62009CC0279

Language
- My EUR-Lex
- Sign in
- Register
- My recent searches (0)

This document is an excerpt from the EUR-Lex website

Search tips

Need more search options? Use the Advanced search

EUROPA
EUR-Lex home
EUR-Lex - 62009CC0279 - EN

Document 62009CC0279

Help

Opinia rzecznika generalnego Mengozzi przedstawione w dniu 2 września 2010 r.
DEB Deutsche Energiehandels- und Beratungsgesellschaft mbH przeciwko Bundesrepublik Deutschland.
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym: Kammergericht - Niemcy.
Prawo do skuteczniej ochrony sądowej praw wynikających z prawa Unii - Prawo do sądu - Pomoc prawna - Przepisy krajowe odmawiające pomocy prawnej osobom prawnym w przypadku braku interesu ogólnego.
Sprawa C-279/09.

Zbiór Orzeczeń 2010 I-13849

ECLI identifier: ECLI:EU:C:2010:489

HTML

PDF

OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO

PAOLA MENGOZZIEGO

przedstawiona w dniu 2 września 2010 r.(1)

Sprawa C‑279/09

DEB Deutsche Energiehandels‑ und Beratungsgesellschaft mbH

przeciwko

Republice Federalnej Niemiec

wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Kammergericht Berlin (Niemcy)

Skuteczna ochrona sądowa praw przysługujących na podstawie prawa Unii – Prawo do sądu – Gwarancje procesowe – Osoba prawna – Zasada skuteczności – Odmowa przyznania pomocy prawnej osobie prawnej zamierzającej wnieść powództwo odszkodowawcze przeciwko państwu członkowskiemu z tytułu naruszenia prawa Unii w sytuacji braku „interesów ogólnych”

I – Wprowadzenie

1. Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni zasad skuteczności i równoważności w świetle przepisów mających w niemieckim porządku prawnym zastosowanie do wniosków o przyznanie pomocy prawnej składanych przez osoby prawne w ramach powództwa odszkodowawczego przeciwko państwu z tytułu naruszenia prawa Unii.

2. Po raz pierwszy Trybunał będzie miał za zadanie ocenić prawidłowość mechanizmu pomocy prawnej, obejmującego w szczególności zwolnienie z opłaty sądowej, którego zasady przyznawania są bardziej surowe względem osób prawnych niż względem osób fizycznych, a więc wypowiedzieć się w przedmiocie zakresu gwarancji procesowych, jakie powinny przysługiwać osobom prawnym.

II – Ramy prawne

A – Prawo międzynarodowe

3. Konwencja haska z dnia 1 marca 1954 r. dotycząca procedury cywilnej, do której przystąpiło do dnia dzisiejszego dwadzieścia jeden państw członkowskich Unii Europejskiej, poświęca tytuł IV nieodpłatnej pomocy prawnej. W szczególności art. 20 powołanej konwencji stanowi, że „[w] sprawach cywilnych i handlowych obywatelom jednego z umawiających się państw będzie przyznawane w każdym innym z tych państw zwolnienie od kosztów sądowych na równi z własnymi obywatelami tego państwa, stosownie do ustaw obowiązujących w państwie, w którym złożono wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych”.

4. Artykuł 1 Porozumienia europejskiego w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy sądowej, podpisanego w Strasburgu w dniu 27 stycznia 1977 r. pod egidą Rady Europy, do którego przystąpiło dwadzieścia jeden państw członkowskich Unii, stanowi, że „[k]ażda osoba, która ma stałe miejsce zamieszkania na terytorium jednej z umawiających się stron i która chce ubiegać się o przyznanie pomocy sądowej w sprawach cywilnych, handlowych lub administracyjnych na terytorium innej umawiającej się strony, może złożyć swój wniosek w państwie, gdzie znajduje się jej stałe miejsce zamieszkania. Państwo to przekaże wniosek innemu państwu”.

5. Konwencja haska z dnia 25 października 1980 r. o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych, do której przystąpiło dziewiętnaście państw członkowskich, stanowi w art. 1 akapit pierwszy, że „[o]bywatele któregokolwiek umawiającego się państwa, jak również osoby posiadające miejsce stałego pobytu w umawiającym się państwie korzystają z pomocy sądowej w sprawach cywilnych i handlowych w każdym umawiającym się państwie na tych samych warunkach, jakby byli obywatelami tego państwa i posiadali w nim miejsce stałego pobytu”. Akapit drugi powołanego artykułu precyzuje, że „[o]soby, do których nie mają zastosowania postanowienia ustępu poprzedzającego, ale które miały miejsce stałego pobytu w umawiającym się państwie, w którym zostało lub zostanie wszczęte postępowanie sądowe, będą również mogły korzystać z pomocy sądowej na warunkach określonych w ustępie poprzedzającym, jeżeli przedmiot postępowania jest związany z ich uprzednim miejscem stałego pobytu w tym państwie”.

B – Prawo Unii

6. Artykuł 6 ust. 2 traktatu UE ustanawia zasadę, zgodnie z którą „Unia szanuje prawa podstawowe zagwarantowane w Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie 4 listopada 1950 roku [zwanej dalej »EKPCz«], oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich, jako zasady ogólne prawa wspólnotowego”.

7. Artykuł 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”), zatytułowany „Prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu”, ma następujące brzmienie:

„Każdy, kogo prawa i wolności zagwarantowane przez prawo Unii zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem, zgodnie z warunkami przewidzianymi w niniejszym artykule.

Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy. Każdy ma możliwość uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela.

Pomoc prawna jest udzielana osobom, które nie posiadają wystarczających środków, w zakresie w jakim jest ona konieczna dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości”.

8. Artykuł 10 akapit pierwszy WE stanowi, że „[p]aństwa członkowskie podejmują wszelkie właściwe środki ogólne lub szczególne w celu zapewnienia wykonania zobowiązań wynikających z niniejszego traktatu lub z działań instytucji Wspólnoty. Ułatwiają one Wspólnocie wypełnianie jej zadań”. Akapit drugi tego artykułu stanowi, że „[p]owstrzymują się one od podejmowania wszelkich środków, które mogłyby zagrozić urzeczywistnieniu celów niniejszego traktatu”.

9. Motyw czwarty dyrektywy Rady 2003/8/WE z dnia 27 stycznia 2003 r. w celu usprawnienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sporach transgranicznych poprzez ustanowienie minimalnych wspólnych zasad odnoszących się do pomocy prawnej w sporach o tym charakterze(2), przypomina, że wszystkie państwa członkowskie są stronami EKPCz oraz że zagadnienia będące przedmiotem dyrektywy 2003/8 zostaną uregulowane zgodnie z konwencją.

10. Motyw piąty powołanej dyrektywy określa jej cel w następujący sposób:

„Niniejsza dyrektywa ma na celu zachęcanie do ubiegania się o pomoc prawną w sporach transgranicznych przez osoby, które nie posiadają wystarczających środków, tam gdzie pomoc jest konieczna dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Powszechnie uznane prawo dostępu do wymiaru sprawiedliwości zostało także potwierdzone w art. 47 [karty]”.

11. Motyw jedenasty dyrektywy 2003/8 definiuje pojęcie pomocy prawnej, stanowiąc, że „powinna [ona] obejmować przedprocesową poradę prawną służącą rozstrzygnięciu sporu przed wniesieniem sprawy do sądu, pomoc prawną w trakcie wnoszenia sprawy do sądu oraz reprezentowanie w sądzie, a także pomoc w kosztach procesu lub zwolnienie z powyższych kosztów”.

12. Motyw trzynasty tej samej dyrektywy w następujący sposób określa zakres jej stosowania:

„Wszyscy obywatele Unii posiadający miejsce stałego zamieszkania, jak i stałego pobytu na terytorium państwa członkowskiego, muszą kwalifikować się do pomocy prawnej w sporach transgranicznych, w przypadku spełnienia przez nich warunków przewidzianych w niniejszej dyrektywie. To samo dotyczy obywateli państw trzecich stale i zgodnie z prawem przebywających w państwie członkowskim”.

13. Artykuł 1 ust. 1 dyrektywy 2003/8 stanowi, że „ma [ona] zastosowanie do sporów transgranicznych w sprawach cywilnych i handlowych, bez względu na rodzaj organu sądowego, który ma rozstrzygnąć spór. Stosowanie dyrektywy nie obejmuje w szczególności spraw podatkowych, celnych i administracyjnych”.

14. Artykuł 3 ust. 1 dyrektywy 2003/8 precyzuje, że „[o]soby fizyczne biorące udział w sporze, będącym przedmiotem niniejszej dyrektywy, są uprawnione do otrzymania stosownej pomocy prawnej w celu zapewnienia im skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, zgodnie z warunkami określonymi w niniejszej dyrektywie”.

15. Artykuł 6 powołanej dyrektywy zatytułowany „Warunki dotyczące istoty sporu” w ust. 1 stanowi, że „[p]aństwa członkowskie mogą postanowić o możliwości odrzucenia wniosku o pomoc prawną przez właściwe organy, jeśli wnioskodawca ma na celu podjęcie działań, które wydają się oczywiście bezzasadne”.

16. Ustęp 3 tego artykułu stanowi:

„Przy podejmowaniu decyzji na podstawie treści wniosku oraz bez uszczerbku dla postanowień art. 5 państwo członkowskie bierze pod uwagę znaczenie danej sprawy dla wnioskodawcy. Państwo członkowskie może także wziąć pod uwagę istotę sprawy, w przypadku gdy wnioskodawca wysuwa roszczenie z tytułu szkody na swoim dobrym imieniu, lecz nie poniósł żadnych szkód materialnych lub finansowych lub kiedy wniosek dotyczy skargi wypływającej bezpośrednio z działalności handlowej wnioskodawcy lub działalności na własny rachunek”.

17. Artykuł 94 § 2 i 3 regulaminu postępowania przed Sądem, których brzmienie jest identyczne z brzmieniem art. 95 § 2 i 3 regulaminu postępowania przed Sądem do spraw Służby Publicznej, stanowi:

„§ 2 Każda osoba fizyczna, która ze względu na swoją sytuację materialną nie jest w stanie w całości lub w części ponieść kosztów, o których mowa w § 1, jest uprawniona do uzyskania pomocy w zakresie kosztów postępowania.

Sytuację materialną ocenia się w oparciu o czynniki obiektywne, takie jak dochody, posiadany majątek i sytuacja rodzinna.

§ 3 Pomocy w zakresie kosztów postępowania nie przyznaje się, jeżeli czynności, dla których wnosi się o jej przyznanie, są oczywiście niedopuszczalne lub oczywiście bezzasadne”.

18. Natomiast art. 76 § 1 akapit pierwszy regulaminu postępowania przed Trybunałem Sprawiedliwości ma następujące brzmienie:

„Strona, która nie jest w stanie ponieść w całości lub w części kosztów postępowania, może w każdym czasie złożyć wniosek o przyznanie pomocy w zakresie kosztów postępowania”.

C – Prawo krajowe

19. Paragraf 12 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych (Gerichtskostengesetz, zwanej dalej „GKG”) stanowi:

„W sprawach cywilnych pozew doręcza się po uiszczeniu ogólnej opłaty sądowej. W przypadku rozszerzenia powództwa nie przeprowadza się żadnej czynności procesowej przed uiszczeniem ogólnej opłaty sądowej, nawet w toku postępowania odwoławczego”.

20. Paragraf 839 niemieckiego kodeksu cywilnego (Bürgerliches Gesetzbuch) zalicza do spraw cywilnych powództwa odszkodowawcze przeciwko państwu niemieckiemu.

21. Paragraf 78 ust. 1 kodeksu postępowania cywilnego (Zivilprozessordnung, zwanego dalej „ZPO”) stanowi, że „przed Landgerichte oraz przed Oberlandesgerichte obowiązuje zastępstwo stron przez adwokatów […]”.

22. Paragraf 114 ZPO ma następujące brzmienie:

„Stronie, która z powodu sytuacji osobistej i finansowej nie jest w stanie ponieść kosztów postępowania lub jest w stanie ponieść je w części albo w kilku ratach, przyznaje się na jej wniosek pomoc prawną, jeżeli zamierzone powództwo lub obrona przed sądem ma dostateczne szanse powodzenia i nie wynika ze złej wiary […]”.

23. Paragraf 116 ust. 2 ZPO przewiduje, że pomoc prawna przyznawana jest na wniosek „osoby prawnej lub stowarzyszenia mającego zdolność sądową, utworzonego i mającego siedzibę […] na terytorium Niemiec, jeżeli osoba ta ani osoby mające interes gospodarczy w rozstrzygnięciu sporu nie są w stanie uiścić kosztów postępowania, a niewytoczenie powództwa lub niepodjęcie obrony byłoby sprzeczne z interesami ogólnymi […]”.

24. Paragraf 122 ZPO precyzuje:

„(1) Przyznanie pomocy prawnej ma następujące skutki:

1. federalne i krajowe organy właściwe w sprawie poboru opłat mogą żądać od zainteresowanej strony uiszczenia:

a) bieżących i przyszłych kosztów sądowych i komorniczych,

b) przeniesionych na nie wierzytelności z tytułu wynagrodzenia adwokatów z urzędu,

wyłącznie na zasadach określonych przez sąd,

2. strona jest zwolniona z obowiązku zabezpieczenia kosztów postępowania,

3. adwokaci z urzędu nie mogą żądać wynagrodzenia od zainteresowanej strony.

[…]”.

25. Wreszcie § 123 ZPO stanowi, że „przyznanie pomocy prawnej nie zwalnia z obowiązku zwrotu kosztów procesu poniesionych przez stronę przeciwną”.

III – Postępowanie przed sądem krajowym i pytanie prejudycjalne

26. DEB Deutsche Energiehandels‑ und Beratungsgesellschaft mbH (zwana dalej „DEB”) jest niemieckim przedsiębiorstwem powstałym w 1998 r., które otrzymało od ministra gospodarki landu Brandenburgii zezwolenie na prowadzenie na terytorium niemieckim działalności niezależnego dystrybutora energii oraz przedsiębiorstwa dostarczającego energię. DEB, uznając, że poniosła szkodę z powodu spóźnionej transpozycji na terytorium Niemiec dyrektyw 98/30/WE(3) i 2003/55/WE(4), które miały umożliwić dostęp na niedyskryminujących zasadach do krajowych sieci gazowych, wniosła przed sąd krajowy powództwo odszkodowawcze przeciwko państwu z tytułu naruszenia prawa Unii. W chwili wniesienia pozwu DEB nie miała pracowników ani majątku.

27. Niedotrzymanie terminu transpozycji dyrektywy 98/30 przez Republikę Federalną Niemiec zostało zresztą stwierdzone przez Trybunał w wyroku dotyczącym uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego(5).

28. DEB twierdzi, że poniosła szkodę, i domaga się odszkodowania w wysokości nieco ponad 3,7 mld EUR. W trakcie rozprawy DEB podniosła, że w 1998 r. zatrudniała około 200 osób, które zmuszona była stopniowo zwolnić z powodu zaprzestania działalności, oraz że dysponowała majątkiem własnym, który utraciła z tego samego powodu. Zdaniem DEB, w momencie gdy dostęp do sieci gazowych stał się rzeczywiście możliwy, nie była ona już w stanie prowadzić działalności, na którą otrzymała zezwolenie.

29. DEB uważa, że z powodu braku dostępu do sieci gazowych utraciła ona co najmniej sześć kontraktów. DEB uzasadnia wysokość żądanej tytułem odszkodowania kwoty, podnosząc, że odpowiada ona różnicy pomiędzy średnią statystyczną ceną sprzedaży dla dużych niemieckich klientów przemysłowych a ceną zakupu w Rosji, po odliczeniu wynagrodzenia za tranzyt oraz kosztów przesyłu. Następnie DEB odjęła od pierwszej kwoty margines bezpieczeństwa w wysokości 50%, zgodnie z postanowieniami prawa niemieckiego w tym przedmiocie.

30. Zgodnie z wyliczeniami DEB, obliczona na podstawie wartości przedmiotu sporu kwota opłaty sądowej, którą powinna ona uiścić, wyniosłaby około 275 000 EUR. Ponadto, ponieważ zastępstwo przez adwokata jest obowiązkowe, DEB szacuje koszty związane z zastępstwem na nieco ponad 990 000 EUR. Aby skutecznie wnieść pozew, w braku wystarczających środków finansowych, DEB, nie będąc w stanie uiścić ani opłaty przewidzianej w § 12 ust. 1 GKG, ani kosztów adwokata, którego zastępstwo jest obowiązkowe, złożyła do Landgericht Berlin wniosek o przyznanie pomocy prawnej.

31. Postanowieniem z dnia 4 marca 2008 r. sąd ten odmówił przyznania pomocy prawnej ze względu na to, że DEB nie spełnia przesłanek określonych w § 116 ust. 2 ZPO. O ile zły stan majątkowy DEB nie budzi wątpliwości, to wydaje się, że niewytoczenie powództwa nie byłoby sprzeczne z interesami ogólnymi w rozumieniu wykładni dokonanej przez niemieckie sądy i przez Bundesverfassungsgericht. Poza tym Landgericht Berlin nie wypowiedział się w przedmiocie zasadności powództwa głównego.

32. DEB niezwłocznie odwołała się od tej decyzji do Kammergericht Berlin. Zdaniem tego sądu, gdyby miał on orzekać wyłącznie na podstawie prawa niemieckiego, mógłby jedynie stwierdzić, że Landgericht Berlin dokonał poprawnej wykładni przesłanek określonych w § 116 ust. 2 ZPO. Zgodnie bowiem z utrwalonym orzecznictwem niemieckich sądów, niewniesienie powództwa tylko w nielicznych przypadkach narusza interesy ogólne. Byłoby tak, gdyby wyrok miał dotyczyć znacznej części ludności lub gdyby miał on reperkusje społeczne. Do naruszenia interesów ogólnych w rozumieniu § 116 ust. 2 ZPO doszłoby również, gdyby niewniesienie powództwa uniemożliwiło osobie prawnej kontynuowanie wykonywania zadań użyteczności publicznej lub gdyby samo istnienie tej osoby prawnej zależało od wniesienia powództwa lub wchodziłyby w grę stanowiska pracy, a także gdyby osoba prawna miała znaczną liczbę wierzycieli.

33. Kammergericht Berlin precyzuje ponadto, że w rozumieniu niemieckiego orzecznictwa, w szczególności orzecznictwa Bundesgerichtshof, okoliczność, że wydanie słusznego orzeczenia odpowiada interesom ogólnym lub że w celu rozstrzygnięcia sporu należy odpowiedzieć na pytania prawne dotyczące interesu ogólnego, nie stanowi o spełnieniu przesłanki określonej w § 116 ust. 2 ZPO.

34. Jeżeli chodzi o DEB, to nie ma ona przychodów, majątku, pracowników ani wierzycieli. Niewniesienie powództwa samo w sobie nie zagraża jej istnieniu. Nie zostało także stwierdzone, że wykonuje ona zadania użyteczności publicznej. Ponieważ zawsze stawiano jako wymóg, że zaniechanie wniesienia powództwa ma dotykać znacznej liczby osób, nie tylko tych, które mają interes gospodarczy w rozstrzygnięciu sporu, i ponieważ w przypadku DEB przesłanka ta nie została spełniona, orzeczenie Landgericht Berlin oddalające wniosek o przyznanie pomocy prawnej należy utrzymać w mocy.

35. Kammergericht Berlin przypomina również, że wprowadzone przez ZPO rozróżnienie w traktowaniu osób fizycznych i prawnych zostało uznane przez Bundesverfassungsgericht za zgodne z niemiecką ustawą zasadniczą. Sąd ten uznał bowiem, że przyznanie pomocy prawnej można porównać do udzielenia pomocy społecznej, która wywodzi się z zasady państwa socjalnego i jest niezbędna do zapewnienia poszanowania godności ludzkiej. Sąd krajowy wywodzi z tego, że o podobnej solidarności nie może być mowy w przypadku osób prawnych znajdujących się w złej sytuacji materialnej. Fakt posiadania przez osoby prawne wystarczającego majątku jest warunkiem ich powstania i istnienia, a osoby te mają rację bytu zagwarantowaną przez krajowy porządek prawny wyłącznie wówczas, gdy są one w stanie realizować cel, do którego zostały utworzone, i wypełniać swoje zadania za pomocą własnych środków.

36. Jednakże Kammergericht Berlin zastanawia się, czy § 116 ust. 2 ZPO rozumiany zgodnie z wykładnią dokonaną przez dotychczasowe orzecznictwo krajowe nie jest sprzeczny z prawem Unii. Przesłanki przyznania pomocy prawnej, które okazują się bardziej surowe dla osób prawnych niż dla osób fizycznych i które dodatkowo podlegają ścisłej wykładni przez niemieckie sądy krajowe, mają w konkretnym przypadku DEB ten skutek, że pozbawiają tę spółkę jakiejkolwiek możliwości dochodzenia odpowiedzialności państwa niemieckiego z tytułu naruszenia prawa Unii. Odmowa przyznania pomocy prawnej uniemożliwia zatem lub co najmniej czyni nadmiernie utrudnionym uzyskanie w niniejszej sprawie odszkodowania od państwa z tytułu naruszenia przez nie prawa Unii. Sąd krajowy powziął zatem wątpliwość co do zgodności przepisu krajowego z zasadami dotyczącymi odpowiedzialności państwa, w szczególności z wynikającą z orzecznictwa Trybunału zasadą skuteczności.

37. Wobec powstania problemu dotyczącego wykładni prawa Unii Kammergericht Berlin, orzekając w tym przedmiocie w ostatniej instancji, postanowił zawiesić postępowanie i postanowieniem odsyłającym z dnia 30 czerwca 2009 r. zwrócić się do Trybunału na podstawie art. 234 WE z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy mając na uwadze to, że państwa członkowskie nie mogą – poprzez krajowe uregulowanie przesłanek dotyczących odszkodowania oraz postępowania w przedmiocie stwierdzenia odpowiedzialności państwa za szkody spowodowane naruszeniem zobowiązań ciążących na nim na gruncie prawa wspólnotowego – uniemożliwić lub nadmiernie utrudnić uzyskania odszkodowania zgodnie z zasadami prawa wspólnotowego w zakresie odpowiedzialności państwa, istnieją względy, które przemawiają przeciwko uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym dochodzenie roszczenia przed sądem uzależnione jest od zapłaty [opłaty] na pokrycie kosztów, a pomocy w zakresie kosztów postępowania nie można przyznać osobie prawnej, która nie może [uiścić tej opłaty]?”.

IV – Postępowanie przed Trybunałem

38. Skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym, rządy niemiecki, duński, francuski, włoski i polski oraz Komisja Europejska i Urząd Nadzoru EFTA przedstawili uwagi pisemne.

39. Podczas rozprawy, która została przeprowadzona w dniu 3 czerwca 2010 r., uwagi ustne przedstawili: skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym, rząd niemiecki, Komisja oraz Urząd Nadzoru EFTA.

V – Analiza prawna

A – Streszczenie uwag

40. Na wstępie należy zauważyć, że rząd niemiecki podobnie jak rządy duński, francuski i włoski oraz Komisja uważają, iż badane przepisy krajowe nie budzą wątpliwości w świetle zasad równoważności i skuteczności. Zasadniczo uznają oni, że o ile jednostki powinny mieć możliwość skutecznego dochodzenia odpowiedzialności państwa z tytułu naruszenia prawa Unii, to zasada skuteczności prawa Unii i skutecznej ochrony prawnej nie może sięgać tak daleko, aby nakazywać państwom członkowskim przyznawanie pomocy prawnej osobom prawnym, które są sztucznymi tworami krajowych systemów prawnych i których uznanie jest uzależnione właśnie od posiadania przez nie środków wystarczających do zapewnienia ich istnienia. Wobec braku przepisów harmonizujących na poziomie Unii, mając na względzie regulaminy postępowania przed jej sądami oraz charakter pomocy prawnej, który jak podkreśliły niektóre rządy, jest zasadniczo społeczny, związany z godnością człowieka, uzależnienie warunków przyznania pomocy prawnej – o ile takowe istnieją – osobom prawnym od spełnienia bardziej surowych przesłanek niż w przypadku, gdy udzielenia pomocy prawnej domaga się osoba fizyczna, jest w pełni uzasadnione i zgodne z prawem.

41. Natomiast skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym, rząd polski i Urząd Nadzoru EFTA wyrażają wątpliwości w odniesieniu do spornego przepisu krajowego. DEB twierdzi, że skoro w przypadku gdy pomoc prawna nie zostanie jej przyznana, będzie musiała zaniechać wniesienia pozwu o odszkodowanie, naruszenie zasady skuteczności jest oczywiste z tego względu, iż uniemożliwi się jej dochodzenie przed sądem praw przysługujących jej na podstawie prawa Unii; ocenę tę podziela Urząd Nadzoru EFTA, przy czym wyraża ją w sposób bardziej ostrożny. Rząd polski kwestionuje zbyt restrykcyjną wykładnię pojęcia „interesów ogólnych” dokonaną przez niemieckie orzecznictwo i twierdzi, że takie naruszenie zasady skuteczności nie ma charakteru proporcjonalnego. W tych okolicznościach skarżąca w postępowaniu przed sądem krajowym, rząd polski i Urząd Nadzoru EFTA konkludują, że doszło do naruszenia zasady skuteczności.

B – Skuteczna ochrona sądowa uprawnień przyznanych jednostkom przez prawo Unii i zasada odpowiedzialności państwa z tytułu naruszenia tego prawa

42. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału(6), zasada skutecznej ochrony sądowej uprawnień przyznanych jednostkom na podstawie prawa Unii jest zasadą ogólną prawa Unii wynikającą ze wspólnych tradycji konstytucyjnych państw członkowskich, chronioną na mocy art. 6 i 13 EKPCz, a ostatnio art. 47 karty(7).

43. Ustanowiona w ten sposób skuteczna ochrona prawna polega na zapewnieniu jednostkom możliwości dochodzenia ich praw wynikających z prawa Unii. Nawet jeżeli prawa te zostały naruszone przez państwo, jednostki muszą mieć możliwość uzyskania odszkodowania przed sądem krajowym.

44. Z samej logiki traktatów oraz z zobowiązań podjętych przez same państwa członkowskie w konsekwencji ich decyzji o przystąpieniu do Unii wynika, że jednostki powinny mieć prawo do dochodzenia odpowiedzialności państw członkowskich, jeżeli uznają, że poniosły szkodę wskutek naruszenia przez nie prawa Unii.

45. W ten właśnie sposób dąży się do jednoczesnego osiągnięcia celów, jakimi są przestrzeganie zobowiązań podjętych przez państwa członkowskie w odniesieniu do prawa Unii oraz zapewnienie jednostkom pełnej skuteczności praw przysługujących im na mocy prawa Unii. Jak bowiem wynika z utrwalonego orzecznictwa, państwa członkowskie są obowiązane, w imię zasady współpracy wyrażonej w art. 10 WE, zapewnić pełną skuteczność norm prawnych Unii i chronić uprawnienia wynikające z nich dla jednostek(8).

46. Prawo do odszkodowania przysługujące osobom poszkodowanym wskutek naruszenia prawa Unii jest podstawową zasadą Unii ustanowioną przez traktaty oraz szczególną odmianą zasady skutecznej ochrony sądowej. Jednocześnie podstawowe przepisy konstytuujące Unię, jakimi są traktaty, są ożywione duchem współpracy sądowej. Jeżeli zatem Trybunał, zgodnie z tą logiką, usankcjonował zasadę odpowiedzialności państwa z tytułu naruszenia prawa Unii, to również zgodnie z tą logiką wskazał on, że w celu realizacji tej zasady należy umożliwić wnoszenie powództw przed sądy krajowe, które są sądami unijnymi prawa powszechnego, oraz że do krajowych systemów prawnych należy określenie właściwości sądów jak również warunków formalnych i przesłanek materialnych takich powództw. Autonomia procesowa i jurysdykcyjna państw członkowskich wymaga, aby przyznać im w tej materii margines swobody.

47. Jednakże swoboda ta z konieczności musi podlegać ograniczeniom. Wprawdzie jednostki muszą mieć możliwość dochodzenia odpowiedzialności państwa, które naruszyło prawo Unii w ramach prawa krajowego, jednakże „zasady dotyczące naprawienia szkody, ustanowione przez prawo krajowe, nie mogą być mniej korzystne niż zasady dotyczące podobnych krajowych środków prawnych (zasada równoważności) i nie mogą być tak skonstruowane, by w praktyce czynić otrzymanie odszkodowania niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym (zasada skuteczności)”(9).

48. Należy zauważyć, że w niniejszej sprawie jednostki mają możliwość wniesienia powództwa odszkodowawczego przeciwko państwu niemieckiemu z tytułu naruszenia prawa Unii. Pozostaje zatem ocenić, czy uregulowania krajowe uwzględniają zasady równoważności i skuteczności.

C – W przedmiocie zasady równoważności

49. Zasada równoważności, która wymaga, aby całość uregulowań dotyczących środka prawnego znajdowała zastosowanie jednakowo do środków prawnych opartych na naruszeniu prawa Unii oraz podobnych środków opartych na naruszeniu prawa wewnętrznego(10), jest w niniejszej sprawie przestrzegana. Uiszczenie opłaty sądowej wymagane jest zawsze w przypadku powództw wnoszonych przeciwko państwu niezależnie od tego, czy opierają się one na zarzucie naruszenia prawa wewnętrznego, czy też prawa Unii. Ponadto przesłanki przyznania pomocy prawnej osobom prawnym są takie same, gdy osoby te wnoszą powództwo odszkodowawcze przeciwko państwu z tytułu naruszenia prawa krajowego, jak wówczas, gdy próbują one dochodzić odpowiedzialności państwa niemieckiego z tytułu naruszenia prawa Unii.

D – W przedmiocie zasady skuteczności

50. Jak słusznie zauważył sąd krajowy, pytanie, na które należy udzielić odpowiedzi w niniejszej sprawie, w większym stopniu dotyczy zgodności z prawem Unii, w szczególności z zasadą skuteczności, przepisu krajowego, skutkującego w szczególnym rozpatrywanym obecnie przez Trybunał przypadku odmową udzielenia pomocy w przezwyciężeniu trudności, jaką napotkała osoba prawna w zakresie dostępu do sądu, przed którym zamierzała ona dochodzić praw, które jak twierdzi, przysługują jej na podstawie prawa Unii.

51. Powołana wyżej sytuacja wynika z połączenia dwóch przepisów.

52. Po pierwsze, § 12 GKG zobowiązuje strony, kimkolwiek by nie były, do uiszczenia opłaty, której kwota jest proporcjonalna do wartości przedmiotu sporu. Niemieckie przepisy nie przewidują górnej granicy. Następnie § 116 ust. 2 ZPO daje osobom prawnym możliwość skorzystania z pomocy prawnej, w szczególności pod takim warunkiem, że niewniesienie powództwa byłoby sprzeczne z interesami ogólnymi, który to warunek sądy niemieckie interpretują w sposób ścisły.

53. W duchu orzecznictwa Trybunału uważam za istotne, aby analizować § 116 ust. 2 ZPO w szerszym kontekście niemieckich przepisów proceduralnych. Innymi słowy, chociaż pisemne uwagi zainteresowanych stron koncentrowały się na problematyce odmowy przyznania pomocy prawnej osobom prawnym, przesłanki przyznania tej pomocy powinny być badane w szerszym kontekście ogólnych zasad postępowania ustanowionych przez zainteresowane państwo członkowskie.

1. W przedmiocie możliwości uzależnienia wszczęcia postępowania od uiszczenia opłaty, pod warunkiem że nie jest ona nieproporcjonalna

54. Na tym etapie rozważań należy przypomnieć Trybunałowi, że państwa członkowskie, z uwagi na ich autonomię w zakresie prawa procesowego, mogą uzależnić wnoszenie powództw od uiszczenia kosztów postępowania. Co do zasady koszty te występują w dwóch różnych formach: bądź w formie opłaty pobieranej przez państwo z tytułu udziału stron postępowania w finansowaniu wymiaru sprawiedliwości, bądź w formie zaliczki na koszty postępowania, to jest zabezpieczenia złożonego przez stronę powodową po to, aby pozwany miał pewność, że w przypadku gdy strona powodowa przegra sprawę, zwróci ona koszty poniesione przez pozwanego w celu obrony.

55. Do tej pory Trybunał zajmował się jedynie zasadami regulującymi cautio iudicatum solvi, która stanowi drugą z wskazanych wyżej form kosztów. Szczególny charakter zasad, które Trybunał oceniał pod względem zgodności z prawem Unii, polega na tym, że powyższą kaucję, nazywaną często „kaucją aktoryczną”, obowiązany jest uiścić powód, jeżeli nie ma on miejsca zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, gdzie wnosi powództwo, ani obywatelstwa tego państwa, podczas gdy kaucja taka nie jest wymagana od obywateli tego państwa członkowskiego, nawet jeżeli nie mają oni w nim miejsca zamieszkania ani nie posiadają tam majątku. W związku z powyższym na uwagę zasługuje fakt, że Trybunał badał sprawę w świetle art. 12 WE oraz generalnego zakazu dyskryminacji(11), a nie w świetle zasady skuteczności prawa Unii.

56. W trakcie rozprawy zwrócono się do rządu niemieckiego o sprecyzowanie, w jaki sposób obliczana jest opłata sądowa. Rząd niemiecki wyjaśnił wtedy, że niemieckie przepisy w tym przedmiocie określają przelicznik, na podstawie którego strona ma możliwość poznać wcześniej, na zasadzie jawności, uzależnioną od wartości przedmiotu sporu wysokość opłaty, którą będzie obowiązana uiścić. Opłata stanowi pewien procent od tej wartości. Rząd niemiecki sprecyzował, że celem opłaty jest zapewnienie finansowania usług publicznych związanych ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości przez osoby, na rzecz których usługi te są świadczone. Ponieważ opłaty pobierane z tytułu spraw o niewielkiej wartości przedmiotu sporu nie wystarczają na pokrycie rzeczywistych kosztów postępowania, opłaty pobierane z tytułu spraw o wyższej wartości przedmiotu sporu są wyższe. Zgodnie z powyższym opłata sądowa, którą miała uiścić DEB, określona została na około 275 000 EUR.

57. Im więc wyższa opłata sądowa, tym większe ryzyko, że strona powodowa nie będzie w stanie jej ponieść i zwróci się o przyznanie pomocy prawnej. Wysokie opłaty sądowe w połączeniu z bardzo surowymi przesłankami przyznawania pomocy prawnej nasuwają przypuszczenie, że może mieć miejsce naruszenie prawa do sądu, tym bardziej gdy tak jak w niniejszej sprawie, uiszczenie opłaty jest wymagane przed wszczęciem postępowania. Należy zatem odpowiedzieć na pytanie, czy wprowadzony przez niemieckie ustawodawstwo podział kosztów funkcjonowania usług publicznych związanych ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości pomiędzy państwo a osoby, na rzecz których usługi te są świadczone, jest odpowiedni, czy też może wykracza on poza to, co rozsądne i słuszne, prowadząc w konkretnej sytuacji, takiej jak ta w niniejszej sprawie, do niedopuszczalnego ograniczenia dostępu do sądu. Właściwej odpowiedzi na to pytanie może udzielić jedynie sąd krajowy, w świetle fumus boni iuris sprawy, którą skarżąca zamierza wnieść przed sąd krajowy, co do którego ani Landgericht Berlin, jak zauważyłem w pkt 31 niniejszej opinii, ani Kammergericht Berlin nie zajęły stanowiska.

58. Także podczas rozprawy rząd niemiecki sprecyzował, że nieuiszczenie opłaty, chociaż nie jest ono pomyślane jako warunek dopuszczalności powództwa, skutkuje tym, że postępowanie nie może być wszczęte. Muszę przyznać, że różnica wydaje mi się subtelna, ale w każdym razie dostęp do sądu jest tym bardziej utrudniony, że w przeciwieństwie do niektórych systemów funkcjonujących w innych państwach członkowskich, Republika Federalna Niemiec nie określiła żadnej górnej granicy ani nie przewiduje żadnej możliwości późniejszego uiszczenia opłaty(12). Z tego względu uważam, że w celu zbadania sytuacji DEB należy wziąć pod uwagę nie tylko niemieckie uregulowania dotyczące przesłanek przyznawania pomocy prawnej osobom prawnym, lecz także niemieckie zasady postępowania nakazujące uiszczenie opłaty sądowej. Z drugiej strony jest to zgodne z pytaniem przedstawionym przez sąd krajowy, który, jak wynika z pkt 37 niniejszej opinii, chciałby się dowiedzieć, czy istnieją względy przemawiające przeciwko uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym po pierwsze, dochodzenie roszczenia przed sądem uzależnione jest od uiszczenia opłaty na pokrycie kosztów, a po drugie, pomocy w zakresie kosztów postępowania nie można przyznać osobie prawnej, która nie jest w stanie uiścić tej opłaty, lecz nie spełnia surowych przesłanek wynikających z tego uregulowania.

59. Ściślej rzecz ujmując, wdrożenie mechanizmu pomocy prawnej ma szczególną wagę w państwach, które postanowiły uzależnić postępowania sądowe od wniesienia opłat, ponieważ pomoc prawna pomyślana jest co do zasady jako przeciwwaga. Z tego względu ocena adekwatnego charakteru opłat sądowych jest dodatkową wskazówką umożliwiającą określenie, w jakim stopniu, poprzez odmowę przyznania pomocy prawnej, naruszone jest prawo do sądu(13). Nie próbując w żaden sposób wyprzedzać odpowiedzi, jakiej sąd krajowy udzieli w tej kwestii, uważam, że w sytuacji DEB należy mieć na względzie to, że gdyby opłata sądowa była mniej wygórowana, DEB miałaby obiektywnie większe szanse na skuteczne wniesienie swojego powództwa, ponieważ większe byłyby możliwości wykorzystania finansowania z zewnątrz (na przykład pożyczki z banku).

2. W przedmiocie zakresu prawa pomocy dla osób prawnych

a) Zbiór wskazówek

60. Jak wcześniej zauważyłem, Trybunał będzie miał po raz pierwszy do czynienia z tą delikatną kwestią. Udzielenie odpowiedzi będzie tym bardziej utrudnione, że niewiele norm pozytywnych ma zastosowanie do niniejszej sprawy. Z tego względu odwołam się do tego, co nazwałem „zbiorem wskazówek”. Składa się on z praktyki międzynarodowej, orzecznictwa ETPCz, odpowiednich przepisów prawa Unii oraz indywidualnej praktyki państw członkowskich.

i) Praktyka międzynarodowa

61. Jak się wydaje, praktyka międzynarodowa nie wymaga, aby państwa przyznawały pomoc prawną osobom prawnym. Ani art. 20 konwencji haskiej dotyczącej procedury cywilnej, ani art. 1 porozumienia europejskiego w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy sądowej, ani art. 1 akapit pierwszy i drugi konwencji haskiej o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych nie pozwalają stwierdzić, że osobom prawnym należy się prawo do pomocy prawnej podobne do tego, które przysługuje osobom fizycznym. Powyższe porozumienia i konwencje wskazują bowiem jedynie, że beneficjentami pomocy są „obywatele każdego z umawiających się państw”, „[k]ażda osoba, która ma stałe miejsce zamieszkania na terytorium jednej z umawiających się stron” lub też „obywatele któregokolwiek umawiającego się państwa [oraz] osoby [...], które miały miejsce stałego pobytu w umawiającym się państwie, w którym zostało lub zostanie wszczęte postępowanie sądowe”(14). Wydaje mi się, że terminy „obywatele” i „osoby, które mają stałe miejsce pobytu”, stosowane są zwykle do określenia osób fizycznych.

62. Należy również zauważyć, że w konwencji haskiej o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych, w rozdziale 1 dotyczącym pomocy sądowej, nigdzie nie pojawia się pojęcie osób prawnych. Natomiast jednoznacznie odnoszą się do nich przepisy rozdziału 2, dotyczące cautio iudicatum solvi i wykonania orzeczenia w zakresie kosztów. Oznacza to innymi słowy, że brak odniesienia do osób prawnych w ww. rozdziale 1 nie wynika z przeoczenia czy niedopatrzenia autorów powołanej konwencji. Jeszcze bardziej wymowne jest to, że praktyka międzynarodowa dopuszcza w ten sposób możliwość nałożenia na osoby prawne obowiązku uiszczania opłat sądowych (pod warunkiem że nie są one wymagane od powoda wyłącznie z tego tytułu, iż jest obcokrajowcem), nie przewidując dla nich w zamian systemu pomocy prawnej.

ii) EKPCz i orzecznictwo ETPCz

63. Jeżeli chodzi o EKPCz, która już od dawna stanowi źródło o podstawowym znaczeniu w porządku prawnym Unii i która w perspektywie przystąpienia Unii stanie się dla niej oficjalnie prawnie wiążąca na podstawie wiążącej ją umowy międzynarodowej, należy zauważyć, że jej art. 6 ust. 3 lit. c) stanowi o przyznaniu pomocy prawnej jedynie w sprawach karnych. ETPCz wywnioskował z tego, że istnieje w tym zakresie zasadnicza różnica, ponieważ orzekł, iż „[k]onwencja nie nakłada obowiązku przyznawania pomocy prawnej we wszystkich sporach cywilnych. Istnieje bowiem wyraźna różnica pomiędzy sformułowaniem art. 6 ust. 3 lit. c), który, gdy spełnione są określone przesłanki, zapewnia prawo do nieodpłatnej pomocy prawnej w sprawach karnych, a sformułowaniem art. 6 ust. 1, który w ogóle nie wspomina o pomocy prawnej”(15). Innymi słowy, wykładnia art. 6 ust. 3 lit. c) EKPCz nie może być tak szeroka, aby nałożyć na jego podstawie na państwa strony konwencji obowiązek regularnego przyznawania pomocy prawnej.

64. ETPCz rozpatruje zatem przypadki odmowy przyznania pomocy prawnej w świetle art. 6 ust. 1 EKPCz, z którym Trybunał ten wiąże prawo dostępu do sądu(16). W sprawie Airey przeciwko Irlandii, do której odwołują się wyjaśnienia do art. 47 akapit trzeci karty, obywatelka Irlandii zamierzała wystąpić do sądu w celu uzyskania sądowej separacji ze swoim małżonkiem. Chociaż zastępstwo przez adwokata nie było obowiązkowe, okazało się, że wszystkie osoby uczestniczące w podobnych sprawach, dla których wyłącznie właściwy był High Court, korzystały z pomocy adwokata. Poza tym w Irlandii nie istniał wówczas żaden system pomocy prawnej w sprawach cywilnych. ETPCz orzekł, że należało „zbadać, czy wystąpienie przed High Court bez pomocy adwokata byłoby skuteczne, to znaczy, czy [skarżąca] mogłaby przedstawić swoje argumenty w odpowiedni i satysfakcjonujący sposób”(17). ETPCz przyznaje, że celem EKPCz nie jest ustanowienie powszechnego systemu pomocy prawnej, lecz że „ogranicza się ona do ustanowienia wymogu umożliwienia jednostkom rzeczywistego dostępu do sądu zgodnie z zasadami, które nie byłyby sprzeczne z art. 6 ust. 1”(18). ETPCz przyznaje, że „[EKPCz] nie zawiera żadnego postanowienia dotyczącego pomocy prawnej”(19) w odniesieniu do sporów cywilnych, ale że „art. 6 ust. 1 może w niektórych przypadkach nakładać na państwo obowiązek zapewnienia pomocy profesjonalnego pełnomocnika, gdy pomoc taka jest niezbędna w celu uzyskania rzeczywistego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, czy to dlatego, że prawo przewiduje obowiązkowe zastępstwo przez adwokata, jak ma to miejsce w prawie krajowym niektórych umawiających się państw w odniesieniu do niektórych kategorii sporów, czy to z powodu skomplikowanego charakteru norm proceduralnych lub sprawy”(20).

65. Ocena ETPCz jest rzecz jasna w znacznym stopniu uzależniona od okoliczności sprawy. W sprawie Del Sol przeciwko Francji skarżąca (także w tym przypadku była to osoba fizyczna) twierdziła, że odmowa przyznania pomocy prawnej skutkowała pozbawieniem jej dostępu do francuskiego sądu kasacyjnego, przez co został naruszony art. 6 ust. 1 EKPCz. Jednakże ETPCz nie podzielił tego poglądu i po przeprowadzeniu analizy in concreto francuskiego systemu pomocy prawnej stwierdził, że „wprowadzony przez ustawodawstwo francuskie system daje jednostkom podstawowe gwarancje, zapewniające ochronę przed dowolnością”, przy czym gwarancje wynikają z jednej strony z zasad tworzenia biura do spraw pomocy prawnej działającego przy sądzie kasacyjnym, a z drugiej strony z tego, że odmowne decyzje ww. biura mogły być przedmiotem odwołania do pierwszego prezesa sądu kasacyjnego(21). Ponadto Trybunał zauważył, że skarżąca miała możliwość przedstawienia swoich racji przed sądem pierwszej instancji, a następnie w postępowaniu apelacyjnym(22). ETPCz zwrócił wcześniej uwagę, że „jak podkreśliła Europejska Komisja Praw Człowieka, oczywiste jest, że system pomocy prawnej nie może funkcjonować bez wdrożenia reguł umożliwiających wyselekcjonowanie spraw, w których udzielenie pomocy jest zasadne(23). W konsekwencji ETPCz orzekł, że odmowa przyznania skarżącej pomocy prawnej przez biuro do spraw pomocy prawnej nie pozbawiła jej co do zasady prawa dostępu do sądu.

66. W ostatnim czasie ETPCz sprecyzował kryteria, które należy brać pod uwagę przy ocenie zgodności mechanizmów pomocy prawnej z EKPCz. Kwestia ta powinna być zatem „rozstrzygana z uwzględnieniem faktów i szczególnych okoliczności każdego przypadku i zależy szczególnie od wagi, jaką sprawa przedstawia dla powoda, złożoności przepisów materialnych i proceduralnych mających zastosowanie w sprawie, jak również od umiejętności powoda w zakresie skutecznego poprowadzenia sprawy”(24). ETPCz przyznał jednocześnie, że prawo dostępu do sądu nie ma charakteru bezwzględnego i że może ono doznawać ograniczeń, „pod warunkiem że są one zgodne z prawem i proporcjonalne”(25). Orzekł on, że przyznanie pomocy prawnej może być uzależnione od sytuacji finansowej strony lub od jej szans na wygranie sprawy(26). ETPCz stwierdził ponadto, że państwa nie mają obowiązku zagwarantowania, za pomocą środków publicznych, całkowitej równości broni pomiędzy osobą, której przyznawana jest pomoc prawna, a jej przeciwnikiem, jeżeli tylko każda ze stron ma w rozsądnym zakresie możliwość przedstawienia swoich racji(27).

67. Użycie przez ETPCz terminu „jednostka”, gdy stwierdza on, że EKPCz „ustanawia jedynie wymóg, aby jednostkom przysługiwało rzeczywiste prawo dostępu do sądu”(28), ma niewątpliwie w niniejszej sprawie szczególne znaczenie. Jednakże EKPCz orzekał również w sprawie VP Diffusion Sarl przeciwko Francji(29) w przedmiocie odmowy przyznania pomocy prawnej osobie prawnej. Decyzja odmowna wydana została również przez biuro do spraw pomocy prawnej przy francuskim sądzie kasacyjnym. Rząd francuski twierdził, że skoro EKPCz nie nakazuje przyznawać pomocy prawnej we wszystkich sporach cywilnych, odmowa przyznania pomocy nie stanowi naruszenia samej zasady art. 6 ust. 1 EKPCz, ponieważ zmierza do zgodnego z prawem celu i respektuje odpowiedni stosunek proporcjonalności między zastosowanymi środkami a zamierzonym celem. Także tym razem ETPCz uznał, że sama zasada art. 6 ust. 1 nie została naruszona, przede wszystkim dlatego że prawo do sądu zostało zrealizowane w pierwszej instancji i w postępowaniu apelacyjnym. Ponadto Trybunał przypomina również, że „[k]onwencja nie przyznaje stronie automatycznie, w postępowaniu dotyczącym jej roszczeń cywilnych, prawa do korzystania z pomocy prawnej ani do adwokata z urzędu(30). Co więcej, ETPCz przyznaje, że „dopuszczalne jest ustanowienie w systemie prawnym procedury selekcji spraw cywilnych, które powinny jednak funkcjonować w sposób pozbawiony dowolności, proporcjonalny i nienaruszający samej zasady prawa dostępu do sądu”. W dalszej części ETPCz zwraca uwagę, że „na płaszczyźnie europejskiej nie ma zgodności ani przynajmniej potwierdzonej tendencji, jeżeli chodzi o przyznawanie pomocy prawnej. Przepisy wielu państw nie przewidują przyznawania takiej pomocy osobom prawnym, niezależnie od tego, czy cel ich działalności jest gospodarczy, czy też niezarobkowy. W niniejszej sprawie Trybunał stoi na stanowisku, że istniejące we francuskich przepisach regulujących pomoc prawną rozróżnienie pomiędzy osobami fizycznymi oraz osobami prawnymi działającymi w celach zarobkowych lub nie, oparte na rozwiązaniach podatkowych dotyczących pomocy prawnej, nie jest dowolne. […] [W] prawie francuskim istnieje obiektywna podstawa – uregulowania dotyczące podatku od osób prawnych – umożliwiająca spółkom handlowym, nawet znajdującym się w trudnej sytuacji finansowej, pokrycie kosztów związanych z postępowaniem sądowym”. ETPCz uzna także za niedyskryminujące różne traktowanie w zakresie pomocy prawnej spółek handlowych z jednej strony oraz osób fizycznych i osób prawnych utworzonych w celu niezarobkowym z drugiej strony, ponieważ to rozróżnienie znajduje obiektywne i rozsądne uzasadnienie w przepisach podatkowych dotyczących pomocy prawnej.

68. Z powyższych rozważań wynika moim zdaniem, że EKPCz, w świetle wykładni dokonanej przez ETPCz, nie zawiera żadnego postanowienia nakładającego jednoznacznie na umawiające się państwa obowiązek ustanowienia systemu pomocy prawnej obejmującej bezwarunkowo zarówno osoby fizyczne, jak też osoby prawne. Co prawda nic nie stoi na przeszkodzie, aby system prawny Unii zagwarantował wyższy poziom ochrony niż art. 6 ust. 1 EKPCz(31). Jednakże nie istnieje żadna wyraźna podstawa prawna, aby wymagać od Republiki Federalnej Niemiec, żeby zrewidowała ona per se obowiązujący w tym państwie mechanizm pomocy prawnej na rzecz osób prawnych.

iii) Na poziomie Unii

69. Artykuł 47 akapit trzeci karty, do którego odwołuje się dyrektywa 2003/8, lecz który nie miał mocy wiążącej w czasie, gdy miały miejsce okoliczności będące przedmiotem sporu przed sądem krajowym, przewiduje, że pomoc prawna jest udzielana „osobom, które nie posiadają wystarczających środków”. Pozostałe dwa akapity tego artykułu posługują się sformułowaniem „każdy”. Wyjaśnienia dotyczące karty(32) odsyłają zarówno do wyroku w sprawie Airey przeciwko Irlandii(33), jak i do systemu pomocy funkcjonującego przed sądami Unii, przy czym nie ma możliwości wyciągnięcia żadnego wiążącego wniosku z faktu usankcjonowania przez kartę prawa do pomocy prawnej, które zresztą w szerokim zakresie zostało zapożyczone z EKPCz.

70. Ponadto nie znajduję żadnej normy harmonizującej przesłanki przyznawania pomocy prawnej, która mogłaby znaleźć zastosowanie w niniejszej sprawie. Jednakże dyrektywa 2003/8, mimo że nie ma ona zastosowania w niniejszej sprawie, zawiera wskazówki pozwalające należycie wyjaśnić, w jaki sposób prawodawca Unii postrzega obecnie pomoc prawną.

71. Dyrektywa 2003/8 ma na celu uregulowanie przesłanek przyznawania pomocy prawnej w sporach transgranicznych. Otóż w tym zakresie możliwość skorzystania z pomocy prawnej przyznana jest wyłącznie osobom fizycznym, ponieważ trzynasty motyw tej dyrektywy odnosi się do „wszystkich obywateli Unii posiadających miejsce stałego zamieszkania, jak i stałego pobytu na terytorium państwa członkowskiego”, a jej art. 3 ustanawia zasadę, zgodnie z którą „osoby fizyczne” są uprawnione do pomocy prawnej zgodnie z warunkami i ograniczeniami określonymi w dyrektywie 2003/8.

72. Regulaminy postępowania przed sądami Unii nie są bardziej korzystne dla osób prawnych. Czy to przed Sądem do spraw Służby Publicznej (przed którym możliwość wniesienia skargi przez osobę prawną jest co prawda ograniczona), czy to przed Sądem, pomoc prawna jest zarezerwowana wyłącznie dla osób fizycznych(34), nawet wówczas, gdy wniosek o przyznanie pomocy prawnej składany jest przez syndyka masy upadłości spółki handlowej(35).

73. W sprawach przed Trybunałem sytuacja jest prawdopodobnie mniej jednoznaczna. Artykuł 76 § 1 akapit pierwszy regulaminu postępowania nie posługuje się pojęciem „osoby”, lecz „strony”. Mógłby on zatem podlegać wykładni rozszerzającej, ponieważ stronami mogą być zarówno osoby fizyczne, jak też osoby prawne.

74. Okazuje się jednak, że w praktyce wnioski o pomoc prawną składane do Trybunału przez osoby prawne są systematycznie oddalane. Chociaż przez długi czas Trybunał nie miał obowiązku uzasadniania swoich postanowień oddalających wnioski o przyznanie pomocy prawnej(36), można przypuszczać, zważywszy na stały charakter tej praktyki, że odmowy te wynikały z faktu, iż wnioskodawcami były osoby prawne(37).

75. Odmowa udzielenia pomocy prawnej przed Sądem, a więc również w przypadku skargi bezpośredniej, dowodzi tego, że nawet przed sądami Unii zasada skuteczności prawa Unii oraz przysługujące jednostkom prawo dostępu do sądu nie mają charakteru bezwzględnego i mogą doznawać ograniczeń. Co prawda koszty ponoszone przed sądami Unii są związane z doradztwem i reprezentacją, ponieważ odpowiednie regulaminy postępowania nie przewidują żadnej opłaty porównywalnej do tej, która jest przedmiotem sprawy przed sądem krajowym, ani też żadnej kaucji. Jednakże nie można wykluczyć sytuacji, w której osoba prawna pozbawiona jakiejkolwiek możliwości otrzymania pomocy prawnej przed Sądem, wobec wysokości wynagrodzenia żądanego zwykle przez adwokatów, w szczególności w dziedzinie prawa konkurencji, będzie zmuszona zrezygnować z wniesienia powództwa.

iv) Indywidualna praktyka państw członkowskich

76. Bez pretensji do wyczerpującej analizy, poprzestanę na powołaniu przykładów niektórych państw członkowskich Unii, aby wykazać, że badanie porównawcze praktyki krajowej w przedmiocie pomocy prawnej nie pozwala na sformułowanie jakichkolwiek wiążących wniosków.

77. Wspomniałem już o przypadku Francji, która dopuszcza – wyjątkowo – możliwość przyznania pomocy prawnej osobom prawnym utworzonym w celu niezarobkowym, mającym siedzibę na terytorium francuskim i nieposiadającym wystarczających środków(38). Pozostałe osoby prawne nie mają prawa do pomocy prawnej, ale mogą odliczyć od przychodu koszty związane z postępowaniem sądowym. Z kolei Republika Włoska przyjęła zasady zbliżone do tych, które są przedmiotem postępowania przed sądem krajowym, ponieważ uiszczenie opłaty proporcjonalnej do wartości przedmiotu sporu jest w tym państwie wymagane jako warunek wpisania sprawy do repertorium. Ewentualne zwolnienie z opłaty przewidziane jest wyłącznie w przypadku „obywateli ubogich”, jak zostali oni określeni przez włoskiego ustawodawcę(39). Jeżeli chodzi o Wielkie Księstwo Luksemburga, to pomoc prawna jest zarezerwowana dla osób fizycznych, jednakże niektóre z nich nie mają do niej prawa: jest tak w przypadku handlowców, przemysłowców, rzemieślników i przedstawicieli wolnych zawodów w sprawach wynikających z ich działalności gospodarczej lub zawodowej. Pomoc prawna nie należy się również w sporach wynikających z działalności o charakterze spekulacyjnym(40). W Królestwie Danii prawo do korzystania z pomocy prawnej jest zarezerwowane dla osób fizycznych, w zastrzeżeniem zupełnie wyjątkowych przypadków obejmujących sprawy o istotnym znaczeniu lub dotyczące interesu ogólnego; w sprawach wynikających z działalności handlowej lub przemysłowej pomoc prawna co do zasady nie przysługuje(41).

78. To skromne zestawienie przykładów krajowych pozwala mi sformułować dwa rodzaje wniosków.

79. Przede wszystkim dowodzi ono braku prawdziwie jednolitych, wspólnych dla państw członkowskich zasad w przedmiocie przyznawania pomocy prawnej, które mogłyby w razie potrzeby zostać przejęte i zastosowane na poziomie Unii.

80. Następnie rozróżnienie między osobami prawnymi utworzonymi w celach zarobkowych i osobami prawnymi utworzonymi w celach niezarobkowych, na potrzeby przyznania tym ostatnim łatwiejszego dostępu do pomocy prawnej, jest dość rozpowszechnione w praktyce państw członkowskich.

b) Odniesienie do sytuacji będącej przedmiotem postępowania przed sądem krajowym

81. Zgodnie z linią orzeczniczą wytyczoną przez ETPCz w sprawach, w których wypowiadał się on co do naruszenia art. 6 ust. 1 EKPCz, Trybunał, w utrwalonym orzecznictwie dotyczącym zgodności badanego przepisu z zasadą skuteczności, twierdził, że należy rozpatrywać go nie w sposób oderwany, lecz w odniesieniu do specyficznych okoliczności sprawy, tak aby sprawdzić, czy wniesienie skargi nie jest nadmiernie utrudnione „z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w całości procedury, jej cech szczególnych i jej przebiegu przed różnymi sądami krajowymi. W tej perspektywie należy uwzględnić w razie potrzeby zasady znajdujące się u podstaw krajowego systemu prawnego, takie jak ochrona prawa do obrony, zasada pewności prawa i prawidłowego przebiegu postępowania”(42). Aby takie ograniczenie zasady skuteczności było możliwe do przyjęcia, Trybunał wymaga rozsądnego uzasadnienia(43). Należy zatem zbadać, czy dokonywana przez niemieckie sądy wykładnia § 116 ust. 2 ZPO znajduje uzasadnienie w świetle powołanych wyżej zasad.

82. Mimo że z utrwalonego orzecznictwa Trybunału wynika, iż Trybunał nie może wypowiadać się w przedmiocie wykładni prawa krajowego, gdyż jest to zadanie należące wyłącznie do sądu krajowego, który w każdym przypadku musi określić, czy wymogi równoważności i skuteczności zostały spełnione na gruncie właściwego uregulowania krajowego, jednakże Trybunał może dostarczyć wskazówek stanowiących pomoc dla sądu krajowego w dokonaniu przez niego oceny(44), co mam zamiar niniejszym uczynić.

83. Utrudnienie w dostępie do sądu, jakie napotkała DEB, wynika z zastosowania wobec osób prawnych bardziej surowych przesłanek dotyczących przyznawania pomocy prawnej. Przedstawione Trybunałowi pytanie zmierza do ustalenia, czy prawo do skutecznej ochrony sądowej jak również zasada skuteczności prawa Unii powinny być chronione tak samo w przypadku osób prawnych jak w przypadku osób fizycznych.

84. W niemieckim porządku prawnym zapewnienie osobie prawnej dostępu do sądu w takim zakresie, aby udzielać jej pomocy prawnej, której koszty obciążają społeczeństwo, jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy w danej sprawie chodzi o coś więcej niż same interesy gospodarcze tej osoby prawnej. W każdym razie taką wykładnię § 116 ust. 2 ZPO, a w szczególności pojęcia „interesów ogólnych” stosują sądy krajowe.

85. Wydaje mi się, że należy zachować szczególną ostrożność, analizując wspomniane interesy ogólne. Niektórzy mogliby uznać, że ścisła wykładnia tego przepisu krajowego może skutkować pozbawieniem § 116 ZPO jego znaczenia oraz może stanowić ukrytą podstawę do konsekwentnego oddalania wniosków o przyznanie pomocy prawnej składanych przez osoby prawne.

86. Ta ostatnia uwaga skłania mnie do dwóch refleksji.

87. Przede wszystkim, jeżeli istotnie niemieckie przepisy dotyczące tej kwestii są restrykcyjne i najprawdopodobniej skutkują one tym, że wniesienie powództwa jest trudniejsze dla osób prawnych niż dla osób fizycznych, to należy jednak przyznać, że w państwie niemieckim osoby prawne mogą uzyskać pomoc prawną, co nie jest regułą we wszystkich systemach prawnych państw członkowskich Unii(45).

88. W każdym razie pomoc prawna nigdy nie jest rozumiana jako prawo bezwarunkowe(46). Nawet w przypadku osób fizycznych jest ona naturalnie uzależniona od przesłanek majątkowych, a czasami od zasadności powództwa.

89. Następnie wydaje mi się, że rozpatrując kwestię ochrony sądowej gwarantowanej jednostkom w odniesieniu do praw przysługujących im na podstawie prawa Unii, należy dokonać podwójnego rozróżnienia, które nie wynika jednoznacznie z uregulowań niemieckich, lecz które można z łatwością wywieść. Należy bowiem rozróżnić, czy mamy do czynienia z osobami fizycznymi, czy prawnymi, a następnie czy mamy do czynienia z osobą prawną działającą w celu zarobkowym, czy też nie. Niemieckie orzecznictwo dotyczące § 116 ust. 2 ZPO ma w rzeczywistości na celu wyeliminowanie powództw stanowiących nadużycie, które mogłyby być wnoszone przez osoby prawne działające w celu zarobkowym, utworzone jedynie w celu czerpania zysków z toczenia sporów sądowych. Uważam, że w takich okolicznościach nie można wymagać od państw członkowskich, nawet w imię skuteczności prawa Unii, aby zapewniały takim podmiotom skuteczny dostęp do sądu na koszt społeczeństwa.

90. Wykładnia § 116 ust. 2 ZPO dokonana przez niemieckie sądy ma zatem, jak się zdaje, na celu uniemożliwienie przyznawania pomocy prawnej osobom prawnym działającym w celu zarobkowym, które zamierzają wystąpić z powództwem wyłącznie dla ochrony swoich interesów gospodarczych i handlowych. Innymi słowy, osoba prawna powinna sama ponosić ryzyko gospodarcze związane ze swoją działalnością, przy czym ryzyko to obejmuje również sprawy sądowe.

91. Należy w tym względzie zauważyć, że zgodnie z dyrektywą 2003/8, która ma przecież zastosowanie wyłącznie do osób fizycznych, pomocy prawnej można odmówić w przypadku, gdy złożony przez osobę fizyczną „wniosek dotyczy skargi wypływającej bezpośrednio z działalności handlowej wnioskodawcy lub działalności na własny rachunek”(47). Zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i na poziomie Unii dopuszcza się, że w takich sytuacjach można odmówić pomocy prawnej także osobom fizycznym. Dzieje się tak, mimo że w tych szczególnych przypadkach istnieje ryzyko, iż jedna ze stron będzie pozbawiona prawa dostępu do sądu ze względu na konieczność wyważenia sprzecznych interesów, to znaczy interesu, jaki mają strony w tym, aby ich sprawa została rozpoznana, oraz interesu państw, aby zapewnić prawidłowe administrowanie wymiarem sprawiedliwości, a jednocześnie kontrolę wydatków publicznych.

92. Ta surowość przepisów względem osób prawnych jest w Niemczech rekompensowana z jednej strony przez to, że gdy spółka z ograniczoną odpowiedzialnością znajduje się w trudnej sytuacji i konieczne jest otwarcie postępowania likwidacyjnego, niemieckie przepisy przewidują automatyczne przyznanie pomocy prawnej likwidatorowi(48), a z drugiej strony przez to, że jeśli wnoszone przez osobę prawną powództwo może mieć poważne konsekwencje społeczne, to jest konsekwencje gospodarcze wykraczające poza sferę interesów powodowej osoby prawnej, wówczas niemieckie sądy uznają, że rezygnacja z wniesienia powództwa byłaby sprzeczna z interesami ogólnymi, co sprawia, że przesłanka określona w § 116 ust. 2 ZPO jest spełniona.

93. Jeżeli chodzi o inne kategorie osób prawnych, to znaczy osoby prawne nieprowadzące działalności zarobkowej, to ich celem jest przeważnie obrona wspólnych interesów (na przykład stowarzyszenie na rzecz ochrony konsumentów, stowarzyszenie na rzecz ochrony środowiska, etc.), przy czym mogą one funkcjonować w różnych formach, takich jak stowarzyszenie, fundacja czy zrzeszenie. W takich przypadkach wydaje się oczywiste, że warunek dotyczący działania w interesie ogólnym byłby spełniony, o ile zakres sporu wykracza poza sferę interesów członków lub zwolenników tych osób prawnych nieprowadzących działalności zarobkowej, a wówczas ww. osoby prawne mogłyby skorzystać z pomocy prawnej i bez trudności wystąpić przeciwko państwu z powództwem odszkodowawczym z tytułu naruszenia prawa Unii.

94. Tak więc to nie prawo dostępu osób prawnych do sądu, a przez to zasada skuteczności prawa Unii względem tych osób doznaje ograniczeń z powodu niemieckich przepisów, lecz jedynie prawo dostępu do sądu osób prawnych prowadzących działalność zarobkową.

95. Powyższe twierdzenie wymaga dwojakiego rodzaju uściśleń.

96. Po pierwsze, wydaje się, że to rozróżnienie, jeżeli chodzi o przyznawanie pomocy prawnej, zostało już pośrednio przyjęte przez ETPCz(49). Jednakże stosowanie względem osób prawnych prowadzących działalność zarobkową bardziej surowych przesłanek uzyskania pomocy prawnej utrudnia dostęp do tej pomocy, zwiększa liczbę przypadków odrzucenia pozwu, to znaczy sytuacji, w których osoby prawne pozbawione są skutecznego dostępu do sądu. Mając na względzie poprzedzające rozważania, można jednak w tych okolicznościach przyjąć, że ograniczenia zawarte w niemieckich przepisach są rozsądnie uzasadnione(50).

97. Trybunał orzekał już bowiem, że troska o należyty przebieg postępowania, z której, jak się wydaje, wynika niemiecki wymóg uiszczenia opłaty oraz przepisy dotyczące pomocy prawnej, także w przypadku postępowania toczącego się przeciwko państwu, może stanowić zgodne z prawem ograniczenie zasady skuteczności(51). Państwo, podobnie jak każda inna strona pozwana, powinno mieć możliwość zabezpieczenia się przed powództwami stanowiącymi nadużycie, mając na uwadze obciążające społeczeństwo koszty użytkowania pomieszczeń sądowych, jak również koszty obrony. Nałożenie na państwo obowiązku wspierania wszystkich osób zarówno fizycznych jak i prawnych, będących w niedostatku i niemogących uiścić kosztów sądowych, okazałoby się w tym kontekście bezproduktywne.

98. Ani EKPCz, ani orzecznictwo ETPCz nie dają podstaw do twierdzenia, że istnieje bezwarunkowe prawo do pomocy prawnej przysługujące osobom prawnym. Oczywiście art. 52 ust. 3 karty(52), o ile Trybunał uznałby, że może ona być wiążąca w niniejszej sprawie, umożliwia szerszy zakres ochrony niż ten, który do tej pory wynikał z EKPCz i z orzecznictwa ETPCz. Możliwe byłoby dokonanie rozszerzającej wykładni art. 47 akapit trzeci karty, który należałoby odczytywać jako zobowiązanie państw członkowskich do przyznawania pomocy prawnej osobom prawnym. Jednakże taka wykładnia wydaje mi się zbyt daleko idąca w świetle aktualnego stanu prawa Unii.

99. Preambuła karty stanowi bowiem, że „[n]iniejsza karta potwierdza, przy poszanowaniu kompetencji i zadań Unii oraz zasady pomocniczości, prawa wynikające zwłaszcza z tradycji konstytucyjnych i zobowiązań międzynarodowych wspólnych państwom”. Jak próbowałem wykazać, nie jest możliwe wywiedzenie z praktyki państw członkowskich jakiejkolwiek tradycji konstytucyjnej wspólnej państwom członkowskim. Jeśli chodzi o praktykę międzynarodową, po jej przeanalizowaniu skłaniam się raczej do wniosku, że nie istnieje międzynarodowe zobowiązanie odnośnie do przyznawania przez państwa pomocy prawnej osobom prawnym.

100. Wydaje mi się, że przyjęcie, w sprawie dotyczącej okoliczności sprzed wejścia w życie traktatu lizbońskiego, a tym samym i karty, tak szerokiej wykładni art. 47 akapit trzeci ww. karty byłoby sprzeczne z duchem lojalnej współpracy, który powinien ożywiać Unię i jej państwa członkowskie.

101. Zasady skuteczności prawa Unii nie należy rozumieć w taki sposób, że nakłada ona na państwa obowiązek, w okolicznościach takich jak te, których dotyczy sprawa przed sądem krajowym, to znaczy we wszystkich sprawach odszkodowawczych przeciwko państwom członkowskim z tytułu naruszenia prawa Unii, automatycznego przyznawania pomocy prawnej osobom prawnym, bez uwzględnienia charakteru, z konieczności warunkowego, pomocy prawnej. Ponadto przyjęcie takiego rozumowania spowodowałoby powstanie ryzyka instrumentalizacji prawa Unii przez podmioty prawne, które występowałyby do sądów wyłącznie w celach gospodarczych.

102. Po drugie, istniejąca w niemieckim porządku prawnym różnica w traktowaniu osób prawnych (działających w celu zarobkowym) i osób fizycznych w zakresie przyznawania pomocy prawnej jest w dużym stopniu łagodzona przez fakt, który przyznał rząd niemiecki w trakcie rozprawy, iż zapewnienie skuteczności prawa Unii, a zatem ochrona praw wynikających z niego dla jednostek może być oczywiście uznana za „interesy ogólne”, które należy chronić poprzez przyznanie pomocy prawnej osobie prawnej, która o to wnioskuje. W tych okolicznościach wydaje mi się, że odpowiedzi na przedstawione pytanie powinien udzielić niemiecki sąd krajowy, korzystając z przysługujących mu kompetencji w zakresie wykładni przepisów prawa, ponieważ dysponuje on w chwili obecnej wszystkimi wskazówkami do dokonania zgodnej z prawem Unii wykładni § 116 ust. 2 ZPO.

VI – Wnioski

103. Mając na względzie poprzedzające rozważania, proponuję, aby Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na pytanie prejudycjalne przedstawione przez Kammergericht Berlin:

„Mając na względzie, że w aktualnym stanie prawa Unii nie istnieje żadna ogólna zasada nakazująca państwom członkowskim przyznawanie pomocy prawnej osobom prawnym na takich samych warunkach jak osobom fizycznym, zgodność z prawem Unii przepisu krajowego uzależniającego wniesienie powództwa odszkodowawczego przeciwko państwu z tytułu naruszenia prawa Unii od uiszczenia opłaty i przewidującego, że pomoc prawna, która polega w szczególności na zwolnieniu powoda z opłaty, nie może być przyznana osobie prawnej, która mimo że nie ma środków na uiszczenie ww. opłaty, nie spełnia surowych przesłanek przewidzianych w tym przepisie, należy oceniać z uwzględnieniem miejsca tego przepisu w całości zasad dotyczących postępowania.

Z tego względu sąd krajowy ma obowiązek zbadania, czy żądana kwota opłaty jest odpowiednia w okolicznościach niniejszej sprawy, w szczególności uwzględniając fumus boni iuris zamierzonego powództwa oraz odpowiedni podział pomiędzy państwo a jednostkę kosztów sprawowania wymiaru sprawiedliwości, który powinien należycie uwzględniać sytuację tej jednostki, w tym przyczynę powstania poniesionej według niej szkody.

Ponadto sąd krajowy, stosując zasadę wykładni zgodnej, będzie mógł uwzględnić fakt, że rząd niemiecki przyznaje, iż zapewnienie skuteczności prawa Unii – a zatem ochrona praw wynikających z niego dla jednostek – może stanowić jeden z »interesów ogólnych«, które należy mieć na uwadze przy orzekaniu w przedmiocie wniosku o pomoc prawną złożonego przez osobę prawną”.

1– Język oryginału: włoski.

2– Dz.U. L 26, s. 41.

3– Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 czerwca 1998 r. dotycząca wspólnych zasad w odniesieniu do rynku wewnętrznego gazu ziemnego, Dz.U. L 204, s. 1.

4– Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 czerwca 2003 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego i uchylająca dyrektywę 98/30/WE, Dz.U. L 176, s. 57.

5– Wyrok Trybunału z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie C‑64/03 Komisja przeciwko Niemcom, Rec. s. I‑3551.

6– Wyrok z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie C‑432/05 Unibet, Zb.Orz. s. I‑2271, pkt 37 wraz z powołanym orzecznictwem.

7– Jeżeli chodzi o tę ostatnią, chciałbym zauważyć, że mimo iż nie miała ona mocy wiążącej w chwili gdy miały miejsce okoliczności będące przedmiotem postępowania przed sądem krajowym, to stanowi ona niewątpliwie element, który należy brać pod uwagę w niniejszej sprawie, w szczególności zważywszy na fakt, że prawodawca Unii jednoznacznie uznał jego znaczenie w piątym motywie dyrektywy 2003/8 (podobna sytuacja, zob. wyrok z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie C‑540/03 Parlament przeciwko Radzie, Zb.Orz. s. I‑5769, pkt 38).

8– Wyroki: z dnia 9 marca 1978 r. w sprawie 106/77 Simmenthal, Rec. s. 629, pkt 16; z dnia 19 czerwca 1990 r. w sprawie C‑213/89 Factortame i in., Rec. s. I‑2433, pkt 19; z dnia 19 listopada 1991 r. w sprawach połączonych C‑6/90 i C‑9/90, Francovich i in., Rec. s. I‑5357, pkt 32.

9– Wyrok z dnia 10 lipca 1997 r. w sprawie C‑261/95 Palmisani, Rec. s. I‑4025, pkt 27.

10– Wyrok z dnia 26 stycznia 2010 r. w sprawie C‑118/08 Transportes Urbanos y Servicios Generales, dotychczas niepublikowany w Zbiorze, pkt 33, wraz z powołanym orzecznictwem.

11– Wyroki: z dnia 1 lipca 1993 r. w sprawie C‑20/92 Hubbard, Rec. s. I‑3777; z dnia 26 września 1996 r. w sprawie C‑43/95 Data Delecta i Forsberg, Rec. s. I‑4661; z dnia 20 marca 1997 r. w sprawie C‑323/95 Hayes, Rec. s. I‑1711; z dnia 2 października 1997 r. w sprawie C‑122/96 Saldanha i MTS, Rec. s. I‑5325.

12– Inaczej niż przewidują na przykład przepisy włoskie umożliwiające przymusowe egzekwowanie opłaty, która nie została uiszczona przed wszczęciem postępowania.

13– Europejski Trybunał Praw Człowieka (zwany dalej „ETPCz”) miał już okazję badać tę kwestię, przy czym stoi on również na stanowisku, że „wymóg uiszczania na rzecz sądów cywilnych opłat od rozpoznawanych przez nie pozwów nie może być uznany za ograniczenie prawa do sądu, samo w sobie niezgodne z art. 6 § 1 [EKPCz]”, jednakże pod warunkiem zachowania „należytej równowagi pomiędzy interesem państwa w pobieraniu opłat sądowych z tytułu rozpoznawania spraw z jednej strony, a interesem powoda w zakresie dochodzenia roszczeń przed sądem” (ETPCz, wyrok z dnia 19 czerwca 2001 r. w sprawie nr 28249/95 Kreuz przeciwko Polsce, odpowiednio pkt 60 i 66). Należy zauważyć, że powód w tej sprawie był osobą fizyczną.

14– Zobacz odpowiednio art. 20 konwencji haskiej dotyczącej procedury cywilnej, art. 1 porozumienia europejskiego w sprawie przekazywania wniosków o przyznanie pomocy sądowej, oraz art. 1 konwencji haskiej o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych.

15– Wyrok ETPCz z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie nr 46800/99 Del Sol przeciwko Francji, § 20.

16– Zobacz wyrok ETPCz z dnia 21 lutego 1975 r. w sprawie nr 4451/70, Golder przeciwko Zjednoczonemu Królestwu.

17– Wyrok ETPCz z dnia 9 października 1979 r. w sprawie nr 6289/73, Airey przeciwko Irlandii, § 24.

18– Ibidem § 26.

19– Idem.

20– Idem.

21– Powołany wyżej wyrok ETPCz w sprawie Del Sol przeciwko Francji, § 26.

22– Idem.

23– Powołany wyżej wyrok ETPCz w sprawie Del Sol przeciwko Francji, § 23.

24– Wyrok ETPCz z dnia 15 lutego 2005 r. w sprawie nr 68416/01 Steel i Morris przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, § 61.

25– Ibidem, § 62.

26– Ibidem § 62 oraz powołane orzecznictwo.

27– Idem.

28– Zobacz ww. wyrok w sprawie Airey przeciwko Irlandii, § 26.

29– Wyrok ETPCz z dnia 26 sierpnia 2008 r. w sprawie nr 14565/04 VP Diffusion Sarl przeciwko Francji.

30– Idem.

31– Powrócę do tej kwestii przy okazji omawiania karty: zob. pkt 98 i nast. niniejszej opinii.

32– Dz.U. C 303, s. 30.

33– Powołany wyżej.

34– Jeżeli chodzi o niedawny przykład sprawy przed Sądem, zob. postanowienie prezesa czwartej izby Sądu z dnia 11 stycznia 2010 r. w sprawie T‑235/09 AJ Komisja przeciwko Edificios Inteco, zgodnie z którym, „jeżeli przyjąć, że wniosek został złożony w imieniu Edificios Inteco, to zasługuje on na oddalenie z tego względu, że osobie prawnej [...] pomoc prawna nie przysługuje, ponieważ zgodnie z art. 94 § 2 regulaminu postępowania uprawnione do uzyskania pomocy w zakresie kosztów postępowania są wyłącznie osoby fizyczne, które nie są w stanie w całości lub w części ponieść kosztów związanych z doradztwem i reprezentowaniem przed Sądem” (pkt 3).

35– Wyrok Sądu z dnia 22 stycznia 2009 r. w sprawie T‑316/07 Commercy przeciwko OHIM–easyGroup IP Licensing (easyHotel), Zb.Orz. s. II‑43, pkt 16–30.

36– Zobacz zmianę regulaminu postępowania przed Trybunałem z dnia 12 lipca 2005 r. modyfikującą w szczególności art. 76 § 3 akapit drugi, który od tej pory przewiduje, że postanowienia odmawiające w całości lub w części pomocy w zakresie kosztów postępowania podlegają uzasadnieniu (Dz.U. L 203, s. 19).

37– Zobacz postanowienia: z dnia 6 czerwca 1980 r. w sprawie 96/80 AJ Jenkins; z dnia 7 maja 1992 r. w sprawach połączonych C‑106/90 AJ, C‑317/90 AJ i C‑129/91 AJ Emerald Meats przeciwko Komisji; z dnia 4 marca 1994 r. w sprawie C‑3/94 AJ Iraco przeciwko Komisji; z dnia 29 lutego 1996 r. w sprawach połączonych C‑267/95 AJ i C‑268/95 AJ Merck i Beecham; z dnia 3 lutego 1997 r. w sprawie C‑337/96 AJ Komisja przeciwko Iraco; z dnia 23 września 1999 r. w sprawie C‑303/98 AJ Simap. O ile wiem, Trybunał wydał tylko jedno uzasadnione postanowienie oddalające wniosek o przyznanie pomocy prawnej wniesiony przez zrzeszenie; co zaskakujące, Trybunał zbadał w nim, w świetle okoliczności sprawy, czy wnioskodawca spełniał przesłanki określone w art. 76 regulaminu postępowania. Badał on także, czy wnosząca odwołanie osoba prawna mogła wykazać swój zły stan majątkowy i czy jej odwołanie nie było oczywiście bezzasadne. Ponieważ obydwa te warunki nie były w ww. sprawie spełnione, Trybunał odmówił przyznania pomocy prawnej (zob. postanowienie z dnia 26 października 1995 r. w sprawie C‑133/95 AJ Amicale des résidents du square d’Auvergne).

38– Zobacz art. 2 ustawy nr 91‑647 z dnia 10 lipca 1991 r. o pomocy prawnej, zmieniony ustawą nr 2007‑210 z dnia 19 lutego 2007 r. w sprawie reformy środków ochrony prawnej (JORF z dnia 21 lutego 2007 r., s. 3051).

39– Testo unico in materia di spese di giustizia 115/2002, art. 74 ust. 2.

40– Jeżeli chodzi o wszystkie ograniczenia w zakresie przyznawania pomocy prawnej osobom fizycznym w Luksemburgu, zob. art. 2 ust. 2 akapit drugi ustawy z dnia 18 sierpnia 1995 r. w sprawie pomocy prawnej (Mémorial A nr 81, s. 1914).

41– Artykuły 325–336 kodeksu postępowania (Retsplejeloven).

42– Wyroki: z dnia 14 grudnia 1995 r. w sprawie C‑312/93 Peterbroeck, Rec. s. I‑4599, pkt 14; w sprawach połączonych C‑430/93 i C‑431/93 van Schijndel i van Veen, Rec. s. I‑4705, pkt 19; z dnia 3 września 2009 r. w sprawie C‑2/08 Fallimento Olimpiclub, Zb.Orz. s. I‑7501, pkt 27.

43– Powołany wyżej wyrok w sprawie Fallimento Olimpiclub, pkt 31. To wyrażenie przywodzi na myśl test zgodności z EKPCz dokonywany przez ETPCz, gdy twierdzi on, że „ograniczenie prawa do sądu lub trybunału nie narusza art. 6 ust. 1 tylko wtedy, gdy zmierza ono do zgodnego z prawem celu i gdy zachowany jest rozsądny stosunek proporcjonalności pomiędzy zastosowanymi środkami a zamierzonym celem” (zob. ww. wyrok w sprawie Kreuz przeciwko Polsce, § 55 wraz z powołanym orzecznictwem).

44– Wyrok z dnia 29 października 2009 r. w sprawie C‑63/08 Pontin, Zb.Orz. s. I‑10467, pkt 49 wraz z powołanym orzecznictwem.

45– Zobacz pkt 76 i nast. niniejszej opinii.

46– Zobacz w szczególności ww. wyrok w sprawie Kreuz przeciwko Polsce, § 59.

47– Zobacz motyw siedemnasty i art. 6 ust. 3 dyrektywy 2003/8. Wydaje się, że ETPCz dopuszcza co do zasady podobne ograniczenie: zob. ww. wyrok w sprawie Kreuz przeciwko Polsce § 63.

48– Paragraf 116 ust. 1 ZPO; zresztą hipoteza tego przepisu nie ma związku z kwestią skuteczności prawa Unii.

49– Zobacz ww. wyrok w sprawie VP Diffusion Sarl przeciwko Francji.

50– Wyrażenie, którego użył Trybunał w ww. wyroku w sprawie Peterbroeck, pkt 20.

51– Powołany wyżej wyrok w sprawie Peterbroeck.

52– Który stanowi, że „[w] zakresie, w jakim niniejsza karta zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w [EKPCz], ich znaczenie i zakres są takie same, jak praw przyznanych przez tę konwencję. Niniejsze postanowienie nie stanowi przeszkody, aby prawo Unii przyznawało szerszą ochronę”.

Top