powinien należycie uwzględnić interesy osób, które mogą ponieść szkody w wyniku tego opóźnienia. W szczególności staranny sąd krajowy powinien moim zdaniem rozważyć, czy dzięki zastosowaniu środków tymczasowych zapewnienie przynajmniej częściowego lub tymczasowego wykonania decyzji stałoby się możliwe.

105.

Przy jednoczesnym zabezpieczeniu interesów Unii jako całości zapewniłoby to sądowi krajowemu czas niezbędny do rozstrzygnięcia sporu.

106.

Jak wspomniałem powyżej, wniosek w tym względzie powinien moim zdaniem zostać naturalnie złożony przez władze publiczne będące stroną postępowania krajowego ( 59 ). Jednakże uważam, że sądy krajowe są także właściwe, w razie potrzeby, do zbadania takiej możliwości z urzędu.

107.

Na tle tychże zasad ocenię teraz zasadność zarzutu całkowitej niemożności przedstawionego przez rząd niemiecki.

108.

Na wstępie muszę powiedzieć, że nie przekonują mnie argumenty Komisji oparte na braku staranności w dokonanym przez władze niemieckie w 2007 r. wyborze sposobu odzyskania spornej pomocy. Moim zdaniem z akt sprawy nie wynika, aby wybrana procedura była a priori niezdatna do osiągnięcia tego celu lub że akt administracyjny z pewnością skutkowałby szybszym odzyskaniem pomocy.

109.

Przeciwnie jednak stwierdzam, że w okolicznościach niniejszej sprawy władze niemieckie zasługują na krytykę z uwagi na pewien brak staranności i szybkości w dalszej części procesu.

110.

Po pierwsze, jak już wyżej wspomniałem, niezgodna z rynkiem wewnętrznym pomoc udzielona grupie Biria bezsprzecznie nie została spłacona do dnia rozprawy, która miała miejsce dwa i pół roku po upływie terminu określonego w spornej decyzji Komisji.

111.

Fakt, że od upłynięcia tego terminu minęło tyle czasu, a mimo to odzyskanie pomocy wciąż nie nastąpiło, sam w sobie świadczy o tym, że władze niemieckie mogły nie uczynić wszystkiego, co w ich mocy, aby doprowadzić do wykonania spornej decyzji Komisji tak szybko, jak to możliwe ( 60 ).

112.

Jestem gotów przyjąć, że w zakresie, w jakim odzyskanie pomocy obejmowało przymusową sprzedaż aktywów, władzom krajowym istotnie potrzebny był dodatkowy czas na dokończenie wszystkich niezbędnych procedur. Podobnie jestem w stanie zgodzić się, że okoliczność, iż w pierwszej licytacji nie została złożona żadna oferta, nie może być przypisywana władzom niemieckim.

113.

Jednakże jest dla mnie oczywiste, że licytacja powinna mieć miejsce dużo wcześniej, a nie ponad dwa lata od daty wydania spornej decyzji Komisji. Gdyby procedura sprzedaży przymusowej postępowała szybciej, władze niemieckie mogłyby niezwłocznie zażądać likwidacji spółki w sytuacji, gdy nie został znaleziony właściwy oferent ( 61 ). W ten sposób można było uniknąć dalszego pogorszenia sytuacji finansowej beneficjenta pomocy.

114.

Po drugie, pragnę zauważyć, że władze niemieckie nigdy nie zwróciły się do Komisji o przedłużenie lub odroczenie terminu określonego w spornej decyzji Komisji. Poinformowały one jedynie Komisję o statusie procesu odzyskania i trudnościach, jakie napotkały w tym kontekście. Ponadto w tym stanie rzeczy jest istotne, że władze nie zaproponowały również Komisji żadnego alternatywnego sposobu działania zmierzającego do pokonania tych trudności i w konsekwencji do szybszego wykonania decyzji ( 62 ).

115.

Po trzecie, rząd niemiecki przyznaje, że pomimo istnienia takiej możliwości władze publiczne nigdy nie wystąpiły o środki tymczasowe, na podstawie których pomoc niezgodna z rynkiem wewnętrznym mogła być oddzielona od majątku beneficjenta na pozostały czas postępowania krajowego.

116.

W tym względzie rząd niemiecki twierdzi, że nie było to konieczne, ponieważ tbg została już tymczasowo upoważniona do wyegzekwowania odzyskania na mocy wyroku zaocznego wydanego przez Landgericht Mühlhausen w dniu 26 listopada 2008 r. Jednakże, jak słusznie zauważyła Komisja, prawo to mogło zostać zawieszone za złożeniem zabezpieczenia. I do tego właśnie doszło, kiedy Landgericht Mühlhausen faktycznie zawiesił skutki wyroku zaocznego, upoważniając grupę Biria do wpłacenia zabezpieczenia w postaci stosownego poręczenia osobistego.

117.

W tej kwestii należy zauważyć, że – wbrew temu, co twierdzi rząd niemiecki – samo przedstawienie poręczenia osobistego, pomimo że pociąga ono za sobą pewne koszty dla beneficjenta pomocy, nie odnosi tego samego skutku w zakresie neutralizacji pomocy co umieszczenie pełnej kwoty pomocy na zablokowanym rachunku ( 63 ) (przy założeniu, że cała kwota pomocy pozostaje w dyspozycji beneficjenta pomocy ( 64 )). W rzeczywistości, jak słusznie zauważył Bundesgerichtshof w swoim orzeczeniu z dnia 13 września 2012 r., Landgericht Mühlhausen powinien przyjąć ostatni z wymienionych środków.

118.

Po czwarte, nie wydaje mi się, aby władze publiczne zawsze działały tak szybko, jak powinny, zważywszy, że termin przeznaczony na odzyskanie na mocy spornej decyzji Komisji był naprawdę dość krótki (cztery miesiące). Na przykład tbg złożyła wniosek o przymusowe odzyskanie długu MB System dopiero po upływie trzech miesięcy od wydania spornej decyzji Komisji. Do tego czasu upłynęły już trzy czwarte terminu udzielonego na zastosowanie się do spornej decyzji Komisji.

119.

Po piąte i ostatnie, rząd niemiecki sam przyznał, że znaczne opóźnienie powstało z powodu wydania wielu błędnych decyzji przez sądy krajowe, przed którymi grupa Biria wszczęła postępowanie przeciwko odzyskaniu pomocy.

120.

W tym kontekście pragnę zwrócić uwagę, że przed sądami krajowymi grupa Biria podważa również zgodność z prawem spornej decyzji Komisji. Z akt sprawy wynika jednak, że procedura odzyskiwania został zawieszona co najmniej dwa razy przez Landgericht Mühlhausen tylko dlatego, że grupa Biria wszczęła postępowanie przed sądami Unii przeciwko decyzjom Komisji w niniejszej sprawie. Sąd ten nie przeprowadził rzeczywistej oceny kryteriów sformułowanych w ww. wyroku w sprawach połączonych Zuckerfabrik Süderdithmarschen i Zuckerfabrik Soest, co wynika wyraźnie z orzeczenia Bundesgerichtshof z dnia 13 września 2012 r. uchylającego postanowienia o zawieszeniu Landgericht Mühlhausen z dnia 30 marca 2011 r. oraz Oberlandesgericht Jena z dnia 28 grudnia 2011 r.

121.

W każdym przypadku jest oczywiste, że wymogi te nie mogły być spełnione po dniu 21 czerwca 2011 r., gdy prezes Sądu oddalił wniosek MB System o zawieszenie wykonania spornej decyzji Komisji ( 65 ).

122.

Należy przyznać, że postanowienie prezesa Sądu (zwane dalej „postanowieniem”) zawiera pewne niefortunne sformułowania w tym względzie, ponieważ wydaje się sugerować, że w celu uzyskania ochrony tymczasowej przed Sądem MB System powinna wykazać, że w niemieckim porządku prawnym nie były dostępne skuteczne środki prawne ( 66 ). Po pierwsze, rozumowanie to wydaje się mylić regułę z wyjątkiem. Jest dla mnie oczywiste, że w sytuacji gdy strona jest legitymowana do działania przed sądami Unii i korzysta ze swojego prawa poprzez wniesienie skargi o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji, „sądem właściwym” do orzekania, czy wykonanie tej decyzji powinno być zawieszone, jest sąd Unii właściwy do rozpoznania skargi głównej. Z uwagi na powyższe ochronę tymczasową przyznawaną przez sądy krajowe na podstawie orzecznictwa przytoczonego w ww. wyroku w sprawach połączonych Zuckerfabrik Süderdithmarschen i Zuckerfabrik Soest należy traktować jak wyjątek, a nie jak regułę. Po drugie, uzasadnienie postanowienia wydaje się również wymagać od wnioskodawców probatio diabolica, gdyż dotyczy spełnienia warunku pilnego charakteru.

123.

Jednakże mimo ewentualnych błędów w uzasadnieniu postanowienia, które jednak nie zostało przez MB System nigdy zaskarżone, nie dostrzegam, w jaki sposób powtarzające się i długotrwałe zawieszenie postępowania krajowego w niniejszej sprawie mogłoby być uzasadnione, skoro sam Bundesgerichtshof uznał je za błędne.

124.

Podsumowując, nie uważam, aby rządowi niemieckiemu udało się udowodnić, że obowiązek odzyskania ustanowiony w spornej decyzji Komisji w odniesieniu do niezgodnej z rynkiem wewnętrznym pomocy udzielonej grupie Biria był obiektywnie niemożliwy do spełnienia.

125.

Mając na uwadze powyższe, proponuję, aby Trybunał orzekł, że: