EUR-Lex Access to European Union law

Back to EUR-Lex homepage

This document is an excerpt from the EUR-Lex website

Document 62005CC0328

Opinia rzecznika generalnego Mazák przedstawione w dniu 18 stycznia 2007 r.
SGL Carbon AG przeciwko Komisji Wspólnot Europejskich.
Odwołanie - Konkurencja - Kartel- Wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien - Komunikat w sprawie współpracy - Zasada ne bis in idem.
Sprawa C-328/05 P.

ECLI identifier: ECLI:EU:C:2007:34

OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO

JÁNA MAZÁKA

przedstawiona w dniu 18 stycznia 2007 r. ( 1 )

Sprawa C-328/05 P

SGL Carbon AG

przeciwko

Komisji Wspólnot Europejskich

„Odwołanie — Konkurencja — Kartel — Wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien — Komunikat w sprawie współpracy — Zasada ne bis in idem”

I — Wprowadzenie

1.

W niniejszym odwołaniu niemiecka spółka SGL Carbon AG (zwana dalej „SGL”) wnosi do Trybunału o uchylenie wyroku Sądu Pierwszej Instancji Wspólnot Europejskich z dnia 15 czerwca 2005 r. w sprawach połączonych T-71/03, T-74/03, T-87/03 i T-91/03 Tokai Carbon i in. przeciwko Komisji ( 2 ) (zwanego dalej „zaskarżonym wyrokiem”) w części, w której Sąd oddalił jej skargę o stwierdzenie nieważności w sprawie T-91/03 wniesioną na decyzję Komisji C(2002) 5083, wersja ostateczna z dnia 17 grudnia 2002 r. (zwaną dalej „zaskarżoną decyzją”), dotyczącą postępowania na podstawie art. 81 WE.

2.

Zaskarżonym wyrokiem Sąd między innymi obniżył kwotę grzywny nałożonej na SGL za naruszenie popełnione w sektorze grafitu izostatycznego oraz oddalił skargę w pozostałej części.

3.

Niniejsze odwołanie jest — pod względem kontekstu i podniesionych zarzutów — ściśle związane z odwołaniem wniesionym w sprawie C-308/04 P dotyczącej grzywien wymierzonych przez Komisję za uczestnictwo w szeregu porozumień i uzgodnionych praktyk w sektorze elektrod grafitowych. Wyrok Trybunału w tej sprawie zapadł w dniu 29 czerwca 2006 r. ( 3 ).

II — Ramy prawne

A — Rozporządzenie nr 17

4.

Artykuł 15 rozporządzenia Rady nr 17 z dnia 6 lutego 1962 r. pierwszego rozporządzenia wprowadzającego w życie art. [81] i [82] traktatu ( 4 ) (zwanego dalej „rozporządzeniem nr 17”) przewiduje:

„1.   Komisja może, w formie decyzji, nakładać na przedsiębiorstwa i związki przedsiębiorstw kary pieniężne [grzywny] w wysokości 100–5000 jednostek rozliczeniowych, jeśli umyślnie lub na skutek niedbalstwa:

[…]

b)

udzielają nieprawdziwych […] informacji żądanych zgodnie z art. 11 ust. 3 lub 5 […];

[…]

2.   Komisja może nałożyć, w drodze decyzji, na przedsiębiorstwa i związki przedsiębiorstw kary pieniężne [grzywny] w wysokości 1000–1000000 jednostek rozliczeniowych albo ponad tę kwotę do dziesięciu procent wartości osiągniętego w poprzednim roku gospodarczym obrotu każdego z przedsiębiorstw uczestniczących w naruszeniu, jeśli umyślnie lub przez niedbalstwo:

a)

naruszają art. [81] ust. 1 lub art. [82] traktatu,

[…]

Przy ustalaniu wysokości kary pieniężnej [grzywny] należy uwzględnić, oprócz wagi naruszenia, również okres trwania tego naruszenia.

[…]”.

B — Wytyczne

5.

Komunikat Komisji, zatytułowany „Wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy artykułu 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz artykułu 65 ust. 5 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali” ( 5 ) (zwany dalej „wytycznymi”), stanowi w preambule:

„Przedstawione […] zasady powinny zapewnić przejrzystość oraz bezstronność decyzji Komisji zarówno w oczach przedsiębiorstw, jak również Trybunału Sprawiedliwości przy jednoczesnym respektowaniu posiadanego przez Komisję prawa do ustalania grzywien według własnego uznania, w ramach odnośnego prawodawstwa, w granicach 10% całości obrotu. Jednakże decyzja taka musi być podjęta zgodnie z konsekwentną i niedyskryminacyjną polityką, która jest spójna z celami nakładania grzywien za naruszenia zasad konkurencji.

Nowa metoda określania kwoty grzywny będzie zgodna z następującymi przepisami, które na wstępie określają kwotę podstawową, która będzie zwiększona, tak aby umożliwić wzięcie pod uwagę okoliczności obciążających, oraz zmniejszana, tak aby wziąć pod uwagę okoliczności łagodzące”.

C — Komunikat w sprawie współpracy

6.

W komunikacie dotyczącym nienakładania grzywien lub obniżenia ich kwoty w sprawach dotyczących karteli ( 6 ) (zwanym dalej „komunikatem w sprawie współpracy”) Komisja określiła warunki, na jakich przedsiębiorstwa współpracujące z nią w trakcie dochodzenia w sprawie kartelu mogą być zwolnione z grzywny lub skorzystać z obniżenia grzywny, którą w innym przypadku musiałyby zapłacić.

7.

Zgodnie z pkt A ust. 5 komunikatu w sprawie współpracy:

„Współpraca przedsiębiorstwa z Komisją jest tylko jedną z wielu okoliczności, które Komisja bierze pod uwagę przy ustalaniu kwoty grzywny. […]” [tłumaczenie nieoficjalne, podobnie jak wszystkie cytaty z tego komunikatu poniżej].

8.

Punkt C komunikatu w sprawie współpracy, zatytułowany „Istotne obniżenie kwoty grzywny”, stanowi:

„Przedsiębiorstwo, które spełnia przesłanki wymienione w pkt B lit. b)–e) i zawiadamia o tajnym porozumieniu po podjęciu przez Komisję na podstawie decyzji kontroli w przedsiębiorstwach uczestniczących w kartelu, która nie dostarczyła wystarczających podstaw do wszczęcia postępowania w celu wydania decyzji, korzysta z obniżenia w wysokości 50–75% kwoty grzywny”.

9.

Warunki pkt B komunikatu w sprawie współpracy, do których odnosi się pkt C tego komunikatu, spełnia przedsiębiorstwo, które:

„a)

zawiadamia Komisję o tajnym porozumieniu, zanim Komisja podjęła na podstawie decyzji kontrolę w przedsiębiorstwach uczestniczących w kartelu, pod warunkiem że nie posiadała ona już informacji wystarczających do stwierdzenia istnienia tego kartelu;

b)

jako pierwsze dostarcza dane, które mają decydujące znaczenie dla udowodnienia istnienia tego kartelu;

c)

zakończyło swoje uczestnictwo w niedozwolonej działalności nie później niż w momencie, w którym zawiadamia o kartelu;

d)

dostarcza Komisji wszelkich odpowiednich informacji, jak również wszelkich dostępnych mu dokumentów i środków dowodowych dotyczących kartelu i zapewnia nieprzerwaną i pełną współpracę w trakcie całego dochodzenia;

e)

nie zmuszało innego przedsiębiorstwa do udziału w kartelu i nie było inicjatorem niedozwolonej działalności ani nie pełniło w niej decydującej roli”.

10.

Zgodnie z pkt D ust. 1: „[j]eżeli przedsiębiorstwo współpracuje, a nie są spełnione wszystkie przesłanki określone w pkt B i C, korzysta ono z obniżki w wysokości 10–50% kwoty grzywny, która zostałaby na nie nałożona w braku współpracy”, zaś na podstawie pkt D ust. 2: „[m]oże to mieć miejsce w szczególności, jeżeli:

przed wysłaniem pisma w sprawie przedstawienia zarzutów przedsiębiorstwo przedstawia Komisji informacje, dokumenty lub inne środki dowodowe, które przyczyniają się do stwierdzenia istnienia naruszenia,

po otrzymaniu pisma w sprawie przedstawienia zarzutów przedsiębiorstwo informuje Komisję, że nie podważa wystąpienia okoliczności faktycznych, na których opiera ona swe zarzuty”.

D — Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności

11.

Artykuł 4 protokołu nr 7 do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., stanowi, co następuje:

„Zakaz ponownego sądzenia lub karania

Nikt nie może być ponownie sądzony lub ukarany w postępowaniu przed sądem tego samego państwa za przestępstwo, za które został uprzednio skazany prawomocnym wyrokiem lub uniewinniony zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego tego państwa.

Postanowienia poprzedniego ustępu nie stoją na przeszkodzie wznowieniu postępowania zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego danego państwa, jeśli zaistnieją nowe lub nowo ujawnione fakty lub jeśli w poprzednim postępowaniu dopuszczono się rażącego uchybienia, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy.

Żadne z postanowień niniejszego artykułu nie może być uchylone na podstawie artykułu 15 konwencji”.

III — Okoliczności faktyczne leżące u podstaw wydania zaskarżonej decyzji

12.

Okoliczności faktyczne leżące u podstaw wniesionej do Sądu skargi zostały przedstawione w zaskarżonym wyroku w następujący sposób:

„1

W decyzji C(2002) 5083 wersja ostateczna […] Komisja stwierdziła, że liczne przedsiębiorstwa uczestniczyły w szeregu porozumień i uzgodnionych praktyk w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE oraz art. 53 ust. 1 porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG) w sektorze grafitów specjalnych w okresie od lipca 1993 r. do lutego 1998 r.

2

Pojęcie »grafity specjalne« w rozumieniu [zaskarżonej] decyzji obejmuje rodzaj grafitów innych od elektrod grafitowych stosowanych w hutnictwie, mających różne przeznaczenie, takich jak grafit izostatyczny, prasowany i odlewniczy.

3

Grafit izostatyczny posiada właściwości mechaniczne bardziej zaawansowane od grafitu prasowanego i odlewniczego, od których zależy cena każdego z tych produktów. Grafit izostatyczny występuje w szczególności w postaci elektrod EDM stosowanych w produkcji form metalicznych w sektorze samochodowym i w elektronice. Inne zastosowanie grafitu izostatycznego to matryce do ciągłego odlewania metalu nieżelaznego, takiego jak miedź i stopy miedzi.

4

Różnica w cenie produkcji grafitu izostatycznego a grafitu prasowanego lub odlewniczego wynosi co najmniej 20%. Grafit prasowany ma zasadniczo lepszą cenę i cieszy się większą popularnością, pod warunkiem spełnienia warunków przeznaczenia. W odniesieniu do produktów prasowanych mają one szerokie zastosowanie w przemyśle, głównie w przemyśle hutniczym, w przemyśle aluminiowym, chemicznym i metalurgicznym.

5

Grafit odlewniczy ma zastosowanie tylko do wyrobów o większych rozmiarach, ponieważ jego właściwości są z zasady gorsze od właściwości grafitu prasowanego.

[…]

7

Decyzja dotyczy dwóch odrębnych karteli, z których jeden obejmuje rynek grafitów specjalnych izostatycznych, a drugi rynek grafitów specjalnych prasowanych, natomiast co do grafitu odlewniczego naruszenie nie zostało wykryte. Kartele te obejmowały produkty bardzo specyficzne, tj. grafity w blokach całych i ciętych, z wyłączeniem produktów obrobionych, tj. produkowanych »na zamówienie« klienta.

8

Głównymi producentami grafitu specjalnego na zachodzie są spółki międzynarodowe. […]

9

W dniu wydania decyzji najważniejszymi producentami grafitu izostatycznego w całej Wspólnocie/EOG byli niemiecka spółka SGL Carbon AG (»SGL«) i francuska spółka Le Carbone-Lorraine SA (»LCL«). Japońska spółka Toyo Tanso Co. Ltd (»TT«) zajmowała trzecie miejsce, a za nią plasowały się kolejne spółki japońskie, mianowicie Tokai Carbon Co. Ltd (»Tokai«), Ibiden Co. Ltd (»Ibiden«), Nippon Steel Chemical Co. Ltd (»NSC«) i NSCC Techno Carbon Co. Ltd (»NSCC«) oraz spółka amerykańska UCAR International Inc. (»UCAR«), obecnie GrafTech International Ltd.

[…]

11

Głównymi podmiotami na światowym rynku grafitu prasowanego były UCAR (40%) i SGL (30%). Na rynku europejskim przypadały na nie 2/3 sprzedaży. Producenci japońscy wspólnie posiadali ok. 10% rynku światowego i 5% rynku wspólnotowego. Stosunek sprzedaży produktów prasowanych w blokach całych lub ciętych (produkt nieobrobiony) wynosił 20–30% w przypadku UCAR i 40–50% w przypadku SGL.

12

Od lipca 1997 r. Komisja prowadziła dochodzenie dotyczące rynku elektrod grafitowych, które zakończyło się wydaniem przez Komisję w dniu 18 lipca 2001 r. decyzji dotyczącej postępowania na podstawie art. 81 traktatu WE oraz art. 53 porozumienia EOG — sprawa COMP/E-1/36.490 — Elektrody grafitowe (Dz.U. 2002, L 100, str. 1). W czasie tego dochodzenia UCAR skontaktowała się z Komisją w 1999 r. w celu złożenia wniosku na podstawie [komunikatu w sprawie współpracy]. Wniosek ten dotyczył zarzucanych praktyk antykonkurencyjnych na rynkach grafitu izostatycznego i prasowanego.

13

Na podstawie dokumentów przedstawionych przez UCAR Komisja skierowała wnioski o udzielenie informacji zgodnie z art. 11 [rozporządzenia nr 17] do SGL, Intech, Ibiden, Tokai i TT, żądając szczegółowych informacji dotyczących kontaktów z konkurentami. Spółki te skontaktowały się z Komisją i wyraziły zamiar współpracy z Komisją w prowadzonym przez nią dochodzeniu.

14

W Stanach Zjednoczonych w marcu 2000 r. i w lutym 2001 r. zostało wszczęte postępowanie karne przeciwko spółce zależnej LCL i spółce zależnej TT z powodu zarzucanego im uczestnictwa w zakazanym porozumieniu na rynku grafitów specjalnych. Spółki przyznały się do winy i zgodziły się zapłacić grzywny. W październiku 2001 r. Ibiden również przyznała się do winy i zapłaciła grzywnę.

15

W dniu 17 maja 2002 r. Komisja skierowała do adresatów decyzji pismo w sprawie przedstawienia zarzutów. W swoich odpowiedziach wszystkie spółki z wyjątkiem Intech EDM BV i Intech EDM AG przyznały się do naruszenia. Żadna ze spółek nie podważyła wystąpienia okoliczności faktycznych.

16

Biorąc pod uwagę podobieństwo metod stosowanych przez członków kartelu, okoliczność, że naruszenia dotyczyły pokrewnych produktów oraz że w obu sprawach brały udział SGL i UCAR, Komisja uznała za stosowne rozpatrzyć naruszenia na dwóch rynkach produktowych w jednym postępowaniu.

17

Postępowanie administracyjne zakończyło się wydaniem w dniu 17 grudnia 2002 r. decyzji, w której, po pierwsze, skarżącym oraz TT, UCAR, LCL, Ibiden, NSC i NSCC zostało zarzucone, iż ustaliły w skali światowej ceny sugerowane (ceny docelowe) na rynku nieobrobionego grafitu izostatycznego, zaś po drugie, SGL i UCAR zarzucono, iż popełniły podobne naruszenie, również w skali światowej, na rynku nieobrobionego grafitu prasowanego.

18

W odniesieniu do naruszenia na rynku grafitu izostatycznego w decyzji stwierdza się, że ceny zostały ustalone z podziałem na przeznaczenie, obszar geograficzny (Europa lub Stany Zjednoczone) oraz poziom dystrybucji (dystrybutorzy/warsztaty mechaniczne i duzi ostateczni odbiorcy mający możliwość obróbki). Kartel miał również na celu ujednolicenie warunków handlowych i wymianę dokumentów wysyłkowych, aby zapewnić szczegółową kontrolę sprzedaży i wykrywanie ewentualnych odstępstw od uzgodnień kartelu. W niektórych przypadkach wymiana informacji dotyczyła podziału głównych klientów.

19

Z dalszej części decyzji wynika, że porozumienia kartelowe na rynku grafitu izostatycznego były wykonywane poprzez wielostronne systematyczne spotkania na czterech poziomach:

spotkania »na wysokim szczeblu«, w których uczestniczyły osoby zajmujące kierownicze stanowiska w spółkach i podczas których zostały zdefiniowane podstawowe zasady współpracy;

spotkania »robocze na szczeblu międzynarodowym«, które dotyczyły zaliczenia bloków grafitowych do poszczególnych kategorii i ustalania cen minimalnych dla każdej kategorii;

spotkania »na szczeblu regionalnym« (obejmujące Europę);

spotkania na »szczeblu lokalnym« (o zasięgu krajowym) dotyczące rynków: włoskiego, niemieckiego, francuskiego, brytyjskiego i hiszpańskiego.

[…]

21

W odniesieniu do naruszenia dotyczącego rynku grafitu prasowanego z decyzji wynika, że dwa główne podmioty na właściwym europejskim rynku, SGL i UCAR, przyznały się do uczestnictwa w szeregu dwustronnych spotkań dotyczących tego rynku w okresie od 1993 r. do końca roku 1996. UCAR i SGL porozumiały się w sprawie podniesienia cen grafitu prasowanego na rynku wspólnotowym/EOG. Regularnie uzgadniały ceny i klasyfikację towarów w celu uniknięcia konkurencji cenowej. Klienci byli informowani o nowych cenach na zmianę przez każdą ze stron.

22

Na podstawie dokonanych w decyzji ustaleń faktycznych i ocen prawnych Komisja nałożyła na zainteresowane przedsiębiorstwa grzywny, których kwota została obliczona zgodnie z metodą przedstawioną w wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy artykułu 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz artykułu 65 ust. 5 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, jak również w komunikacie w sprawie współpracy.

23

Zgodnie z art. 1 akapit pierwszy sentencji decyzji następujące przedsiębiorstwa naruszyły art. 81 ust. 1 WE oraz art. 53 ust. 1 porozumienia EOG, uczestnicząc we wskazanych okresach w szeregu porozumień i uzgodnionych praktyk wywierających wpływ na rynki specjalnego grafitu izostatycznego we Wspólnocie i EOG:

[…]

b)

SGL od lipca 1993 r. do lutego 1998 r.;

[…]

24

Zgodnie z akapitem drugim tego samego przepisu następujące przedsiębiorstwa naruszyły art. 81 ust. 1 WE oraz art. 53 ust. 1 porozumienia EOG, uczestnicząc we wskazanych okresach w szeregu porozumień i uzgodnionych praktyk wywierających wpływ na rynki specjalnego grafitu prasowanego we Wspólnocie i EOG:

SGL od lutego 1993 r. do listopada 1996 r.;

[…]

25

W art. 3 sentencji [zaskarżonej decyzji] zostały nałożone następujące grzywny:

[…]

b)

SGL:

grafit izostatyczny: 18940000 EUR;

grafit prasowany: 8810000 EUR;

[…]

26

Artykuł 3 stanowi ponadto, że grzywny powinny zostać zapłacone w ciągu trzech miesięcy od doręczenia decyzji, pod rygorem powiększenia ich o odsetki za opóźnienie w wysokości 6,75%.

27

Pismem z dnia 20 grudnia 2002 r. decyzja została przesłana skarżącym. Pismo to precyzuje, że z upływem terminu zapłaty wskazanego w decyzji Komisja przystąpi do windykacji rzeczonych kwot; w przypadku jednak wniesienia skargi do Sądu żaden środek wykonawczy nie zostanie przedsięwzięty, pod warunkiem zapłaty odsetek w wysokości 4,75% i ustanowienia gwarancji bankowej”.

IV — Postępowanie przed Sądem i zaskarżony wyrok

13.

W oddzielnych pismach SGL i inne przedsiębiorstwa, do których została skierowana zaskarżona decyzja, wniosły do Sądu skargi o stwierdzenie jej nieważności.

14.

W zaskarżonym wyroku Sąd orzekł w szczególności, że:

„W sprawie T-91/03 SGL Carbon przeciwko Komisji:

wysokość grzywny nałożonej na stronę skarżącą na mocy art. 3 decyzji w sprawie COMP/E-2/37.667 zostaje ustalona na 9641970 EUR za naruszenie popełnione w sektorze grafitu izostatycznego;

w pozostałej części skarga zostaje oddalona;

strona skarżąca pokryje dwie trzecie własnych kosztów oraz dwie trzecie kosztów poniesionych przez Komisję, ta ostatnia pokryje jedną trzecią własnych kosztów i jedną trzecią kosztów poniesionych przez stronę skarżącą”.

V — Żądania stron przedstawione przed Trybunałem

15.

SGL wnosi do Trybunału o:

częściowe uchylenie wyroku Sądu Pierwszej Instancji Wspólnot Europejskich z dnia 15 czerwca 2005 r. w sprawach połączonych T-71/03, T-74/03, T-87/03 i T-91/03, w zakresie w jakim Sąd oddalił jej skargę w sprawie T-91/03 wniesioną na decyzję Komisji C(2002) 5083, wersja ostateczna z dnia 17 grudnia 2002 r., dotyczącą postępowania na podstawie art. 81 WE;

tytułem żądania ewentualnego, obniżenie grzywny nałożonej na wnoszącą odwołanie w art. 3 decyzji z dnia 17 grudnia 2002 r. oraz dalsze obniżenie odsetek z tytułu zawisłości sporu i odsetek za opóźnienie określonych w sentencji zaskarżonego wyroku;

obciążenie drugiej strony postępowania odwoławczego całkowitymi kosztami postępowania.

16.

Komisja wnosi do Trybunału o:

oddalenie odwołania;

obciążenie wnoszącej odwołanie kosztami postępowania.

VI — W przedmiocie odwołania

17.

Na poparcie odwołania SGL podnosi sześć zarzutów opartych na błędnym zastosowaniu przepisów proceduralnych i naruszeniu prawa wspólnotowego.

18.

W ramach zarzutu pierwszego SGL twierdzi, że Sąd naruszył zasadę ne bis in idem, nie uwzględniając grzywien, które wcześniej zostały na nią nałożone w Stanach Zjednoczonych. Zarzut drugi skierowany jest przeciwko podwyższeniu o 35% kwoty grzywny nałożonej na SGL z tytułu sprawowanej przez nią funkcji wyłącznego przywódcy kartelu. Zarzut trzeci dotyczy niezbadania przez Sąd podniesionego przez SGL zarzutu nieodwracalnego naruszenia prawa do obrony wynikającego z niedostatecznej znajomości języka niemieckiego po stronie członków zespołu Komisji prowadzącego dochodzenie. W ramach zarzutu czwartego SGL twierdzi, że jej współpraca została niedoceniona. W ramach zarzutu piątego wnosząca odwołanie twierdzi, że Sąd nie uwzględnił jej zdolności finansowej do zapłacenia grzywny oraz że grzywna jest nieproporcjonalnie wysoka. Wreszcie w ramach zarzutu szóstego wnosząca odwołanie utrzymuje, że Sąd błędnie obliczył stopę odsetek.

A — W przedmiocie zarzutu pierwszego, opartego na naruszeniu zasady ne bis in idem

Główne argumenty

19.

W swojej argumentacji na poparcie zarzutu pierwszego SGL twierdzi w istocie, że wyrok Sądu został wydany z naruszeniem prawa ze względu na to, że w pkt 112–116 zaskarżonego wyroku Sąd nie wziął pod uwagę kar nałożonych na wnoszącą odwołanie w Stanach Zjednoczonych w 1999 r. Kary te powinny już choćby ze względów sprawiedliwości materialnej spowodować obniżenie nałożonej grzywny. Wynika to z prawidłowego zrozumienia podstawowej zasady ne bis in idem, która — wbrew twierdzeniom Sądu — znajduje zastosowanie również w przypadku kar nałożonych w państwach trzecich.

20.

W odniesieniu do treści i zakresu stosowania tej zasady SGL przywołuje w szczególności art. 50 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 4 protokołu nr 7 do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności („EKPC”), krajowe porządki prawne państw członkowskich i szereg wyroków Trybunału oraz Sądu. Z wyroku w sprawie Boehringer Mannheim przeciwko Komisji ( 7 ) nie można wyciągnąć wniosku — jak błędnie uczynił to Sąd w pkt 112 zaskarżonego wyroku — że zasada zakazująca kumulacji kar nie znajduje zastosowania w sprawie takiej jak niniejsza, w której okoliczności popełnienia dwóch naruszeń są identyczne. Zasada terytorialności, na którą powołał się Sąd w pkt 113 zaskarżonego wyroku, nie pozostaje w sprzeczności z tym poglądem. Ponadto błędne jest twierdzenie Sądu zawarte w pkt 116 zaskarżonego wyroku, że interesy chronione przez władze Wspólnoty i przez władze Stanów Zjednoczonych nie są takie same.

21.

Ponadto SGL podnosi w szczególności, że Sąd niesłusznie stwierdził w pkt 114 zaskarżonego wyroku, iż nie zachodzi potrzeba rozważenia twierdzenia SGL, zgodnie z którym kary nałożone w Stanach Zjednoczonych za jej uczestnictwo w kartelu na rynku elektrod grafitowych dotyczyły także grafitów specjalnych ani przesłuchania na tę okoliczność świadka wskazanego przez SGL. W każdym razie SGL dowiodła istnienie „idem”.

22.

Podczas rozprawy SGL dodała w odniesieniu do wyroku Trybunału w sprawie SGL Carbon przeciwko Komisji ( 8 ), że chociaż Trybunał odrzucił tezę, zgodnie z którą kary nałożone wcześniej w państwie trzecim na przedsiębiorstwo należy w każdym przypadku uwzględnić przy ustalaniu grzywny, to jednak nie oznacza to, że Komisja w ramach przysługującego jej uznania nie może wziąć tej okoliczności pod uwagę. Mając bowiem w szczególności na uwadze konieczność zapewnienia proporcjonalnego charakteru grzywny, Komisja może być zobowiązana do skorzystania z przysługującego jej uznania w tej dziedzinie w taki sposób, aby uwzględnić wcześniejsze kary, takie jak te w niniejszej sprawie.

23.

Komisja przedstawia szczegółowe argumenty dla odparcia argumentów SGL i utrzymuje, że Sąd słusznie stwierdził, że zasada ne bis in idem nie znajduje zastosowania w niniejszej sprawie.

Ocena

24.

Tytułem wstępu należy przypomnieć, że zasada ne bis in idem zakazuje ponownego karania tego samego podmiotu za to samo bezprawne zachowanie i w celu ochrony tego samego interesu prawnego. Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że zasada ta, której został poświęcony także art. 4 protokołu nr 7 do EKPC, stanowi podstawową zasadę prawa wspólnotowego, której przestrzeganie zapewniają sądy wspólnotowe ( 9 ). Należy także pamiętać, że stosowanie tej zasady wymaga kumulatywnego spełnienia następujących trzech przesłanek: identyczność okoliczności faktycznych, identyczność podmiotu popełniającego naruszenie oraz identyczność chronionego interesu prawnego. Zatem zgodnie z tą zasadą ten sam podmiot nie może zostać ukarany więcej niż jeden raz za to samo bezprawne zachowanie dla celów ochrony tego samego dobra prawnego ( 10 ).

25.

Następnie odnosząc się konkretnie do rozpatrywanego zarzutu, należy zwrócić uwagę, że Trybunał orzekł już w wyrokach w sprawach SGL Carbon przeciwko Komisji ( 11 ) i Showa Denko przeciwko Komisji ( 12 ), a także doszedł do zasadniczo tego samego wniosku w wyroku w sprawie Archer Daniels Midland i Archer Daniels Midland Ingredients przeciwko Komisji ( 13 ), iż Komisja nie jest zobowiązana do uwzględnienia postępowań i kar z tytułu naruszenia reguł konkurencji, którym przedsiębiorstwo zostało poddane w państwach trzecich.

26.

W tym względzie w wyroku w sprawie SGL Carbon przeciwko Komisji Trybunał oddalił podobne żądania oparte zasadniczo na takich samych argumentach, jak te wysuwane przez SGL w niniejszej sprawie.

27.

Jeśli chodzi o zakres zastosowania zasady ne bis in idem w sytuacjach, w których władze państwa trzeciego podjęły działania na podstawie przysługujących im kompetencji do nakładania kar w zakresie prawa konkurencji obowiązującego w tym państwie, Trybunał w swoim rozumowaniu, które w pełni podzielam, zwrócił najpierw uwagę na międzynarodowy kontekst takiego kartelu, charakteryzujący się w szczególności obowiązywaniem — na odpowiednich terytoriach — porządków prawnych państw trzecich, oraz zauważył, że wykonywanie uprawnień przez władze tych państw trzecich, na których spoczywa obowiązek ochrony wolnej konkurencji, podlega, w ramach ich właściwości miejscowej, specyficznym dla tych państw wymogom ( 14 ).

28.

Ponadto Trybunał stwierdził, że elementy stanowiące podwaliny porządków prawnych innych krajów w dziedzinie konkurencji obejmują nie tylko szczególne cele i założenia, lecz także prowadzą do wydawania specyficznych przepisów prawa materialnego oraz wywierają bardzo zróżnicowane skutki prawne w zakresie prawa administracyjnego, karnego czy cywilnego, w sytuacji gdy władze tych krajów wykazały istnienie naruszeń reguł konkurencji.

29.

Trybunał dokonał ścisłego rozróżnienia pomiędzy taką sytuacją — w której mamy do czynienia z różnymi właściwościami terytorialnymi oraz licznymi porządkami prawnymi realizującymi właściwe sobie cele i założenia — a sytuacją charakteryzującą się wyłącznym zastosowaniem do przedsiębiorstwa prawa wspólnotowego i prawa co najmniej jednego państwa członkowskiego w dziedzinie konkurencji, czyli sytuacją, w której kartel ogranicza się wyłącznie do terytorium, wobec którego znajduje zastosowanie wspólnotowy porządek prawny ( 15 ).

30.

Trybunał podkreślił, że ze względu na szczególny charakter dobra prawnego chronionego na poziomie wspólnotowym, oceny dokonane przez Komisję na podstawie jej uprawnień w tym zakresie mogą w znaczącym stopniu różnić się od ocen dokonanych przez władze państw trzecich.

31.

Trybunał stwierdził zatem, że mając na uwadze przede wszystkim różnicę pomiędzy interesem prawnym chronionym przez porządki prawne Wspólnoty a interesem chronionym w państwie trzecim, w szczególności Stanach Zjednoczonych, Sąd słusznie orzekł, że zasada ne bis in idem nie znajduje zastosowania.

32.

Zatem analogiczny zarzut SGL w niniejszej sprawie, powołujący się na naruszenie zasady ne bis in idem, musi zostać oddalony z tego samego powodu.

33.

W odniesieniu do przywołanych przez SGL innych zasad, takich jak zasada sprawiedliwości materialnej, należy dodać, że w wyroku w sprawie SGL Carbon przeciwko Komisji Trybunał stwierdził, że nie istnieją żadne inne zasady, w tym zasady prawa międzynarodowego, które zobowiązywałyby Komisję do uwzględnienia postępowań i kar, których przedmiotem była wnosząca odwołanie w państwach trzecich ( 16 ).

34.

W odniesieniu do argumentu podniesionego przez SGL podczas rozprawy, że wyrok w sprawie SGL Carbon przeciwko Komisji należy rozumieć w ten sposób, że przyznaje on Komisji uprawnienia dyskrecjonalne co do wzięcia pod uwagę kar wymierzonych wcześniej w państwie trzecim oraz że Komisja może nawet być do tego zobowiązana, wystarczy powiedzieć, że pogląd taki wydaje się stanowić próbę odejścia od jasnej, idącej w przeciwnym kierunku, wykładni dokonanej przez Trybunał w tym wyroku a zatem nie może zostać utrzymany ( 17 ).

35.

Z powyższego wynika, że Sąd nie popełnił naruszenia prawa i nie naruszył zasady ne bis in idem, stwierdzając w pkt 112–116 zaskarżonego wyroku, że Komisja, nakładając grzywnę na SGL, nie była zobowiązana do uwzględnienia kar, które wcześniej zostały nałożone na SGL w Stanach Zjednoczonych.

36.

Ponadto jeśli chodzi w szczególności o wyrok w sprawie Boehringer Mannheim przeciwko Komisji przywołany przez Sąd w pkt 112 zaskarżonego wyroku ( 18 ), w owym przypadku Trybunał w rzeczywistości nie rozstrzygnął — jako takiej — kwestii, czy Komisja jest zobowiązana do zaliczenia kary nałożonej przez władze kraju trzeciego, ze względu na to, że nie wykazano, iż okoliczności faktyczne przypisane przedsiębiorstwu przez z jednej strony Komisję, a z drugiej strony — władze amerykańskie, są identyczne ( 19 ).

37.

Trybunał jednak stwierdził w tej sprawie, że stosowanie zasady ne bis in idem wymaga tożsamości działań oraz że działania te nie mogą różnić się istotnie pod względem celu ani geograficznego występowania ( 20 ).

38.

Rozpoczynając swoje ustalenia dotyczące tej zasady w pkt 112 zaskarżonego wyroku stwierdzeniem, że „w przypadku gdy okoliczności, z których wynikły oba naruszenia, mają wprawdzie źródło w tym samym zbiorze porozumień, ale różnią się zarówno pod względem celu, jak i geograficznego występowania, zasada ne bis in idem nie znajduje zastosowania”, Sąd jedynie prawidłowo zastosował to orzecznictwo.

39.

Wreszcie w odniesieniu do zarzucanego nieuwzględnienia przez Sąd w pkt 114 zaskarżonego wyroku twierdzenia SGL, że kary nałożone w Stanach Zjednoczonych za jej uczestnictwo w kartelu na rynku elektrod grafitowych dotyczyły także grafitów specjalnych, czy też przesłuchania na tę okoliczność świadków wskazanych przez SGL, należy zauważyć, iż ze względu na to, że Sąd słusznie stwierdził — jak przedstawiono powyżej — iż zasada ne bis in idem nie znajduje zastosowania w odniesieniu do kar nałożonych w państwach trzecich ze względu na brak tożsamości chronionych interesów prawnych, w takim razie również prawidłowo stwierdził on, że nie zachodzi potrzeba dalszego badania istnienia „idem” w odniesieniu do okoliczności faktycznych, to jest tego samego zachowania. Ten argument należy zatem również odrzucić.

40.

W świetle powyższych rozważań zarzut pierwszy podlega oddaleniu jako bezzasadny.

B — W przedmiocie zarzutu drugiego, dotyczącego podwyższenia o 35% kwoty grzywny wynikającego z twierdzenia, że SGL była wyłącznym przywódcą kartelu

Główne argumenty

41.

W zarzucie drugim SGL podważa ustalenia Sądu dokonane w pkt 138–155 i pkt 316–331 zaskarżonego wyroku, gdzie Sąd stwierdził, że SGL była rzeczywistym przywódcą kartelu oraz że wynikające z tego zwiększenie kwoty podstawowej nałożonej na nią grzywny powinno zostać zredukowane z 50% do 35%.

42.

Ten zarzut składa się z dwóch części.

43.

Po pierwsze, SGL twierdzi w istocie, że Sąd nie uzasadnił podwyższenia kwoty podstawowej grzywny o 35%, ponieważ niepodważalne fakty oraz przeciwne ustalenia dokonane przez sam Sąd nie dają podstawy do takiego podwyższenia. SGL odsyła tutaj do swoich argumentów przywołanych przed Sądem, przedstawionych w skrócie w pkt 303–310 zaskarżonego wyroku.

44.

Po drugie, SGL twierdzi w istocie, że Sąd niesłusznie przyjął, iż pismo w sprawie przedstawienia zarzutów było wystarczające dla umożliwienia jej skutecznej obrony w zakresie, w jakim dotyczyło ono przypisania SGL roli wyłącznego przywódcy kartelu. Sąd nie wziął pod uwagę okoliczności, że z zarzutów postanowionych przez Komisję nie wynikało, że zamierza ona uznać SGL za wyłącznego przywódcę kartelu. Sąd niesłusznie zatem stwierdził w pkt 150 wyroku, że SGL miała możliwość skutecznej obrony na podstawie informacji zawartych w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów.

45.

Komisja przeczy wszystkim argumentom podniesionym przez SGL i twierdzi, że zarzut jest przynajmniej częściowo niedopuszczalny.

Ocena

46.

W odniesieniu do pierwszej części zarzutu należy przede wszystkim przypomnieć, że odwołanie może zostać oparte wyłącznie na zarzutach wskazujących na naruszenie prawa, z wyłączeniem jakiejkolwiek oceny okoliczności faktycznych. Sądowi przysługuje wyłączna właściwość, po pierwsze, w zakresie ustalenia stanu faktycznego z wyjątkiem przypadków, gdy z przedłożonych mu dokumentów wynika, że w ustaleniach tych istnieją poważne nieścisłości, oraz po drugie, w zakresie oceny tego stanu faktycznego. Trybunał nie jest kompetentny do dokonywania ustaleń faktycznych ani w zasadzie do oceny dowodów, na których Sąd oparł te ustalenia. Jeżeli bowiem dowody te uzyskano zgodnie z prawem i nie naruszono ogólnych zasad prawa ani przepisów postępowania dotyczących ciężaru i przeprowadzania dowodu, do wyłącznej kompetencji Sądu należy ocena wartości, jaką można przypisać przedstawionym mu dowodom ( 21 ).

47.

Ponadto odwołanie nie może być rozpatrzone przez Trybunał, jeśli w rzeczywistości ogranicza się do wniosku o ponowne zbadanie skargi już wniesionej do Sądu. Zgodnie z art. 225 WE, art. 58 akapit pierwszy statutu Trybunału Sprawiedliwości oraz art. 112 § 1 lit. c) regulaminu Trybunału odwołanie musi dokładnie wskazywać zakwestionowane części wyroku, o których uchylenie SGL wnosi, oraz zawierać argumenty prawne, które uzasadniają to żądanie. Wymogu tego nie spełnia odwołanie, które jedynie powtarza lub dosłownie odtwarza zarzuty i argumenty podniesione już przed Sądem i nie zawiera nawet argumentacji mającej na celu identyfikację naruszenia prawa, którym miałby być dotknięty zaskarżony wyrok ( 22 )

48.

W pierwszej części zarzutu drugiego SGL podważa ustalenia Sądu zawarte w pkt 316 i nast. zaskarżonego wyroku, z których wynika, że SGL była faktycznym przywódcą kartelu. Jednakże nie wysuwa ona żadnych argumentów wykazujących, na czym miałoby polegać naruszenie prawa popełnione przez Sąd w tym względzie. Argumenty SGL są zatem w rzeczywistości skierowane przeciwko ustaleniu stanu faktycznego i jego ocenie dokonanej przez Sąd. Ponadto część zarzutu w zakresie, w jakim SGL powołuje się na swoje argumenty już podniesione przed Sądem i powtarza je, sprowadza się w istocie do wniosku o ponowne zbadanie skargi już wniesionej do Sądu.

49.

Należy zatem stwierdzić, że — tak jak słusznie wskazała Komisja — pierwszą część zarzutu drugiego należy w tym zakresie odrzucić jako niedopuszczalną.

50.

Jednakże argument podniesiony przez SGL, że uzasadnienie wyroku Sądu jest wewnętrznie sprzeczne, stanowi zagadnienie prawne, które jako takie może zostać poddane kontroli w ramach odwołania ( 23 ).

51.

Według SGL argumentacja Sądu zawarta w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku jest wewnętrznie sprzeczna ze względu na to, że z jednej strony w pkt 328 i nast. wyroku Sąd twierdzi, że zachowanie innych członków kartelu, a w szczególności LCL i Tokai, nie różniło się w sposób zasadniczy od zachowania SGL, tak jak twierdziła Komisja, lecz pomimo to w pkt 331 utrzymał podwyższenie kwoty grzywny co do zasady, zmniejszając je jedynie do 35%.

52.

Nie zgadzam się co do tego, że zachodzi tu sprzeczność, bowiem Sąd nie stwierdził, że nie było różnicy w wadze naruszenia popełnionego przez SGL i wagą naruszeń popełnionych przez Tokai i LCL, a jedynie, że różnica ta nie była na tyle znaczna, aby uzasadniała podwyższenie podstawowej kwoty grzywny nałożonej na SGL o 50%. Wobec tego Sąd, korzystając z przysługującego mu nieograniczonego prawa orzekania, obniżył w pkt 331 zaskarżonego wyroku podwyższenie grzywny z 50 do 35%. Argument ten jest zatem bezzasadny.

53.

Zatem pierwsza część zarzutu drugiego podlega odrzuceniu.

54.

W odniesieniu do drugiej części zarzutu drugiego, w której SGL podnosi, że zostało naruszone jej prawo do obrony, Sąd prawidłowo opisał w pkt 139 zaskarżonego wyroku normę dotyczącą obliczania grzywien wynikającą z utrwalonego orzecznictwa Trybunału, zgodnie z którym Komisja czyni zadość obowiązkowi poszanowania prawa przedsiębiorstw do bycia wysłuchanym, jeśli wskazuje wyraźnie w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, że zbada, czy należy nałożyć na te przedsiębiorstwa grzywny i jeśli wymienia zasadnicze okoliczności faktyczne i prawne, które mogą prowadzić do nałożenia takiej grzywny, tj. wagę i czas trwania domniemanego naruszenia i jego dokonanie „umyślnie lub przez niedbalstwo” ( 24 ).

55.

Sąd także słusznie orzekł, że w ten sposób Komisja podaje tym przedsiębiorstwom informacje, które są niezbędne do obrony nie tylko przed stwierdzeniem naruszenia, ale także przed nałożeniem grzywny ( 25 )

56.

Słusznie stwierdził on, że w tym kontekście prawo do obrony przed Komisją jest zagwarantowane poprzez możliwość przedstawienia uwag w przedmiocie czasu trwania, wagi i możliwości przewidzenia antykonkurencyjnego charakteru naruszenia, niemniej Komisja nie ma obowiązku udzielania wyjaśnień co do sposobu, w jaki zamierza posłużyć się tymi okolicznościami faktycznymi i prawnymi przy ustalaniu wysokości grzywny ( 26 ).

57.

Moim zdaniem, biorąc pod uwagę to orzecznictwo, Sąd nie dopuścił się naruszenia prawa, stwierdzając, że pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, o którym mowa, zawierało wystarczająco dokładne informacje dotyczące sposobu, w jaki Komisja zamierzała ustalić kwotę grzywny, w szczególności w odniesieniu do wagi popełnionego naruszenia.

58.

Jak zauważył Sąd w pkt 148 zaskarżonego wyroku, chociaż klasyfikacja taka ostatecznie nie została utrzymana w odniesieniu do LCL, z pisma w sprawie przedstawienia zarzutów wynikało, że SGL łącznie z LCL była przywódcą czy też inicjatorem kartelu. SGL została zatem poinformowana, że Komisja zamierza przypisać jej rolę przywódcy i że może to być brane pod uwagę przy ustalaniu wysokości grzywny.

59.

Okoliczność, że ostatecznie to SGL została uznana za wyłącznego przywódcę kartelu, moim zdaniem nie zmieniła jej sytuacji w takim stopniu, aby miało to spowodować znaczne ograniczenie jej prawa do obrony, jeśli wziąć pod uwagę, że cechą charakterystyczną pisma w sprawie przedstawienia zarzutów jest jego tymczasowy charakter i możliwość wprowadzania zmian w trakcie oceny, którą przeprowadza później Komisja na podstawie przedstawionych jej uwag stron, w tym również możliwość wycofania się z niektórych twierdzeń, takich jak twierdzenie, że LCL pełniła rolę przywódcy kartelu.

60.

Należy dodać, że — jak wskazała Komisja — na gruncie wytycznych oraz praktyki Komisji w tym względzie nałożoną grzywnę można podwyższyć o 50%, niezależnie od tego, czy za przywódcę kartelu został uznany jeden jego członek, czy też większa ich liczba.

61.

Ponadto Sąd stwierdził w tym względzie w pkt 149 zaskarżonego wyroku, że nie ma podstaw, aby twierdzić, iż odpowiedzialność SGL jako przywódcy kartelu uległa zwiększeniu, ponieważ została jej przypisana część roli przywódczej w kartelu początkowo przypisywana przez Komisję spółce LCL. Jest to ustalenie faktyczne, a jako takie nie podlega ono kontroli Trybunału, jeśli wziąć pod uwagę, że SGL nie zarzuca Sądowi przeinaczenia dowodów w tym względzie ( 27 ).

62.

Druga część zarzutu drugiego podlega zatem również odrzuceniu.

C — W przedmiocie zarzutu trzeciego, opartego na naruszeniu prawa w odniesieniu do zastrzeżenia dotyczącego niedostatecznej znajomości języka po stronie członków zespołu Komisji prowadzącego sprawę

Główne argumenty

63.

W ramach zarzutu trzeciego SGL twierdzi w istocie, że w pkt 154 zaskarżonego wyroku Sąd nie rozpoznał jej zarzutu, jakoby jej prawo do obrony zostało nieodwracalnie naruszone poprzez fakt, że członkowie zespołu Komisji prowadzącego sprawę nie znali w dostatecznym stopniu języka, i to mimo uzasadnionych wniosków składanych przez SGL i propozycji dostarczenia dowodów.

64.

Sąd błędnie stwierdził, iż zarzut ten jest czystym przypuszczeniem podejrzeniem niepopartym żadnym niezbitym dowodem. Stanowi to błędną ocenę stanu faktycznego.

65.

Ponadto — zdaniem SGL — okoliczność, że właściwi urzędnicy nie dysponowali odpowiednimi umiejętnościami językowymi, spowodowała, że SGL została pozbawiona prawa do obrony w postępowaniu administracyjnym. Uznając tę okoliczność za nieistotną, Sąd naruszył jej prawo do obrony.

66.

Komisja twierdzi, że ustalenia dokonane przez Sąd w pkt 154 i 155 zaskarżonego wyroku są prawidłowe i nie są dotknięte błędem co do oceny stanu faktycznego ani też nie naruszają prawa do obrony. Komisja podnosi, że skoro postępowanie administracyjne było prowadzone przez Dyrekcję Generalną ds. Konkurencji i zakończyło się wydaniem decyzji przez Komisję jako całość, umiejętności językowe poszczególnych pracowników zespołu prowadzącego dochodzenie nie mają decydującego znaczenia.

Ocena

67.

W zakresie, w jakim SGL kwestionuje w zarzucie trzecim przede wszystkim ustalenie Sądu zawarte w pkt 154 zaskarżonego wyroku, którym Sąd oddalił twierdzenie SGL, zgodnie z którym Komisja przekazała niemieckojęzyczne akta sprawy dotyczące SGL urzędnikom nieposługującym się dostatecznie językiem niemieckim, ustalenie to opiera się na ocenie okoliczności faktycznych i dowodów, która jako taka nie może zostać podważona w ramach odwołania ( 28 ). W tej sytuacji zarzut trzeci jest niedopuszczalny.

68.

Ponadto w odniesieniu do argumentu przywołanego przez SGL, że wnioskowała ona o dopuszczenie dalszych dowodów uzasadniających ten zarzut, należy zauważyć, iż to do Sądu należy ocena znaczenia takiego wniosku dla sprawy w świetle przedmiotu sporu i konieczności zbadania dodatkowych dowodów ( 29 ).

69.

Następnie w zakresie, w jakim SGL twierdzi, że Sąd naruszył jej prawo do obrony przy badaniu okoliczności faktycznej, iż właściwi urzędnicy nie posiadali koniecznych umiejętności językowych (w tym przypadku znajomości języka niemieckiego), trzeba przede wszystkim zauważyć, że — jak stwierdziłem powyżej — Sąd oddalił już twierdzenie dotyczące stanu faktycznego, a więc kwestia, czy okoliczność ta powoduje naruszenie prawa do bycia wysłuchanym, jako taka w rzeczywistości wcale nie powstała przed tym Sądem.

70.

Po drugie, przychyliłbym się jednak do poglądu, że umiejętności językowe — czy też ich brak — po stronie określonego członka zespołu prowadzącego dochodzenie w ramach Komisji nie mogą same w sobie mieć decydującego znaczenia. To Komisja jako całość ponosi odpowiedzialność za prowadzenie postępowań z zakresu prawa konkurencji i to ona ponosi zbiorową odpowiedzialność za ostateczne decyzje kończące te postępowania.

71.

Jeśli bowiem — jak słusznie wskazał Sąd w pkt 154 zaskarżonego wyroku — SGL udałoby się wykazać, że liczby, na których oparła się Komisja w zaskarżonej decyzji, były niewłaściwe, decyzja byłaby dotknięta błędem merytorycznym i można by stwierdzić jej nieważność w tym względzie na tej podstawie, niezależnie od tego, czy usterka ta w rzeczywistości była wynikiem braku odpowiednich umiejętności językowych po stronie któregoś z członków zespołu czy też innych okoliczności związanych z wewnętrzną organizacją Komisji, które mogły spowodować popełnienie przez nią błędu.

72.

Z powyższego wynika, że zarzut trzeci podlega odrzuceniu.

D — W przedmiocie zarzutu czwartego, dotyczącego niedocenienia współpracy SGL w odniesieniu do obniżenia kwoty grzywny na podstawie komunikatu w sprawie współpracy

Główne argumenty

73.

W ramach zarzutu czwartego SGL podważa ustalenia Sądu zawarte w pkt 367–375 zaskarżonego wyroku, prowadzące do odrzucenia argumentów przywołanych przez SGL dotyczących naruszenia komunikatu w sprawie współpracy, a w konsekwencji do niedostatecznego obniżenia kwoty grzywny przyznanego przez Sąd.

74.

SGL podnosi w istocie, że jej współpraca nie została właściwie doceniona. Po pierwsze, Sąd niesłusznie stwierdził w pkt 367 zaskarżonego wyroku, że SGL nie jest uprawniona do większego obniżenia ze względu na to, że błędnie została uznana za przywódcę kartelu. Po drugie, SGL twierdzi, że padła ofiarą dyskryminacji, gdyż jej współpraca miała co najmniej taką samą wartość jak współpraca innych uczestników kartelu, w szczególności UCAR.

75.

SGL podważa ustalenia Sądu zawarte w pkt 368, 370 i 373 zaskarżonego wyroku i twierdzi między innymi w tym względzie, że ocena wartości współpracy przedsiębiorstwa nie jest zależna od tego, jaka część tej współpracy została w rzeczywistości wzięta pod uwagę przez Komisję.

76.

W opinii Komisji ustalenia Sądu w tej kwestii są prawidłowe, a twierdzenia SGL, w części niedopuszczalne, powinny zostać w całości odrzucone.

77.

Komisja powołuje się w szczególności na uznanie, jakie przysługuje jej przy obniżaniu grzywny, a zwłaszcza przy dokonywaniu oceny jakości i przydatności współpracy różnych członków kartelu. Ponadto — jak słusznie wskazano w zaskarżonym wyroku — gdyby to Sąd miał decydować o tym, że Komisja powinna była uznać, że w danym okresie określone przedsiębiorstwo dopuściło się naruszenia, Sąd przywłaszczyłby sobie uprawnienia Komisji.

Ocena

78.

Przede wszystkim należy mieć na uwadze, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Komisji przysługuje szeroki zakres uznania w odniesieniu do określenia kwoty grzywny, w tym również jej obniżenia na podstawie komunikatu w sprawie współpracy ( 30 ). I tak, jakkolwiek do Trybunału należy zbadanie, czy Sąd dokonał prawidłowej oceny wykonywania przez Komisję tego uznania, do Trybunału nie należy, w ramach orzekania w sprawie odwołania, zastąpienie ze względów słuszności własną oceną oceny Sądu, który w ramach nieograniczonego prawa orzekania orzeka o kwotach wymierzonych grzywien ( 31 ).

79.

W odniesieniu do zbadania obniżenia grzywny przyznanego SGL Sąd, po pierwsze, oparł swoją ocenę w tym względzie — moim zdaniem słusznie — na założeniu, że zgodnie z jasnym sformułowaniem komunikatu w sprawie współpracy odnoszącym się do przedsiębiorstwa, które „jako pierwsze” dostarcza danych mających „decydujące” znaczenie dla udowodnienia „istnienia” tego kartelu, z bardzo istotnego obniżenia grzywny na podstawie pkt B komunikatu w sprawie współpracy może skorzystać tylko jedno przedsiębiorstwo, a mianowicie to, które jako pierwsze dostarcza takich danych dotyczących istnienia kartelu, ale nie dodatkowo inne przedsiębiorstwa, które przedstawiają (później) dane odnoszące się do poszczególnych okresów czy też aspektów działalności tego kartelu.

80.

Zatem Sąd prawidłowo stwierdził, że Komisja mogła słusznie uznać, iż jedynie UCAR była pierwszym przedsiębiorstwem w rozumieniu pkt B i C komunikatu w sprawie współpracy.

81.

Co za tym idzie, Sąd również prawidłowo stwierdził w pkt 367 zaskarżonego wyroku, że SGL nie spełnia przesłanek określonych w pkt B lit. b) bądź pkt B lit. e) komunikatu w sprawie współpracy ze względu na pełnioną przez nią funkcję przywódcy kartelu. To stwierdzenie oparte jest na ocenie faktów, która — jak wskazałem powyżej ( 32 ) — nie może zostać podważona w ramach niniejszego odwołania.

82.

Następnie jeśli chodzi o wywody SGL skierowane przeciwko ustaleniom zawartym w pkt 368 zaskarżonego wyroku, Sąd nie popełnił błędu, uznając, że Komisja nie miała obowiązku wynagrodzenia współpracy poprzez obniżenie grzywny, w sytuacji gdy nie oparła się na żadnym ze wspomnianych dowodów, stwierdzając istnienie naruszenia wspólnotowego prawa konkurencji czy decydując o wymiarze kary. W tym względzie z orzecznictwa Trybunału wynika, że tego rodzaju współpraca może uzasadniać obniżenie grzywny ze względu na współpracę jedynie wtedy, gdy umożliwia ona Komisji wywiązanie się z ciążącego na niej obowiązku ustalenia istnienia naruszenia i doprowadzenia do jego zakończenia, a więc w istocie ułatwia Komisji wykonanie zadania ( 33 ), co nie może mieć miejsca, w sytuacji gdy Komisja nawet nie wzięła pod uwagę współpracy, o której mowa.

83.

W tej kwestii Sąd słusznie wskazał w pkt 369 i 370 zaskarżonego wyroku, że z uwagi na przysługujące Komisji uznanie w tej dziedzinie nie może być ona zobowiązana do stwierdzenia i ukarania każdego antykonkurencyjnego zachowania, zaś sądy wspólnotowe nie mogą stwierdzić — nawet jeśli miałoby to mieć miejsce jedynie dla celów obniżenia grzywny — że Komisja w świetle dowodów, jakimi dysponowała, powinna była stwierdzić, iż określone przedsiębiorstwo w określonym czasie popełniło naruszenie. SGL nie może zatem twierdzić, że jej współpraca powinna zostać wynagrodzona poprzez istotne obniżenie grzywny na tej podstawie, że Komisja była na podstawie tej współpracy zobowiązana stwierdzić istnienie określonego naruszenia i wymierzyć za nie karę.

84.

Wreszcie jeśli chodzi o twierdzenie SGL, że jej współpraca została niedoceniona w porównaniu ze współpracą ze strony innych członków kartelu, po pierwsze, należy zwrócić uwagę, iż Sąd słusznie stwierdził w pkt 371 zaskarżonego wyroku, że Komisja dysponuje szerokim zakresem uznania przy dokonywaniu oceny jakości i użyteczności współpracy ze strony różnych członków kartelu. Po drugie, SGL nie wykazała, w jaki sposób Sąd pominął krytykę oczywistego nadużycia tego uznania przez Komisję.

85.

Ponadto w odniesieniu do twierdzenia SGL, że padła ona ofiarą dyskryminacji w stosunku do UCAR, należy zauważyć, że chociaż prawdą jest, iż przy ustalaniu kwoty grzywny i przyznawaniu obniżenia Komisja jest co do zasady — jakkolwiek z zastrzeżeniem szerokiego zakresu uznania, jakim dysponuje — związana zasadą równego traktowania ( 34 ), trzeba pamiętać, że — jak wspomniałem powyżej — współpraca ze strony UCAR słusznie doprowadziła do uznania jej za „pierwsze” przedsiębiorstwo w rozumieniu pkt B komunikatu w sprawie współpracy. Już z samej tej przyczyny znaczenie jej współpracy i przyznane jej obniżenie nie mają żadnego związku ze współpracą SGL i przyznanym jej obniżeniem. SGL nie może zatem twierdzić, że Komisja dopuściła się wobec niej dyskryminacji, powołując się na różnicę w obniżeniu przyznanym jej i obniżeniu przyznanym UCAR.

86.

Z powyższego wynika, że ustalenia Sądu w odniesieniu do obniżenia grzywny przyznanego SGL nie naruszają prawa. Zarzut czwarty podlega w konsekwencji oddaleniu.

E — W przedmiocie zarzutu piątego, dotyczącego nieuwzględnienia przez Sąd zdolności SGL do zapłacenia grzywny oraz nieproporcjonalności nałożonej grzywny

Główne argumenty

87.

W ramach zarzutu piątego SGL podnosi, że Sąd niesłusznie stwierdził w pkt 333 zaskarżonego wyroku, iż w ramach ustalania kwoty grzywny Komisja nie była zobowiązana do uwzględnienia trudnej sytuacji finansowej SGL i braku funduszy na zapłatę grzywny.

88.

SGL przedstawia zasadniczo dwa argumenty na poparcie tego zarzutu. Po pierwsze, twierdzi, że nałożona na nią grzywna — nawet po obniżeniu — jest sama w sobie nieproporcjonalnie wysoka, tym bardziej że w chwili wydawania decyzji nie wzięto pod uwagę zdolności zainteresowanej spółki do zapłaty grzywny. Po drugie, SGL podnosi, że Komisja i Sąd są prawnie zobowiązani do uwzględnienia zdolności płatniczej SGL. Nie sprawdziwszy, czy nałożona grzywna zagraża dalszemu istnieniu zainteresowanej spółki z przyczyn ekonomicznych, Sąd nieprawidłowo zastosował pkt 5 lit. b) wytycznych.

89.

Komisja twierdzi, że argumenty te są niedopuszczalne, a w każdym razie bezzasadne.

Ocena

90.

W zakresie, w jakim SGL wysunęła w swoim odwołaniu, po pierwsze, szereg argumentów kwestionujących proporcjonalność nałożonej grzywny, zarzut piąty należy uznać za niedopuszczalny, ponieważ ma on w rzeczywistości na celu poddanie grzywien ponownemu ogólnemu badaniu, zaś Trybunał nie jest uprawniony do jego przeprowadzenia w ramach odwołania ( 35 ).

91.

Po drugie, w odniesieniu do twierdzenia, że Sąd nie wziął pod uwagę zdolności płatniczej SGL przy ustalaniu kwoty grzywny, należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, które znajduje pełne odzwierciedlenie w pkt 333 zaskarżonego wyroku, przy ustalaniu kwoty grzywny Komisja nie ma obowiązku uwzględnić słabej sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, gdyż uznanie takiego obowiązku oznaczałoby przyznanie przedsiębiorstwom najmniej przystosowanym do warunków rynkowych nieuzasadnionej przewagi konkurencyjnej ( 36 ).

92.

Następnie jeśli chodzi o pkt 5 lit. b) wytycznych, zgodnie z którym należy wziąć pod uwagę rzeczywistą zdolność płatniczą przedsiębiorstwa, Trybunał orzekł już w wyroku sprawie SGL Carbon przeciwko Komisji, iż wspomniane powyżej orzecznictwo nie może w żaden sposób zostać podważone przez ten przepis. Jak Trybunał zauważył w owej sprawie, zdolność płatnicza ma znaczenie jedynie w „określonym kontekście społecznym”, na który składają się konsekwencje, które miałaby zapłata grzywny, w szczególności w zakresie wzrostu bezrobocia lub pogorszenia sytuacji sektorów gospodarczych dostawców i odbiorców zainteresowanego przedsiębiorstwa ( 37 ).

93.

W świetle powyższego podzielam zdanie Sądu, że okoliczność, iż akt wydany przez organ wspólnotowy może prowadzić do niewypłacalności lub likwidacji danego przedsiębiorstwa, nie jest jako taka zakazana w prawie wspólnotowym. Ponadto SGL nie przedstawiła żadnego dowodu na istnienie „określonego kontekstu społecznego” w rozumieniu przedstawionym powyżej.

94.

W związku z tym Sąd nie naruszył prawa, odrzucając w pkt 333 zaskarżonego wyroku zarzut dotyczący nieuwzględnienia przez Komisję zdolności płatniczej SGL.

95.

Zarzut piąty powinien zatem zostać oddalony.

F — Zarzut szósty dotyczący błędnego obliczenia stopy odsetek

Główne argumenty

96.

Zarzut szósty skierowany jest przeciwko pkt 408–415 zaskarżonego wyroku, w których Sąd odrzucił zarzuty, w drodze których SGL domagała się uchylenia odsetek określonych w art. 3 akapit trzeci zaskarżonej decyzji (6,75%) oraz w piśmie Komisji z dnia 20 grudnia 2002 r. (2%).

97.

SGL podtrzymuje swoje argumenty podniesione przed Sądem, że ustalone stopy odsetek są zbyt wysokie oraz że należy stwierdzić nieważność odpowiedniego akapitu zaskarżonej decyzji. Te szczególnie wysokie odsetki, które należy uiścić, stanowią w rzeczywistości dodatkową karę, dla której nie ma podstawy prawnej.

98.

Komisja twierdzi, że argumenty wysuwane przez SGL — dotyczące ustaleń faktycznych i stanowiące powtórzenie argumentów już przedstawionych przed Sądem — są niedopuszczalne, a w każdym razie bezzasadne.

Ocena

99.

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że w odpowiedzi na podnoszoną niezgodność z prawem odsetek za opóźnienie w wysokości 6,75% ustalonych w zaskarżonej decyzji, Sąd słusznie powołał się w pkt 411 zaskarżonego wyroku na utrwalone orzecznictwo, zgodnie z którym uprawnienia przyznane Komisji na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 obejmują uprawnienie do ustalania stopy odsetek za opóźnienie i do określania szczegółowych warunków wykonania jej decyzji ( 38 ).

100.

Sąd słusznie zatem uznał, że Komisja mogła jako punkt odniesienia przyjąć stopę wyższą od referencyjnej rynkowej stopy oferowanej przeciętnemu pożyczkobiorcy w zakresie niezbędnym do zapobieżenia zwłoce w zapłacie grzywny ( 39 ).

101.

SGL nie wykazała w kontekście niniejszego odwołania, pod jakim względem Sąd błędnie stwierdził w pkt 412 zaskarżonego wyroku, że Komisja nie przekroczyła granic uznania, którym dysponuje — jak wskazałem powyżej — przy ustalaniu stopy odsetek za opóźnienie. Zamiast to uczynić, SGL powiela w istocie swoje argumenty już rozpatrzone przez Sąd dotyczące nadmiernej wysokości stopy odsetek, co w rzeczywistości sprowadza się do wniosku o ponowne zbadanie ( 40 ). W tym zakresie zarzut musi więc zostać uznany za niedopuszczalny.

102.

Po drugie, w odniesieniu do podnoszonej niezgodności z prawem stopy odsetek w wysokości 2% od tymczasowych płatności dokonywanych przez przedsiębiorstwa na poczet grzywien, które zostały na nie nałożone, Sąd — moim zdaniem prawidłowo — uznał ten zarzut, który nie został podniesiony w skardze wniesionej do Sądu, za nowy zarzut w rozumieniu art. 48 § 2 regulaminu Sądu. W konsekwencji Sąd miał prawo odrzucić zarzut jako niedopuszczalny, co uczynił w pkt 413 zaskarżonego wyroku. Tym bardziej zatem SGL nie ma możliwości podniesienia tego zarzutu w postępowaniu odwoławczym.

103.

Zarzut szósty należy zatem odrzucić.

104.

Z całości powyższych rozważań wynika, że odwołanie należy oddalić w całości.

VII — W przedmiocie kosztów

105.

Zgodnie z art. 69 § 2 regulaminu, mającym zastosowanie do postępowania odwoławczego na podstawie art. 118 regulaminu, kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Ponieważ Komisja wniosła o obciążenie SGL kosztami postępowania, a SGL przegrała sprawę, należy obciążyć ją kosztami postępowania.

VIII — Wnioski

106.

Ze względów przedstawionych powyżej proponuję, by Trybunał:

1)

oddalił odwołanie;

2)

obciążył SGL kosztami postępowania.


( 1 ) Język oryginału: angielski.

( 2 ) Zb.Orz. str. II-10.

( 3 ) Wyrok w sprawie SGL Carbon przeciwko Komisji, Zb.Orz. str. I-5977. Niniejsze odwołanie jest również pod tym względem w pewnym stopniu zbliżone do odwołania w sprawie C-289/04 P Showa Denko przeciwko Komisji (wyrok z dnia 29 czerwca 2006 r., Zb.Orz. str. I-5859).

( 4 ) Dz.U. 1962, 13, str. 204.

( 5 ) Dz.U. 1998, C 9, str. 3.

( 6 ) Dz.U. 1996, C 207, str. 4.

( 7 ) Wyrok z dnia 14 grudnia 1972 r. w sprawie 7/72, Rec. str. 1281.

( 8 ) Wymienionego wyżej w przypisie 3.

( 9 ) Zobacz między innymi wyroki: z dnia 5 maja 1966 r. w sprawach połączonych 18/65 i 35/65 Gutmann przeciwko Komisji EWEA, Rec. str. 149 oraz z dnia 15 października 2002 r. w sprawach połączonych C-238/99 P, C-244/99 P, C-245/99 P, C-247/99 P, od C-250/99 P do C-252/99 P i C-254/99 P Limburgse Vinyl Maatschappij i in. przeciwko Komisji, Rec. str. I-8375, pkt 59.

( 10 ) Zobacz między innymi wyrok z dnia 7 stycznia 2004 r. w sprawach połączonych C-204/00 P, C-205/00 P, C-211/00 P, C-213/00 P, C-217/00 P i C-219/00 P Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, Rec. str. I-123, pkt 338.

( 11 ) Wymieniony wyżej w przypisie 3.

( 12 ) Wymieniony wyżej w przypisie 3.

( 13 ) Wyrok z dnia 18 maja 2006 r. w sprawie C-397/03 P, Zb.Orz. str. I-4429.

( 14 ) Punkty 28 i 29.

( 15 ) Punkt 30.

( 16 ) Punkty 33–37.

( 17 ) Zobacz podobnie ww. w przypisie 3 wyroki: w sprawach SGL Carbon przeciwko Komisji, pkt 36, i Showa Denko przeciwko Komisji, pkt 60.

( 18 ) Wymienionego wyżej w przypisie 7.

( 19 ) Zobacz ww. w przypisie 13 wyrok w sprawie Archer Daniels Midland i Archer Daniels Midland Ingredients przeciwko Komisji, pkt 48 i 49.

( 20 ) Zobacz wyrok w sprawie SGL Carbon przeciwko Komisji, pkt 27.

( 21 ) Zobacz między innymi postanowienie Trybunału z dnia 17 września 1996 r. w sprawie C-19/95 P San Marco Impex Italiana przeciwko Komisji, Rec. str. I-4435, pkt 40, wyrok z dnia 2 marca 1994 r.C-53/92 P Hilti przeciwko Komisji, Rec. str. I-667, pkt 42, wyrok z dnia 28 czerwca 2005 r. w sprawach połączonych C-189/02 P, C-202/02 P, od C-205/02 P do C-208/02 P i C-213/02 P Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. I-5425, pkt 177.

( 22 ) Zobacz podobnie między innymi wyroki: z dnia 28 maja 1998 r. w sprawie C-7/95 P Deere przeciwko Komisji, Rec. str. I-3111, pkt 20 i z dnia 7 lipca 2005 r. w sprawie C-208/03 P Le Pen przeciwko Parlamentowi, Zb.Orz. str. I-6051, pkt 39 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 23 ) Zobacz w szczególności wyroki: z dnia 1 października 1991 r. w sprawie C-283/90 P Vidrányi przeciwko Komisji, Rec. str. I-4339, pkt 29, z dnia 20 listopada 1997 r. w sprawie C-188/96 P Komisja przeciwko V., Rec. str. I-6561, pkt 24, z dnia 17 grudnia 1998 r. w sprawie C-185/95 P Baustahlgewebe przeciwko Komisji, Rec. str. I-8417, pkt 25, z dnia 7 maja 1998 r. w sprawie C-401/96 P Somaco przeciwko Komisji, Rec. str. I-2587, pkt 53.

( 24 ) Zobacz podobnie między innymi wyroki: ww. w przypisie 21 w sprawie Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 428, z dnia 9 listopada 1983 r. w sprawie 322/81 Michelin przeciwko Komisji, Rec. str. 3461, pkt 19 i 20 oraz ww. w przypisie 3 w sprawie Showa Denko przeciwko Komisji, pkt 69.

( 25 ) Zobacz w szczególności wyroki: ww. w przypisie 21 w sprawie Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 428 i z dnia 7 czerwca 1983 r. w sprawach połączonych od 100/80 do 103/80 Musique Diffusion française i in. przeciwko Komisji, Rec. str. 1825, pkt 21.

( 26 ) Zobacz podobnie między innymi ww. w przypisie 21 wyrok w sprawie Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 434–439; zob. także w odniesieniu do orzecznictwa Sądu w tej kwestii w szczególności wyrok z dnia 20 marca 2002 r. w sprawie T-23/99 LR AF 1998 przeciwko Komisji, Rec. str. II-1705, pkt 200.

( 27 ) Zobacz pkt 46 powyżej.

( 28 ) Zobacz pkt 46 powyżej i orzecznictwo przytoczone w przypisie 21.

( 29 ) Zobacz podobnie między innymi wyroki: ww. w przypisie 21 w sprawie Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 68 i ww. w przypisie 23 w sprawie Baustahlgewebe przeciwko Komisji, pkt 70.

( 30 ) Zobacz ww. w przypisie 21 wyrok w sprawie Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 393 i 394.

( 31 ) Zobacz wyroki: ww. w przypisie 3 w sprawie SGL Carbon przeciwko Komisji, pkt 48 i ww. w przypisie 21 w sprawie Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 245.

( 32 ) Zobacz pkt 46 i 48 powyżej.

( 33 ) Zobacz podobnie wyroki: z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C-297/98 P SCA Holding przeciwko Komisji, Rec. str. I-10101, pkt 36 i 37 i ww. w przypisie 21 w sprawie Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 399.

( 34 ) Zobacz ww. w przypisie 9 wyrok w sprawie Limburgse Vinyl Maatschappij i in. przeciwko Komisji, pkt 617.

( 35 ) Zobacz między innymi wyroki: ww. w przypisie 21 w sprawie Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 245 i 246, z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie C-359/01 P British Sugar przeciwko Komisji, Rec. str. I-4933, pkt 48 i 49.

( 36 ) Zobacz wyroki: z dnia 8 listopada 1983 r. w sprawach połączonych od 96/82 do 102/82, 104/82, 105/82, 108/82 i 110/82 IAZ i in. przeciwko Komisji, Rec. str. 3369, pkt 54 i 55, ww. w przypisie 21 w sprawie Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 327.

( 37 ) Wymieniony wyżej w przypisie 3 wyrok w sprawie SGL Carbon, pkt 106.

( 38 ) Zobacz ww. w przypisie 3 wyrok w sprawie SGL Carbon przeciwko Komisji, pkt 113.

( 39 ) Zobacz podobnie tamże, pkt 114 i 115.

( 40 ) Zobacz pkt 47 powyżej.

Top