Sprawozdawcy:

Kinga JOÓ i Carlos Manuel TRINDADE

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	25.1.2023
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa
Data przyjęcia przez sekcję	21.6.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	13.7.2023
Sesja plenarna nr	580
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	171/19/22

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES w pełni popiera rezolucje Organizacji Narodów Zjednoczonych, w których stwierdzono, że woda jest podstawowym prawem człowieka (1) i ma fundamentalne znaczenie dla korzystania w pełni z życia i wszystkich praw człowieka (2). W ramach celów zrównoważonego rozwoju ONZ (SDG), a konkretnie celu 6, oraz zasady 20 Europejskiego filaru praw socjalnych Unii Europejskiej ustanowiono ogólne zasady prawa dostępu do wody. W kontekście zachodzącej zmiany klimatu ubóstwo wodne staje się wyzwaniem większego kalibru, które trzeba zwalczać działaniami polityki publicznej. W sytuacji niedoboru wody najbardziej cierpią słabsze grupy społeczne.

1.2.

EKES wzywa Komisję Europejską i państwa członkowskie do zastosowania podejścia opartego na prawach człowieka we wszystkich działaniach z zakresu polityki wodnej oraz w celu rozwiązania problemu ubóstwa wodnego, co jest również zgodne z Europejskim filarem praw socjalnych. Organizacja dostaw wody i usług sanitarnych powinna być: zrównoważona, sprawiedliwa, skuteczna, wysokiej jakości i przystępna cenowo dla wszystkich oraz szczególnie nastawiona na uwzględnienie słabszych grup społecznych.

1.3.

EKES uważa, że powszechny dostęp ludności do wody pitnej i usług sanitarnych wysokiej jakości i po przystępnych cenach należy traktować jako dobro publiczne, a nie tylko przedmiot transakcji, dlatego też nie należy zarządzać nim według zasad rynku wewnętrznego.

1.4.

EKES wzywa Komisję, by promowała jednolite podejście do rozumienia ubóstwa wodnego na szczeblu UE oraz by opracowała kompleksową definicję ubóstwa wodnego. Taka definicja ma umożliwić konkretne i spójne rozumienie ubóstwa wodnego (3), w ramach którego każde państwo członkowskie będzie mogło opracować własną definicję zależną od kontekstu, zgodnie z definicją europejską.

1.5.

EKES wzywa Komisję do opracowania wspólnych wytycznych w celu monitorowania dostępu do dobrej jakości dostaw wody i usług sanitarnych po przystępnych cenach (4) oraz związanych z tym dostępem różnic przestrzennych i społecznych oraz różnic pod kątem płci istniejących na szczeblu państw członkowskich i UE, a także do określenia stanu rzeczy i regularnego monitorowania rozwoju sytuacji. Dane powinny być wiarygodne, aktualne i publicznie dostępne. Jest to również konieczne, aby spełnić wymogi art. 16 ust. 1 lit. a) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/2184 z dnia 16 grudnia 2020 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (5) (zwanej dalej dyrektywą w sprawie wody pitnej), i EKES oczekuje, że przyjęty zostanie wniosek Komisji Europejskiej dotyczący przekształcenia dyrektywy dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych (6), wprowadzający art. 19 dotyczący dostępu do systemu sanitacyjnego.

1.6.

EKES proponuje Komisji, by podczas najbliższego przeglądu dyrektywy w sprawie wody pitnej uwzględnić gwarancję powszechnego dostępu do dostaw wody i warunków sanitarnych, jak określono w celu zrównoważonego rozwoju ONZ nr 6. EKES zaleca Komisji przyjęcie wspólnych wytycznych dotyczących ustalania cen wody i usług sanitarnych, w ramach których państwa członkowskie będą mogły, w zależności od uwarunkowań, rozwijać swoje ramy regulacyjne. Takie wytyczne powinny obejmować poszanowanie prawa człowieka do wody i zasadę nieobniżania jej ochrony, podobnie do tego, co zaleca ONZ w kontekście praw człowieka i dostępu do wody pitnej oraz usług sanitarnych.

1.7.

EKES podkreśla, że płacenie za dostawy wody i usługi sanitarne nie powinno zagrażać zaspokajaniu innych potrzeb społecznych. Dlatego też EKES wzywa Komisję do przeglądu środków stosowanych we wszystkich państwach członkowskich dotyczących przystępności cenowej, zwłaszcza w odniesieniu do konsumentów podatnych na zagrożenia. Komisję wzywa się, aby na podstawie tego przeglądu opracowała wspólne wytyczne dla państw członkowskich w celu określenia, które gospodarstwa domowe mają trudności z opłaceniem tych usług, a konkretnie – jakie grupy konsumentów są podatne na zagrożenia, oraz środków służących rozwiązaniu tych kwestii. Celem takich wytycznych powinno być zagwarantowanie, że żaden użytkownik znajdujący się w trudnej sytuacji nie zostanie odłączony od dostaw wody (7). Podejmowane środki powinny opierać się na całościowym spojrzeniu na sytuację dotkniętych gospodarstw domowych i w zależności od konkretnych warunków obejmować instrumenty polityki społecznej, polityki mieszkaniowej oraz szczególne środki dotyczące dostaw wody i usług sanitarnych. Przy finansowaniu takich środków należy uwzględnić zasadę solidarności i oprócz finansowania publicznego rozważyć innowacyjne formy finansowania, np. ustanowienie specjalnych funduszy wliczonych w rachunki za wodę.

1.8.

EKES zaleca, by UE przyjęła i wzmocniła ramy regulacyjne odnoszące się do umów koncesji dotyczących wody, by zarządzać nią jako dobrem publicznym, a nie jako towarem, którym można handlować. Takie ramy regulacyjne powinny: a) być dostosowane do praw człowieka, b) służyć promowaniu zrównoważonego rozwoju ekosystemów wodnych, c) zostać ustanowione i wdrożone w sposób przejrzysty z udziałem społeczeństwa, d) uzupełniać ramy praw koncesyjnych instytucji publicznych do odzyskiwania wody, korzystania z praw w zamian za sprawiedliwą rekompensatę i ponownego przyznawania ich użytkownikom w sytuacjach kryzysowych związanych z suszą.

1.9.

EKES zauważa, że istnieje zasadnicza różnica między publiczną a prywatną gospodarką wodną, a w obu można znaleźć dobre i złe przykłady. Gospodarka prywatna, ze względu na nastawienie na zysk, może miewać trudności ze spełnieniem podstawowego wymogu powszechności usług, czyli z obsługą 100 % ludności. EKES uważa, że publiczne gospodarowanie wodą jest w stanie lepiej zagwarantować powszechny dostęp do wody i systemów kanalizacyjnych po uczciwych cenach i przy zachowaniu odpowiednich norm jakości oraz dbałości o odtworzenie i ochronę ekosystemów.

1.10.

EKES uważa, że UE i wszystkie państwa członkowskie powinny przyjąć wizję środowiskową i opracować programy finansowania adresowane do dystrybutorów wody, aby ograniczali wycieki i straty, które są jedną z największych plag gospodarki zasobami wodnymi. EKES wzywa Komisję i państwa członkowskie do rozważenia oraz wspierania nowych i innowacyjnych technologii w celu rozwiązania problemu niedoboru wody, takich jak zwiększone wykorzystanie wody szarej i oczyszczonych ścieków oraz zdecentralizowane, niewielkie oczyszczalnie ścieków.

1.11.

EKES wzywa Komisję i państwa członkowskie do zapewnienia finansowania publicznego na rozwój infrastruktury, ze szczególnym uwzględnieniem właścicieli nieruchomości o skromnych zasobach oraz obszarów miejskich i wiejskich na których potrzeby w zakresie renowacji infrastruktury od dawna nie są zaspokajane i które charakteryzują się wysokim poziomem deprywacji społecznej. Należy rozważyć powiązanie rozwoju infrastruktury wodno-kanalizacyjnej z falą renowacji. Ponadto w planowaniu przestrzennym należy uwzględnić zrównoważone pod względem środowiskowym, gospodarczym i społecznym świadczenie dostaw wody i usług sanitarnych.

1.12.

Ze względu na liczne zlewnie rzek w Europie obejmujące wiele państw członkowskich EKES zaleca przyjęcie politycznych i technicznych ram zarządzania oraz udział społeczeństwa obywatelskiego w odniesieniu do każdej z istniejących zlewni w UE (zob. punkty 6.4 i 6.5). EKES sugeruje, by Komisja oceniła wyniki gospodarowania wodami w zlewniach rzek oraz wprowadziła mechanizmy polityczne, techniczne i partycypacyjne w celu jego poprawy. Komisja powinna wprowadzić radę konsultacyjną, która reprezentowałaby wszystkie zainteresowane strony jako podmiot wspierający organ odpowiedzialny za daną zlewnię rzeki i odgrywała rolę mediatora w konfliktach transgranicznych.

1.13.

EKES zaleca Komisji, by: — uregulowała projekty rolne oraz przemysłowe charakteryzujące się bardzo dużym zużyciem wody w kontekście mogących z nich wyniknąć problemów środowiskowych i społecznych, a w niektórych przypadkach opracowała stopniowe wygaszanie takich projektów, przy jednoczesnym zadbaniu o przedsiębiorstwa, pracowników i terytoria, których to działanie dotyczy, oraz przy zapewnieniu niezbędnych funduszy na osiągnięcie równowagi w ramach znalezionego rozwiązania, — opracowała przepisy gwarantujące minimalny przepływ, który dociera do morza, — zadbała o to, by Unia przyjęła plany na wypadek sytuacji nadzwyczajnej, traktując priorytetowo dostęp do wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi w sytuacji kryzysu jej niedoboru.

1.14.

EKES sugeruje, by UE opracowała politykę służącą ochronie konsumentów, pozwalającą zapewnić wszystkim dostęp do bezpiecznej wody pitnej po uczciwej cenie i do odpowiednich systemów kanalizacyjnych. Polityka ta powinna obejmować udział poszczególnych zainteresowanych stron (konsumentów, pracowników, przedsiębiorstw) w organach konsultacyjnych.

1.15.

EKES wzywa Komisję i państwa członkowskie do działań na rzecz zwiększenia świadomości mieszkańców UE na temat wartości wody oraz znaczenia powszechnego dostępu do wody i urządzeń sanitarnych. Należy wykorzystywać potencjał komunikacji i edukacji do promowania bardziej zrównoważonego korzystania z dostaw wody i usług sanitarnych (8). Te kampanie informacyjne należy przede wszystkim adresować do dzieci i młodzieży, choć podnoszenie świadomości powinno obejmować wszystkie grupy wiekowe. W przypadku gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem wodnym działania informacyjne trzeba połączyć z innymi środkami mającymi na celu poprawę dostępu takich gospodarstw do odpowiedniej jakości oraz przystępnych cenowo dostaw wody i usług sanitarnych.

1.16.

EKES podkreśla, że unijnym i krajowym strategiom w zakresie polityki wodnej powinny towarzyszyć systematyczne analizy potrzeb dotyczących personelu sektora wodnego, w tym niezbędnych kwalifikacji, rozwoju siły roboczej oraz zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Takie analizy należy przeprowadzać wspólnie z partnerami społecznymi tego sektora.

2.   Wprowadzenie i zakres opinii

2.1.

Woda odgrywa fundamentalną rolę we wszystkich aspektach życia. Jest również kluczowym elementem zrównoważonego rozwoju i ma zasadnicze znaczenie dla pokoju cywilizacji. Zmiana klimatu już spowodowała nasilenie problemów związanych z wodą, a w przyszłości ich skala jeszcze się zwiększy. Niewystarczające zaopatrzenie w wodę słodką coraz bardziej obciąża wspólnoty ludzkie, zwłaszcza grupy znajdujące się w trudnej sytuacji.

2.2.

W 2010 r. (9) Zgromadzenie Ogólne ONZ wyraźnie uznało prawo człowieka do wody i usług sanitarnych, które potwierdzono dodatkowo podczas Konferencji Wodnej ONZ w 2023 r. (10) ONZ przyznaje również, że czysta woda pitna i usługi sanitarne są niezbędne do realizacji wszystkich praw człowieka. Spośród 17 uzgodnionych na szczeblu międzynarodowym celów zrównoważonego rozwoju ONZ kwestii tej dotyczy cel nr 6: „Zapewnić wszystkim ludziom dostęp do wody i warunków sanitarnych poprzez zrównoważoną gospodarkę zasobami wodnymi”. Oprócz tych globalnych zobowiązań zasada nr 20 Europejskiego filaru praw socjalnych stanowi, że „[k]ażdy ma prawo dostępu do podstawowych usług dobrej jakości, w tym wody [i] urządzeń sanitarnych”.

2.3.

UE ustanowiła kompleksowe ramy prawne i ramy zarządzania w celu zapewnienia zrównoważonej gospodarki wodnej oraz poczyniła postępy w ich wdrażaniu (11), (12). We wcześniejszych opiniach EKES opowiadał się za powiązaniem wyzwań związanych z wodą z walką z ubóstwem i planami jego wyeliminowania (13), promowaniem zaopatrzenia w wodę i dostępu do kanalizacji jako usługi użyteczności publicznej o zasadniczym znaczeniu dla wszystkich (14) oraz z ułatwianiem dostępu do wody pitnej grupom społecznym w trudnej sytuacji lub mieszkańcom obszarów odizolowanych lub o niekorzystnym położeniu, lub peryferyjnych obszarów wiejskich (15).

2.4.

W niniejszej opinii z inicjatywy własnej zwraca się uwagę na obecne wyzwania związane z dostępem do czystej wody i usług sanitarnych. Przeanalizowano w niej także środki, które należy wdrożyć na poziomie europejskim, krajowym i lokalnym, oraz rolę zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego w walce z ubóstwem wodnym i jego skutkami, zwłaszcza dla osób znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji. Co więcej, przeanalizowano sposoby łagodzenia społecznych, politycznych i gospodarczych skutków ubóstwa wodnego oraz jego wpływu na zdrowie ludzi.

2.5.

Mimo stosunkowo korzystnej pozycji UE w ujęciu globalnym w Europie wciąż występuje ubóstwo wodne. Brak dostępu do dobrej jakości i przystępnych cenowo dostaw wody i usług sanitarnych, czyli sytuacja, którą można określić jako ubóstwo wodne, jest codziennym doświadczeniem milionów obywateli Unii. Innymi słowy, miliony Europejczyków pozbawia się prawa dostępu do dobrej jakości i przystępnych cenowo dostaw wody i usług sanitarnych.

2.6.

Tymczasem ubóstwo wodne ma daleko idące konsekwencje społeczne, gospodarcze i środowiskowe, w tym takie jak zagrożenie dla zdrowia na poziomie indywidualnym i wspólnotowym, zmniejszenie zdolności do zatrudnienia, pogorszenie stanu lokalnej gospodarki, wykluczenie społeczne, zanieczyszczenie środowiska, przemieszczanie się ludności i migracje oraz niestabilność polityczna. Takie konsekwencje są absolutnie nieproporcjonalne, jeśli porównać udział gospodarstw domowych w zużyciu wody i produkcji ścieków z udziałem sektorów przemysłu i rolnictwa. Odnosiła się do tego pierwsza udana europejska inicjatywa obywatelska, która dotyczyła dostępu do wody i usług sanitarnych. W jej ramach domagano się zagwarantowania dostaw wody i urządzeń sanitarnych dla wszystkich w UE, praw człowieka ponad interesami rynkowymi w zakresie zaopatrzenia w wodę oraz zwiększenia starań UE w celu zapewnienia powszechnego dostępu do wody i usług sanitarnych (16). Rozwiązanie problemu ubóstwa wodnego jest niezbędne do osiągnięcia priorytetów politycznych KE, a zwłaszcza Zielonego Ładu i związanej z nim obietnicy, by nie pozostawiać nikogo w tyle.

2.7.

W dyrektywie w sprawie wody pitnej zobowiązano państwa członkowskie, by podjęły wszelkie niezbędne środki w celu zapewnienia dostępu do wody pitnej dla wrażliwych i zmarginalizowanych grup. W dyrektywie tej nie uznano jednak powszechnego prawa dostępu do bezpiecznej wody pitnej i warunków sanitarnych, o czym jest mowa w celach zrównoważonego rozwoju. EKES wzywa KE do uwzględnienia tego prawa w następnej rewizji dyrektywy w sprawie wody pitnej.

2.8.

EKES ubolewa, że dostępne dane są ograniczone i fragmentaryczne, co utrudnia uzyskanie kompleksowego przeglądu skali i charakterystyki powyższego zjawiska.

3.   Dostęp do wysokiej jakości wody i usług sanitarnych

3.1.

2,2 % populacji UE, czyli około 9,8 miliona osób, nie korzysta z bezpiecznie zarządzanej wody pitnej z ulepszonego źródła, dostępnej w miejscu ich przebywania (17). Kolejne 2 %, około 9,4 miliona osób, ma zapewniony podstawowy dostęp do wody pitnej jedynie poza miejscem swego przebywania (18). Około 450 tys. osób mieszkających w UE (19) nie ma nawet podstawowego dostępu do wody pitnej. 6,7 miliona ludzi w UE, czyli 1,5 % populacji, żyje bez urządzeń sanitarnych, to znaczy w gospodarstwie domowym, w którym nie ma ani wanny, ani prysznica, ani toalety ze spłuczką, podczas gdy 84,5 miliona ludzi, 19 % populacji, żyje bez dostępu do co najmniej wtórnego oczyszczania ścieków (20).

3.2.

Ubóstwo wodne dotyka w szczególności osoby i gospodarstwa domowe będące w trudnej sytuacji. — Gospodarstwa domowe dotknięte ubóstwem ponad trzykrotnie częściej nie mają także dostępu do urządzeń sanitarnych (21). — Brak dostępu do wody, urządzeń sanitarnych i higieny („WASH”) na wiele sposobów znacznie bardziej uderza w kobiety, choćby ze względu na ich większą rolę w wykonywaniu prac domowych oraz kwestie higieny związane z miesiączkowaniem. — Również dzieci są o wiele bardziej narażone na konsekwencje braku higieny. — Skutki ubóstwa wodnego szczególnie dotykają także osoby z niepełnosprawnościami lub o szczególnych potrzebach. — Osoby bezdomne, zwłaszcza te śpiące na ulicy, z powodu skrajnego kryzysu bezdomności dotkliwie odczuwają brak dostępu do wody, urządzeń sanitarnych i higieny. — Największa mniejszość etniczna w Europie, Romowie, w dużym stopniu nie ma dostępu do bezpiecznej wody pitnej i usług sanitarnych po przystępnych cenach. Co trzecia osoba pochodzenia romskiego mieszka w mieszkaniu bez wody wodociągowej (22), a tylko nieco ponad połowa ma spłukiwaną toaletę lub prysznic (23). Istnieją przykłady marginalizowanych społeczności z nadreprezentacją Romów, którym to społecznościom zamyka się publiczne krany (24) i tym samym odmawia nawet podstawowych usług związanych z wodą pitną. Bywa, że zamieszkują one na obszarach, gdzie z powodu działalności gospodarczej wody gruntowe są zanieczyszczone (25). — Migranci, zwłaszcza migranci nieposiadający dokumentów, przebywający w lokalach tymczasowych i w prowizorycznych mieszkaniach, mogą być szczególnie narażeni na słaby dostęp do dostaw wody i urządzeń sanitarnych. — Brak dostępu do wody i usług sanitarnych po przystępnych cenach może mieć wpływ na przedsiębiorstwa rodzinne gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji oraz powodować problemy społeczne i gospodarcze.

3.3.

Dysproporcje przestrzenne w infrastrukturze wodno-kanalizacyjnej są ważnym – choć nie jedynym – czynnikiem wpływającym na nierówny dostęp pod względem społecznym. Na wielu obszarach problemy infrastrukturalne i społeczne krzyżują się. W szczególnie niekorzystnej sytuacji mogą znajdować się marginalizowane społeczności wiejskie. Ponadto w dzielnicach ubogich w zasoby i wymagających długotrwałych remontów infrastruktura niskiej jakości przyczynia się do ubóstwa wodnego oraz problemów środowiskowych.

3.4.

Tymczasem zmiany demograficzne wpływają na rozkład przestrzenny popytu na dostawy wody i urządzenia sanitarne. W wielu gęsto zaludnionych obszarach miejskich presję na dostawy wody i urządzenia sanitarne zwiększa urbanizacja. Z kolei w innych częściach UE, zwłaszcza na obszarach wiejskich, choć nie tylko tam, spadek liczby ludności stanowi wyzwanie dla funkcjonowania sieci.

3.5.

O ile wspomniane problemy związane z brakiem dostępu do dostaw wody i urządzeń sanitarnych dotyczą przede wszystkim pewnych grup społecznych, znacznie większy odsetek ludności UE – średnio 30 % – jest dotknięty jakąś formą deficytu wody, tj. niedopasowaniem popytu na wodę do jej podaży (26). Mieszkańcy południowej Europy przez cały rok borykają się z poważnymi problemami związanymi z deficytem wody. W innych częściach Europy niedobory wody występują sporadycznie i w określonych newralgicznych miejscach. W sumie 8 milionów ludzi w Europie żyje na obszarach o wysokiej częstotliwości występowania suszy lub deficytu wody (27). Przewiduje się, że zmiana klimatu spowoduje dalsze sezonowe zmniejszenie dostępności wody w większości części Europy.

3.6.

Co więcej, zmiana klimatu – powodująca zmianę cykli hydrologicznych, zmianę rozkładu opadów i wzrost temperatur– jest głównym czynnikiem wpływającym na deficyt wody i na wiele sposobów ma bezpośredni wpływ na dostęp do wody, usług sanitarnych i warunków higieny. Susze, wzrost temperatury, a nawet ekstremalne opady deszczu skutkują zmniejszeniem dostępności i jakości wody oraz degradacją infrastruktury, co prowadzi do trudności w utrzymaniu higieny i warunków sanitarnych. Wzrost poziomu mórz i oceanów może powodować zmniejszenie dostępności wody pitnej z powodu powodzi i intruzji wody morskiej. Dane dotyczące konkretnie Europy są skąpe, jednak na podstawie globalnych trendów można rozsądnie założyć, że zmiana klimatu ma nieproporcjonalny wpływ na osoby, gospodarstwa domowe i społeczności znajdujące się w trudnej sytuacji (28).

3.7.

Ilość wody zużywanej przez gospodarstwa domowe zmienia się znacznie w zależności od państwa członkowskiego i waha się od około 77 do 220 litrów dziennie na osobę (29). We wschodnich państwach członkowskich zużycie jest zwykle niższe niż w zachodnich, a niektóre południowe państwa członkowskie są największymi konsumentami; zdarzają się jednak wartości nietypowe (30).

3.8.

Choć jakość wody w UE jest ogólnie dobra, na niektórych obszarach utrzymują się problemy z jakością, o czym świadczą sprawy dotyczące niezgodności z normami, wszczęte przeciwko niektórym państwom członkowskim na podstawie dyrektywy w sprawie wody pitnej. Ponadto brak dostępu do bezpiecznie zarządzanej wody pitnej, a zwłaszcza podstawowych usług dostaw wody, niesie ze sobą wysokie ryzyko korzystania z wody niezdatnej do picia.

3.9.

Zadowolenie z jakości wody pitnej jest ogólnie wysokie, choć nie powszechne. Dane ankietowe z połowy lat 2010–2019 pokazują, że 82 % mieszkańców UE uważa jakość wody pitnej w miejscu zamieszkania za dobrą (31), a około 7 % nie zgadza się z tą opinią. Ogólna ocena wody pitnej w UE była znacznie mniej korzystna, a tylko 27 % zgodziło się ze stwierdzeniem, że ogólnie w UE jest dobry dostęp do zdrowej i czystej wody.

3.10.

O ile przeważająca większość mieszkańców UE używa wody z kranu do mycia, higieny osobistej i gotowania, odsetek osób używających wody z kranu do picia jest nieco niższy. W połowie lat 2010–2019 ponad 90 % osób deklarowało używanie wody kanalizacyjnej do gotowania, podczas gdy tylko 55 % twierdziło, że zawsze używa wody kanalizacyjnej bezpośrednio do picia, a dodatkowe 10 % zawsze pije wodę kanalizacyjną po jej przefiltrowaniu.

3.11.

Przez ostatnie dekady coraz częściej postrzegano wodę jako towar, a usługi wodne i sanitarne przeszły proces prywatyzacji i finansjalizacji. Jednak w ostatnich latach procesy te zostały zakwestionowane i istnieją już przykłady gmin, które ponownie przejęły usługi wodne. Woda ma fundamentalne znaczenie dla życia, stanowi wspólne dobro i prawo człowieka. Dlatego EKES uważa, że dostawy wody oraz usługi sanitarne, jako usługi użyteczności publicznej, powinny podlegać jasnym regulacjom zakładającym obowiązek świadczenia usług, tak aby doprowadzić do powszechnego zapewniania gospodarki wodnej i ściekowej po przystępnych cenach i na wystarczającym poziomie jakości. W dyrektywie w sprawie koncesji (2014/23/UE) (32) Komisja powinna utrzymać wyłączenia dotyczące wody i ścieków, przyznane w wyniku udanej europejskiej inicjatywy obywatelskiej „Prawo do wody”. EKES zaleca, by Komisja wyłączyła usługi dostaw wody z przepisów jednolitego rynku.

4.   Przystępność cenowa

4.1.

Przystępność cenowa dostaw wody oraz usług sanitarnych jest coraz większym problemem dla mieszkańców UE – m.in. z powodu niedawnego wzrostu cen energii – i oczekuje się, że wydatki na te usługi wzrosną. Choć zasadniczo koszty dostaw wody i usług sanitarnych nie stanowią nadmiernego obciążenia dla gospodarstw domowych, to jednak częstym wyjątkiem są tu gospodarstwa domowe o niskich dochodach, których liczba jeszcze prawdopodobnie wzrośnie. Jeśli za pułap graniczny przyjąć 3 %, to w 13 państwach UE najbiedniejsze 5 % populacji ma problemy z przystępnością cenową dostaw wody i usług sanitarnych, a w niektórych państwach dotyczy to nawet najuboższych 10 % populacji (33). A przecież sama metoda mierzenia problemów z przystępnością cenową może być przedmiotem dyskusji, może nastręczać trudności i nie wykazywać pełnej skali problemu z powodu pomijania np. gospodarstw domowych, w których z wody korzysta się w zbyt niskim stopniu, różnic w ustalaniu cen wody (34) oraz względnej sytuacji dochodowej gospodarstw domowych.

4.2.

Ceny dostaw wody i usług sanitarnych wykazują dużą rozbieżność między państwami i wewnątrz nich (35), a ze względu na brak szczegółowych danych statystycznych nie można dokonać kompleksowego przeglądu. Systemy dystrybucji na obszarach wiejskich charakteryzują się jednak dłuższymi sieciami i wyższymi kosztami eksploatacyjnymi, co prowadzi do wyższych taryf.

4.3.

Gospodarstwa domowe znajdujące się w trudnej sytuacji mogą być bardziej narażone na kwestie przystępności cenowej z powodu niższych dochodów, ale i ze względu na gorszą jakość i niższą wydajność urządzeń oraz więcej czasu spędzanego w domu. W nieproporcjonalnie dużym stopniu dotyczy to zmarginalizowanych kobiet, dzieci i osób młodych, a także osób bezrobotnych.

4.4.

Choć dominujące problemy z przystępnością cenową wymagają ukierunkowanych i skutecznych środków społecznych, nie widać obecnie, by państwa członkowskie UE podejmowały jakieś szeroko zakrojone działania przez w celu rozwiązania problemu przystępności cenowej ani środków dotyczących konsumentów podatnych na zagrożenia. Ponadto brakuje kompleksowej perspektywy na wypadek – możliwy lub nie – zaprzestania świadczenia usług oraz usług minimalnych. Dostępne są jednak częściowe dane z niektórych państw (36), które pokazują różnorodność takich środków służących rozwiązaniu kwestii przystępności cenowej.

4.5.

W ramowej dyrektywie wodnej pogłębiono koncepcję zasady „zanieczyszczający płaci” za pośrednictwem celu pełnego zwrotu kosztów z myślą o zagwarantowaniu zdrowia ekosystemów. Stosowanie tej zasady stoi jednak w sprzeczności z zasadą powszechnego dostępu do wysokiej jakości wody pitnej po przystępnych cenach i w praktyce powoduje poważne konsekwencje społeczne, w szczególności wzrost nierówności, ponieważ najuboższe grupy społeczne albo są objęte proporcjonalnie wyższymi taryfami, albo nie podlegają powyższej zasadzie. EKES uważa, że stosowanie zasady powszechnego dostępu do wysokiej jakości wody pitnej po przystępnych cenach powinno mieć fundamentalne znaczenie i być uwzględniane obok kwestii dotyczących środowiska, które leżą u podstaw zasad „zanieczyszczający płaci” oraz pełnego zwrotu kosztów.

4.6.

Aby zapewnić przestrzeganie prawa człowieka do wody, ochronę ekosystemów oraz by uwzględnić aspekt społeczny, w strukturze opłat za wodę należy starannie wyważyć przystępność cenową, wydajność, sprawiedliwość i ochronę tego zasobu. Z myślą o tym opracowano rozmaite struktury taryfowe, w tym strukturę specjalnego sprawozdawcy (37) ds. praw człowieka do bezpiecznej wody pitnej i urządzeń sanitarnych zaprezentowaną na 76. sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ (38).

5.   Zrównoważoność

5.1.

W niniejszej opinii nie podejmowano kwestii problemów środowiskowych, takich jak intruzja wody morskiej lub zanieczyszczenie, które też mogą generować problemy społeczne. Skupiono się na natomiast działalności człowieka prowadzącej do nadmiernej eksploatacji i powodującej konflikty w zakresie użytkowania. Najbardziej typowa jest sytuacja, w której wykorzystanie wody uniemożliwia korzystanie z niej przez inną stronę. Próbowano zaradzić temu problemowi w unijnych i krajowych przepisach gospodarowania wodami w dorzeczu (39), które w Europie wdrożono i zrealizowano w różnym stopniu.

5.2.

Nadmierna eksploatacja powoduje wzrost niedoboru i degradację jakości wody oraz jakości związanych z nią usług. Degradacja jakości wody zwiększa też niedobór nie tyle ze względu na brak samej ilości wody, ile ze względu na zmniejszenie ilości wody nadającej się do dowolnego celu lub co najmniej na konieczność zwiększenia funduszy potrzebnych do przywrócenia tej wody do możliwych do zaakceptowania standardów. Aby rozwiązać problem nadmiernej eksploatacji, należy skupić się na przyczynach, a nie na skutkach, które omówiono w poprzednim punkcie. Nadmierna eksploatacja powoduje problemy środowiskowe, które przekładają się na problemy społeczne, ponieważ działalność człowieka zależy od ekosystemów, zwłaszcza tych zdrowych.

5.3.

Pojawia się szczególny problem – a mianowicie rozwijane są projekty rolne lub przemysłowe o bardzo dużym zużyciu wody na obszarach, gdzie tej wody brakuje. Projekty te są możliwe tylko dzięki przesyłowi wody z innych dorzeczy oraz nadmiernej eksploatacji wód powierzchniowych, co w konsekwencji prowadzi do problemów środowiskowych i społecznych. Przykładowo nadmierna eksploatacja rzeki prowadzi do zmniejszenia ilości osadów i składników odżywczych docierających do morza, skutkując zwiększeniem degradacji obszarów przybrzeżnych i zmniejszeniem zasobów rybnych. Ogólnie rzecz biorąc, nadmierna eksploatacja skutkuje zubożeniem ekosystemów, co najbardziej dotyka słabsze grupy społeczne.

5.4.

Problemy społeczne wynikają ze ograniczenia rybołówstwa oraz potencjalnie ze zmniejszenia aktywności turystycznej na wybrzeżach. O ile za pomocą dużych inwestycji można utrzymać turystykę i złagodzić problemy związane z degradacją wybrzeży, o tyle w odniesieniu do zasobów rybnych nie jest to już możliwe. Z drugiej strony, jeśli UE wprowadzi przepisy nakazujące zakończenie projektów odpowiedzialnych za nadmierną eksploatację, pojawi się problem bezrobocia zatrudnionych przy tych projektach pracowników.

5.5.

Wycieki i straty (40) nie wiążą się z nadmierną eksploatacją, ale stanowią nieefektywne i niedopuszczalne wykorzystanie wody. Jest to kwestia, która wymaga szczególnej perspektywy. Tymczasem, jeśli chodzi o wycieki i straty, głównym kryterium dystrybutorów wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi jest kryterium ekonomiczne (41). Wycieki i straty usuwa się tylko do tego pułapu, gdy ich dalsze usuwanie jest droższe niż wpisanie ich w koszty. Zazwyczaj pułap ten wynosi około 15 % wycieków i strat (42). A przecież możliwe jest także inne kryterium. W dzisiejszych czasach, gdy niedobór wody rośnie, bardzo potrzebne byłoby zejście poniżej poziomu 15 %.

6.   Zarządzanie

6.1.

EKES zauważa, że dystrybucja wody i kanalizacja na całym świecie należą do kompetencji gmin, a ich operatorzy mają różny status (przedsiębiorstwa prywatne lub samorządowe) i obsługują co najmniej jedną gminę. Przy tym w Unii Europejskiej i na całym świecie znaczna większość ludzi jest obsługiwana przez publiczne przedsiębiorstwa wodociągowe. Niezależnie od różnych form funkcjonowania dystrybucji wody istnieje jedno kluczowe rozróżnienie: zarządzanie publiczne i prywatne. W ramach każdego z nich można znaleźć różne rodzaje zarządzania. Można również znaleźć dobre i złe przykłady zarówno zarządzania publicznego, jak i prywatnego. Niemniej w przypadku zarządzania prywatnego, nastawionego na zysk, mogą pojawiać się trudności ze spełnieniem wymogu powszechności usług. Taki zakres świadczenia usług, po przystępnych cenach i z zapewnieniem wystarczającej jakości, łatwiej jest osiągnąć za pomocą zarządzania publicznego. EKES zauważa, że wniosek ten potwierdzają liczne przykłady rekomunalizacji dostaw wody i usług sanitarnych z ostatnich dwudziestu lat.

6.2.

Najlepszym sposobem na zapewnienie jakości, przystępności cenowej oraz powszechności usług jest udział wszystkich zainteresowanych stron na poziomie zarządzania i w organach regulacyjnych. Taki model wpisuje się w dalsze dążenie do celu zrównoważonego rozwoju nr 6, jeżeli chodzi o dostęp do wody i warunków sanitarnych, także w obliczu rosnącego niedoboru i cen. Takie rozwiązanie udało się wprowadzić w Kordobie, gdzie spółka miejska EMACSA ma wspólny zarząd z udziałem zainteresowanych stron i jest przykładem zarządzania partycypacyjnego (43). Organy regulacyjne, aby zapewnić skuteczniejszą regulację, powinny mieć zarząd z udziałem zainteresowanych stron, zamiast podlegać jednoosobowemu kierownictwu.

6.3.

Źródłem napięć, a ostatecznie konfliktów między państwami, nawet wewnątrz UE, mogą być międzynarodowe rzeki i jednolite części wód. EKES sugeruje, by UE zaangażowała się w segment gospodarowania wodami w zlewniach, które obejmuje kilka państw członkowskich, przez określenie ogólnych zasad i konkretnych celów oraz poprzez odpowiednie monitorowanie. Jest to najlepszy sposób wspierania gospodarki wodnej w czasach niedoboru, który wywołują różnego rodzaju kryzysy.

6.4.

Obecnie model zarządzania w gospodarce wodnej (rozproszenie i brak hierarchicznych organów nadzorczych oraz brak przejrzystości spowodowany biurokracją) jest nieskuteczny. Istnieje pilna potrzeba znalezienia nowego modelu zarządzania ekosystemami wodnymi, zwłaszcza obejmującymi kilka państw członkowskich. W sektorze wodnym istnieje wiele organów odpowiedzialnych za różne etapy cyklu hydrologicznego, mających sprzeczne wizje i cele, a czasem pokrywające się ze sobą obowiązki. EKES proponuje Komisji, aby ustanowiła ramy zarządzania wodami w zlewni, z funkcjami dla organów politycznych i technicznych na poziomie dorzecza. Celem byłoby, przy maksymalnej skuteczności, zapewnienie ogólnego zarządzania politycznego i technicznego, a także udziału wszystkich zainteresowanych stron za pomocą skutecznych mechanizmów uczestnictwa.

6.5.

Komitet proponuje zwłaszcza model zarządzania, który jest zarówno polityczny, jak i techniczny, demokratyczny i otwarty, ukierunkowany na realizację zasady powszechnego dostępu do wysokiej jakości wody pitnej po przystępnych cenach dla obywateli. EKES proponuje, by istniały komitety ds. zarządzania zasobami zlewni, składające się z reprezentantów wszystkich zainteresowanych państw. Zadaniem takich komitetów byłoby zarządzanie polityczne i rozwiązywanie wszelkich konfliktów interesów między państwami. Komitety ds. zarządzania zasobami zlewni powinny być wspierane przez komitet techniczny ekspertów i zajmować się technicznymi aspektami gospodarowania. Aby nie dochodziło do niezgodności ani nieporozumień dotyczących obowiązków, w ramach takiego komitetu należałoby publicznie i rygorystycznie ustalić hierarchię zadań komitetu i poszczególnych kompetentnych podmiotów w państwach członkowskich należących do danej zlewni. Obok komitetów ds. zarządzania zasobami zlewni powinna funkcjonować rada konsultacyjna. Rada taka będzie się składać z przedstawicieli organizacji społeczeństwa obywatelskiego, w szczególności organizacji na rzecz ochrony środowiska, klimatu i organizacji konsumenckich, a także partnerów społecznych. Jej zadaniem będzie prowadzenie zorganizowanego dialogu obywatelskiego z komitetami ds. zarządzania zasobami zlewni oraz pomoc w rozwiązywaniu ewentualnych konfliktów interesów.

---

(1)  https://www.ohchr.org/en/water-and-sanitation.

(2)  https://digitallibrary.un.org/record/687002.

(3)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu a odporność UE: wyzwania z perspektywy gospodarczej i społecznej” (opinia rozpoznawcza na wniosek prezydencji czeskiej) (Dz.U. C 486 z 21.12.2022, s. 88).

(4)  Uzupełnienie monitorowania określonego w dyrektywie w sprawie wody pitnej (dyrektywa (UE) 2020/2184).

(5)   Dz.U. L 435 z 23.12.2020, s. 1. „[I]dentyfikują osoby, w tym również wrażliwe i zmarginalizowane grupy, bez dostępu lub o ograniczonym dostępie do wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, oraz ustalają przyczyny takiego braku dostępu”, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32020L2184.

(6)  Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych (COM(2022) 541 final, 2022/0345 (COD).

(7)  Zob. także https://www.aquapublica.eu/article/news/access-water-and-sanitation-must-be-priority-commission-action-plan-implement-pillar.

(8)  Jak już podkreślono m.in. w przesłaniach i zaleceniach politycznych ze Szczytu Wodnego w Budapeszcie w 2016 r. (https://www.budapestwatersummit.hu/hu/Vilagtalalkozo/Letoltheto_dokumentumok) oraz w apelu z Budapesztu w ramach Szczytu Wodnego w 2019 r. (https://www.budapestwatersummit.hu/en/Summit/Budapest_Appeal).

(9)  Rezolucja 64/292 dot. prawa człowieka do wody i urządzeń sanitarnych (2010), https://www.un.org/waterforlifedecade/human_right_to_water.shtml.

(10)  https://sdgs.un.org/sites/default/files/2023-03/Closing%20press%20release_waterconference_FINAL_24Mar.pdf.

(11)  Wersja przekształcona dyrektywy w sprawie wody pitnej (2018).

(12)  Wniosek dotyczący zmiany dyrektywy dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych (2022).

(13)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie włączenia polityki wodnej do innych obszarów polityki europejskiej (opinia rozpoznawcza na wniosek prezydencji węgierskiej) (Dz.U. C 248 z 25.8.2011, s. 43).

(14)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie komunikatu Komisji w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej „Dostęp do wody i kanalizacji jest prawem człowieka! Woda jest dobrem publicznym, nie towarem!” (opinia z inicjatywy własnej) (COM(2014) 177 final) (Dz.U. C 12 z 15.1.2015, s. 33).

(15)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi” (wersja przekształcona) [COM(2017) 753 final – 2017/0332(COD)] (Dz.U. C 367 z 10.10.2018, s. 107).

(16)  https://right2water.eu/.

(17)  https://data.worldbank.org/indicator/SH.H2O.SMDW.ZS?locations=EU, rok referencyjny: 2020. Odsetek osób, które w miejscu swego przebywania w razie potrzeby nie mają dostępu do wody pitnej z ulepszonego źródła, niezanieczyszczonej fekaliami oraz priorytetowymi szkodliwymi substancjami chemicznymi. Ulepszone źródła wody obejmują wodę wodociągową, odwierty lub studnie, chronione studnie głębinowe, chronione źródła oraz wodę pakowaną lub dostarczaną.

(18)  https://data.worldbank.org/indicator/SH.H2O.BASW.ZS?locations=EU, rok referencyjny: 2020. Wskaźnik ten obejmuje zarówno osoby korzystające z podstawowych usług dostaw wody, jak i osoby korzystające z bezpiecznie zarządzanych usług wodnych. Podstawowe usługi związane z wodą pitną definiuje się jako dostęp do wody pitnej z ulepszonego źródła, pod warunkiem że czas dotarcia do punktu pobrania wody i z powrotem nie przekracza 30 minut. Ulepszone źródła wody obejmują wodę wodociągową, odwierty lub studnie, chronione studnie głębinowe, chronione źródła oraz wodę pakowaną lub dostarczaną.

(19)  Eurostat, https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/sdg_06_10/default/table?lang=en. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/demo_pjan/default/table?lang=en

(20)  Eurostat, https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/sdg_06_20/default/table?lang=en. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/demo_pjan/default/table?lang=en

(21)  https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ilc_mdho05/default/table?lang=en

(22)  https://fra.europa.eu/en/content/fra-opinions-eu-midis-ii-roma

(23)  https://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/society/20200918STO87401/dyskryminacja-romow-jak-wyglada-i-jak-reaguje-ue

(24)  http://www.errc.org/uploads/upload_en/file/thirsting-for-justice-march-2017.pdf

(25)  https://eeb.org/wp-content/uploads/2020/04/Pushed-to-the-Wastelands.pdf.

(26)  https://www.eea.europa.eu/publications/water-resources-across-europe-confronting.

(27)  Pierwsze wysłuchanie nt. „Czas na niebieski ład”, 27 lutego 2023 r.

(28)  https://www.preventionweb.net/understanding-disaster-risk/risk-drivers/poverty-inequality.

(29)  Eureau, The governance of water services in Europe, 2020 https://www.eureau.org/resources/publications/5268-the-governance-of-water-services-in-europe-2020-edition-2/file.

(30)  https://smartwatermagazine.com/news/locken/water-ranking-europe-2020.

(31)  https://circabc.europa.eu/sd/a/0070b535-5a6c-4ee4-84ba-6f6eb1682556/Public%20Consultation%20Report.pdf.

(32)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/23/UE z dnia 26 lutego 2014 r. w sprawie udzielania koncesji (Dz.U. L 94 z 28.3.2014, s. 1).

(33)  https://www.eesc.europa.eu/sites/default/files/files/blue_deal_fiasconaro.pdf.

(34)  https://www.oecd-ilibrary.org/sites/e1b8a4b6-en/index.html?itemId=/content/component/e1b8a4b6-en.

(35)  https://www.eureau.org/resources/publications/eureau-publications/5824-europe-s-water-in-figures-2021/file.

(36)  https://www.wareg.org/documents/affordability-in-european-water-systems/, https://www.oecd.org/env/resources/15425332.pdf.

(37)  Jego propozycją jest taryfa progresywna, gdzie pierwsza stawka powinna być przystępna cenowo, a w pewnych okolicznościach nawet bezpłatna – zgodnie z prawem człowieka do wody. Kolejna stawka byłaby na poziomie zwrotu kosztów, zaś trzecia stawka obejmowałaby znacznie wyższe ceny. Taki schemat zakłada subsydiowanie skrośne zastosowań podstawowych przez zastosowania luksusowe i zapobiega nadmiernemu zużyciu wody. EECS uważa, że każde państwo członkowskie, a nawet poszczególni operatorzy dostaw wody i usług sanitarnych powinni określić wartości dla każdej z tych stawek.

(38)  Sprawozdanie w sprawie zagrożeń i wpływu utowarowienia i finansjalizacji wody na prawa człowieka do bezpiecznej wody pitnej i urządzeń sanitarnych, przedstawione podczas 76. sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ przez specjalnego sprawozdawcę ds. prawa człowieka do dostępu do bezpiecznej wody pitnej i urządzeń sanitarnych, Pedro Arrojo Agudo, A/76/159.

(39)  Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz.U. L 327 z 22.12.2000, s. 1) (ramowa dyrektywa wodna).

(40)  Ogólnie rzecz biorąc, wycieki i straty odnoszą się do wody fizycznie utraconej i wody niefakturowanej; należy pamiętać, że część wody niefakturowanej jest jednak dozwolona. Aby uzyskać więcej informacji, należy zapoznać się z bilansem wodnym.

(41)  W tym akapicie w przypadku strat nie chodzi o niefakturowane dozwolone zużycie.

(42)  Jest to typowa wartość docelowa stosowana w Portugalii. Inne państwa UE mogą mieć inne wartości docelowe, ale sama wartość nie ma znaczenia dla rozważenia i dopracowania tej koncepcji.

(43)  Enrique Ortega de Miguel i Andrés Sanz Mulas, „Water Management in Córdoba (Spain): A Participative, efficient and Effective Public Model” w: Reclaiming Public Water, TNI ed., 2005.