This document is an excerpt from the EUR-Lex website
Document 52023DC0488
REPORT FROM THE COMMISSION TO THE COUNCIL AND THE EUROPEAN PARLIAMENT Third Report on the Application of Council Regulation (EC) No 723/2009 of 25 June 2009 on the Community legal framework for a European Research Infrastructure Consortium (ERIC)
SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA RADY I PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO Trzecie sprawozdanie ze stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 723/2009 z dnia 25 czerwca 2009 r. w sprawie wspólnotowych ram prawnych konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC)
SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA RADY I PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO Trzecie sprawozdanie ze stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 723/2009 z dnia 25 czerwca 2009 r. w sprawie wspólnotowych ram prawnych konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC)
COM/2023/488 final
KOMISJA EUROPEJSKA
Bruksela, dnia 14.8.2023
COM(2023) 488 final
SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA RADY I PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO
Trzecie sprawozdanie ze stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 723/2009 z dnia 25 czerwca 2009 r. w sprawie wspólnotowych ram prawnych konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC)
SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA RADY I PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO
Trzecie sprawozdanie ze stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 723/2009 z dnia 25 czerwca 2009 r. w sprawie wspólnotowych ram prawnych konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC)
W konkluzjach z 26 listopada 2021 r. Rada podkreśliła integrującą i organizującą rolę, jaką infrastruktury badawcze odgrywają w europejskim ekosystemie wiedzy i innowacji, zatwierdziła najnowszą mapę drogową ESFRI, z zadowoleniem przyjęła wyniki oceny ram prawnych konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC) oraz ponownie zwróciła się do Komisji o przedstawienie kolejnego sprawozdania z wdrażania ERIC. W konkluzjach Rady z 2 grudnia 2022 r. potwierdzono znaczenie ram ERIC dla zapewnienia możliwości tworzenia podmiotów operacyjnych infrastruktur badawczych, z zadowoleniem przyjęto postępy we wdrażaniu ERIC od chwili wejścia tych ram w życie i zwrócono się do Komisji o zaproponowanie inicjatywy na rzecz ich ewentualnego dalszego rozwijania.
W niniejszym trzecim sprawozdaniu ze stosowania rozporządzenia w sprawie ERIC przedstawiono przegląd aktualnej sytuacji w zakresie ERIC, zidentyfikowano najważniejsze czynniki, które mogą zapewnić ERIC możliwość przynoszenia korzyści społecznych i gospodarczych Europie i jej obywatelom, a także omówiono wyzwania w obszarze skutecznego finansowania ERIC oraz ich sprawnego funkcjonowania, których nie udało się jeszcze przezwyciężyć, oraz potencjalne rozwiązania w tym zakresie.
W rozporządzeniu w sprawie ERIC podjęto próbę rozwiązania jednego z głównych problemów związanych z tworzeniem nowych europejskich infrastruktur badawczych, tj. problemu braku odpowiednich ram prawnych uzgodnionych przez wszystkie państwa członkowskie, które umożliwiałyby członkom z różnych państw zawiązywanie partnerstw. ERIC upraszcza proces ustanawiania międzynarodowego podmiotu prawnego odpowiedzialnego za tworzenie i obsługiwanie infrastruktury badawczej, ograniczając negocjacje między rządami do minimum i traktując priorytetowo realizację inwestycji mających na celu przezwyciężenie najpoważniejszych wyzwań. Pozwala to wprowadzić elastyczną wewnętrzną strukturę zarządzania umożliwiającą członkom określenie w statucie swoich praw i obowiązków, powołanie organów i powierzenie im określonych kompetencji oraz przyjęcie innych ustaleń wewnętrznych stosownie do wymogów związanych z rodzajem danej infrastruktury badawczej i zakresem prowadzonej przez nią działalności.
Od publikacji ostatniego sprawozdania dotyczącego ERIC w 2018 r. tempo powstawania kolejnych ERIC przyspieszyło: jak do tej pory utworzono 26 tego rodzaju konsorcjów, przy czym wnioski o ustanowienie co najmniej siedmiu kolejnych są obecnie rozpatrywane – w przypadku części z nich procedura znajduje się już na zaawansowanym etapie. Biorąc pod uwagę ERIC, które istnieją od co najmniej pięciu lat, łączna liczba ich członków zwiększyła się o 70 % w porównaniu z liczbą członków założycieli, co potwierdza atrakcyjność ram prawnych ERIC dla obiektów badawczych i państw członkowskich. Średnio rzecz ujmując, każde ERIC ma 14 członków reprezentujących połowę państw członkowskich UE, przy czym niektóre ERIC zrzeszają już większość państw Unii. Łączna kwota inwestycji w ERIC, jakie zrealizowano do tej pory, opiewa na około 9 mld EUR. Powodzenie ERIC doprowadziło do utworzenia podobnych ram, m.in. konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury cyfrowej (EDIC) i Europejskie Konsorcjum na rzecz Infrastruktury Czipów (ECIC).
W kontekście europejskiego krajobrazu infrastruktur badawczych ERIC odgrywają coraz istotniejszą rolę we wspieraniu przełomowych badań naukowych i innowacji, przezwyciężaniu wyzwań społecznych i wspieraniu Europy w prowadzeniu współpracy i konkurowaniu na szczeblu globalnym. Ich dalszy rozwój powinien zapewnić możliwość połączenia szerszej sieci infrastruktur badawczych i zwiększenia dostępności usług świadczonych przez te infrastruktury zgodnie z priorytetami nowej EPB. Aby osiągnąć ten cel, należy zwiększyć poziom optymalizacji w kilku obszarach.
Dalszy rozwój infrastruktur badawczych, w tym ERIC, powinien pozostawać skorelowany z szerzej zakrojonymi celami polityki UE. Ramy finansowania długoterminowego ERIC muszą bazować na efektywnych synergiach między wszystkimi dostępnymi źródłami finansowania na szczeblu unijnym, krajowym i regionalnym. Należy zintensyfikować wysiłki na rzecz wzmocnienia programów dostępu do ERIC oraz dostępności świadczonych przez nie usług. Państwa będące członkami ERIC powinny dążyć do rozwiązania problemu braku perspektyw rozwoju kariery zawodowej wśród personelu ERIC poprzez zharmonizowanie warunków zatrudnienia. Bardziej precyzyjne określenie zakresu działalności ERIC ułatwiłoby stosowanie zwolnienia z VAT i usprawniłoby realizację inwestycji transgranicznych. Należy udostępnić dodatkowe wytyczne dotyczące działalności gospodarczej ERIC i zasad pomocy państwa, aby zwiększyć wpływ wywierany przez ERIC, a tym samym ich zrównoważony charakter.
ERIC mają potencjał, aby stać się preferowanym instrumentem prawnym w kontekście dalszego rozwijania zintegrowanych na szczeblu światowym działań w zakresie infrastruktury badawczej, o ile zapewnione zostaną odpowiednie warunki sprzyjające udziałowi państw trzecich w ERIC, co pozwoli przezwyciężyć obecne przeszkody prawne i operacyjne. Umożliwiłoby to lepsze wykorzystywanie infrastruktur badawczych na poszczególnych kontynentach i pozwoliłoby partnerom na szczeblu międzynarodowym dzielić się zdolnościami, zasobami wiedzy i usługami.
Dalsze zmiany wprowadzane w ramach ERIC powinny koncentrować się na tych obszarach, które wymagają dodatkowej optymalizacji lub harmonizacji.
1.Wprowadzenie
Jednym z filarów doskonałości naukowej Europy są konkurencyjne w skali światowej infrastruktury badawcze rozwijane i utrzymywane przez państwa członkowskie UE i Unię. Dzięki temu wsparciu infrastruktury badawcze stały się fundamentem europejskiej przestrzeni badawczej (EPB) i przyczyniły się do ukształtowania sposobu, w jaki obecnie prowadzi się badania naukowe w Europie, kładąc nacisk na współpracę, inkluzywność i otwarty dostęp. Podobnie jak infrastruktura publiczna, np. systemy transportu, infrastruktury badawcze są z reguły niezwykle kapitałochłonne, a jednocześnie mają kluczowe znaczenie dla rozwoju gospodarczego i dobrobytu regionów.
Rozwojowi infrastruktur badawczych w Europie sprzyjają ugruntowane ramy polityki UE opierające się na priorytetach strategicznych wyznaczanych przez Europejskie Forum Strategii ds. Infrastruktur Badawczych (ESFRI) 1 oraz wspólne ramy prawne konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC), które korzystają ze specjalnego finansowania zapewnianego w kontekście unijnego programu ramowego w zakresie badań naukowych i innowacji.
Rozporządzenie w sprawie ERIC 2 zostało przyjęte w 2009 r., aby ułatwić wspólne tworzenie i eksploatowanie dużych europejskich infrastruktur badawczych przez państwa członkowskie UE i państwa stowarzyszone. Mechanizm ustanowiony na mocy tego rozporządzenia okazał się niezwykle skuteczny, jeżeli chodzi o tworzenie i integrowanie licznych infrastruktur badawczych na szczeblu europejskim, dostosowywanie inwestycji i priorytetów w dziedzinie badań naukowych na szczeblu krajowym oraz gromadzenie zasobów i wiedzy specjalistycznej. Utworzenie 26 już funkcjonujących ERIC wiązało się z koniecznością poczynienia inwestycji kapitałowej opiewającej na kwotę około 9 mld EUR. Spośród 41 infrastruktur badawczych, które zostały już wdrożone w ramach mapy drogowej ESFRI – określanych mianem „głównych elementów ESFRI” – 60 % zostało ustanowionych jako ERIC. W przypadku większości ERIC poziom członkostwa zwiększył się znacząco na przestrzeni kilku lat od ich ustanowienia. Obecnie średnia liczba członków ERIC wynosi 14, co oznacza, że w ich skład wchodzi połowa państw UE. Ich atrakcyjność jako skutecznego instrumentu międzynarodowej współpracy naukowej zwiększa się również wśród państw stowarzyszonych, z których niektóre dokonały już transpozycji rozporządzenia w sprawie ERIC do swojego prawa krajowego (np. Norwegia), a także wśród partnerów Europy na szczeblu międzynarodowym.
Niniejsze trzecie sprawozdanie ze stosowania rozporządzenia w sprawie ERIC odzwierciedla strategiczne znaczenie ERIC w europejskim krajobrazie infrastruktur badawczych i uwzględnia najnowsze priorytety UE. Przedstawiono w nim przegląd aktualnej sytuacji w zakresie ERIC oraz zidentyfikowano najważniejsze czynniki sprzyjające prowadzeniu pionierskich badań naukowych, które mogą przynieść korzyści społeczne i gospodarcze Europie i jej obywatelom. Omówiono w nim również wyzwania w obszarze skutecznego finansowania ERIC oraz ich sprawnego funkcjonowania, których nie udało się jeszcze przezwyciężyć, oraz potencjalne rozwiązania w tym zakresie. Grupa ekspertów Komisji 3 , która opracowała ocenę wykonania rozporządzenia m.in. w oparciu o informacje przekazane przez liczne grono zainteresowanych stron, w tym ESFRI i forum ERIC 4 , wniosła istotny wkład w proces opracowywania niniejszego sprawozdania. Przy przygotowywaniu sprawozdania skorzystano również z okazji do zasięgnięcia opinii państw członkowskich UE w kwestii sposobów dalszego wykorzystywania rozporządzenia w sprawie ERIC i zwiększania wnoszonej przez nie europejskiej wartości dodanej, a także w kwestii ewentualnej potrzeby zoptymalizowania lub zharmonizowania niektórych elementów ram ustanowionych na mocy tego rozporządzenia.
2.Zapewnienie możliwości gromadzenia zaawansowanych zasobów badawczych oraz zaawansowanej wiedzy specjalistycznej
Europejskie infrastruktury badawcze stanowią jeden z głównych filarów EPB i są jednym z jej najważniejszych dotychczasowych osiągnięć.
Na przestrzeni ostatnich 20 lat rządy krajowe ściśle współpracowały z Komisją Europejską i przedstawicielami środowiska naukowego w ramach ESFRI i procesów związanych z opracowaną przez nie mapą drogową na rzecz usprawnienia rozwoju paneuropejskich infrastruktur badawczych oraz tworzenia warunków sprzyjających współpracy i tworzeniu sieci kontaktów między tymi infrastrukturami.
ESFRI zapewniło możliwość strategicznego reagowania w kwestii sposobu, w jaki europejski ekosystem infrastruktur badawczych może najskuteczniej wspierać postęp naukowy i innowacje w całej Unii oraz wnosić wkład w realizację szerzej zakrojonych europejskich celów politycznych i celów ONZ w zakresie zrównoważonego rozwoju. W grudniu 2021 r. ESFRI opublikowało szóstą edycję swojej mapy drogowej 5 , która stała się jednym z najważniejszych rezultatów EPB, ponieważ doprowadziła do wdrożenia 41 infrastruktur badawczych i zainicjowania 22 projektów będących obecnie w realizacji, a także pozwoliła zmobilizować inwestycje opiewające na kwotę ponad 24 mld EUR.
Te wspólne inwestycje miały również kluczowe znaczenie dla potwierdzenia wyznaczonego na szczeblu Unii celu zakładającego inwestowanie 3 % unijnego PKB w badania i rozwój: wspierają one inwestycje krajowe w przypadkach, w których priorytety UE są zgodne ze strategiami opracowywanymi na poziomie krajowym i regionalnym.
Opisane działania wywarły istotny wpływ na dostępność najnowocześniejszych obiektów dla naukowców i innowatorów, co pozwoliło Europie uzyskiwać jeszcze lepsze rezultaty w zakresie prowadzenia badań naukowych dzięki gromadzeniu zasobów badawczych i wiedzy specjalistycznej oraz udostępnianiu badaczom specjalistycznego sprzętu, technologii i zasobów, które są im potrzebne do dokonywania odkryć naukowych, poprawy wyników badań i napędzania innowacji.
W odpowiedzi na nowe inicjatywy kładące nacisk na cele środowiskowe, społeczne i gospodarcze w nowej EPB przewidziano zwiększenie wkładu działalności w zakresie badań naukowych i innowacji w realizację szerzej zakrojonych celów politycznych leżących u podstaw Zielonego Ładu, transformację cyfrową i dążenie do zbudowania konkurencyjnej i solidnej bazy gospodarczej, a także znaczące przyczynienie się tej działalności do przezwyciężania wyzwań o charakterze globalnym. Priorytety związane z europejskim krajobrazem infrastruktur badawczych ewoluowały wraz z tymi celami – obecnie koncentrują się one również na dalszym wspieraniu wysiłków służących zagwarantowaniu suwerenności UE w dziedzinie krytycznych i powstających technologii, uwzględniając technologie istotne w kontekście sprawiedliwej 6 transformacji ekologicznej i cyfrowej.
Wspieranie procesu wprowadzania zmian w szerzej zakrojonych celach polityki europejskiej wiąże się z koniecznością podejmowania nowych, wspólnych wysiłków strategicznych przez same infrastruktury badawcze – w tym kontekście kluczowe znaczenie ma sprawne działanie ERIC i pełnienie przez nie wiodącej roli w tym zakresie.
Dalszy rozwój infrastruktur badawczych, w tym ERIC, powinien pozostawać skorelowany z szerzej zakrojonymi celami polityki UE, uwzględniając cele odnoszące się do sprawiedliwej dwojakiej transformacji, wnoszenie wkładu w realizację celu zakładającego przeznaczanie 3 % unijnego PKB na inwestycje w badania i rozwój oraz wspieranie konkurencyjności Unii.
2.1.Kontekst polityki w zakresie infrastruktury badawczej
Rozwój europejskich infrastruktur badawczych na przestrzeni ostatnich kilku lat został ukształtowany przez szereg dokumentów strategicznych.
W białej księdze ESFRI pt. „Making Science Happen” [„Prowadzenie badań naukowych”] 7 opublikowanej w 2020 r. jako wkład w proces opracowywania nowej EPB przedstawiono wizję skonsolidowanego europejskiego ekosystemu infrastruktur badawczych leżącego u podstaw EPB i oferującego międzydyscyplinarne, zintegrowane i zharmonizowane usługi zapewniające użytkownikom tych infrastruktur zarówno możliwość dążenia do stawienia czoła najpoważniejszym wyzwaniom związanym z prowadzeniem badań naukowych i możliwość gromadzenia nowej wiedzy, jak i maksymalizowanie wpływu tych badań na przezwyciężanie najpilniejszych globalnych wyzwań społecznych oraz na codzienne funkcjonowanie obywateli Unii.
Wdrożenie takiego rozbudowanego ekosystemu wiąże się z koniecznością utrzymania bezwzględnej przewagi na szczeblu globalnym, jeżeli chodzi o potencjał infrastruktur badawczych w Europie, poprzez dążenie do przyspieszenia ich rozwoju i zapewnienia ich wykorzystywania w charakterze ośrodków wiedzy i innowacji, wzmacnianie ich roli w obszarze kształcenia i szkolenia, a także lepsze wykorzystywanie posiadanej przez nie wiedzy specjalistycznej w dziedzinie nauki o danych i inżynierii danych oraz zwiększanie stopnia udostępniania i wykorzystywania danych. W mapie drogowej ESFRI z 2021 r. 8 opisano bardziej szczegółowo, w jaki sposób można osiągnąć ten cel.
W „Pakcie na rzecz Badań Naukowych i Innowacji w Europie” 9 podkreślono, że infrastruktury badawcze stanowią fundament sprawnie funkcjonującego systemu badań naukowych i innowacji, oraz stwierdzono, że obecny krajobraz infrastruktur badawczych w Europie jest jednym z najistotniejszych osiągnięć EPB; w pakcie zwrócono również uwagę na konieczność dalszego wspierania rozwoju infrastruktur badawczych i dążenia do zapewnienia wywierania przez nie większego wpływu zgodnie z białą księgą ESFRI. W szczególności celem jednego z działań priorytetowych w ramach aktualnego programu polityki w zakresie EPB 10 jest poprawa zrównoważoności, dostępności i odporności infrastruktur badawczych w EPB, co stanowi jeden z kluczowych elementów procesu dalszego pogłębiania wewnętrznego rynku wiedzy w UE.
Kwestia rozwoju europejskiego ekosystemu infrastruktur badawczych stanowiła również istotny element programów działań kolejnych prezydencji Rady. W szczególności w grudniu 2022 r. Rada ds. Konkurencyjności (Rynku Wewnętrznego, Przemysłu, Badań i Przestrzeni Kosmicznej) wydała konkluzje w sprawie infrastruktur badawczych 11 , w których odniosła się do poszczególnych wymiarów omawianego ekosystemu i jego znaczenia dla europejskich badań naukowych i innowacji, rozwoju gospodarczego i społecznego, a także realizacji priorytetów politycznych Unii.
2.2.Stan wykonania rozporządzenia w sprawie ERIC – najważniejsze osiągnięcia
W rozporządzeniu w sprawie ERIC podjęto próbę rozwiązania jednego z głównych problemów związanych z tworzeniem nowych europejskich infrastruktur badawczych, tj. problemu braku odpowiednich ram prawnych uzgodnionych przez wszystkie państwa członkowskie, które umożliwiałyby członkom z różnych państw zawiązywanie partnerstw. ERIC upraszcza proces ustanawiania międzynarodowego podmiotu prawnego odpowiedzialnego za tworzenie i obsługiwanie infrastruktury badawczej, ograniczając negocjacje między rządami do minimum. Pozwala to wprowadzić elastyczną wewnętrzną strukturę zarządzania umożliwiającą członkom określenie w statucie swoich praw i obowiązków, powołanie organów i powierzenie im określonych kompetencji oraz przyjęcie innych ustaleń wewnętrznych stosownie do wymogów związanych z rodzajem danej infrastruktury badawczej i zakresem prowadzonej przez nią działalności.
Ustanowiono już 26 ERIC 12 , przy czym obecnie trwają prace nad ustanowieniem szeregu kolejnych – obejmują one szerokie spektrum dziedzin naukowych i obsługują różne rodzaje infrastruktur badawczych: infrastruktury zlokalizowane w jednym miejscu, infrastruktury zlokalizowane w wielu różnych miejscach oraz infrastruktury rozproszone.
Większość ERIC, które ustanowiono do tej pory, obsługuje rozproszone infrastruktury badawcze, przy czym niektóre z nich zapewniają możliwość stosowania podejść bazujących na różnych technikach, a także podejść multimodalnych i multidyscyplinarnych, co dowodzi, że struktura prawna ERIC jest odpowiednia do wdrażania szerokiego spektrum ram współpracy. Podejście to zostało uznane za skuteczne, dlatego też Komisja i Rada rozważają obecnie możliwość ustanowienia podobnych ram w innych obszarach, m.in. w obszarze infrastruktur cyfrowych 13 , półprzewodników 14 i europejskiej obronności 15 .
Wykaz ustanowionych ERIC zamieszczono w załączniku II. Wszystkie państwa członkowskie UE są członkami co najmniej jednego ERIC, a w dziesięciu z nich znajdują się siedziby statutowe ERIC. Dziewięć państw stowarzyszonych 16 jest członkami ERIC, a w Norwegii i Zjednoczonym Królestwie mieszczą się również siedziby statutowe ERIC. Członkami ERIC są również dwie organizacje międzyrządowe. Warto zauważyć, że z biegiem czasu liczba członków ERIC rośnie. Łączna liczba członków (w tym obserwatorów) wszystkich istniejących ERIC wynosi 357 członków i obserwatorów, z czego tylko 232 to członkowie założyciele. Stanowi to ogólny wzrost o 54 % w porównaniu do liczby założycieli. W przypadku ERIC, które istnieją od co najmniej pięciu lat, wzrost ten wynosi 70 %, co potwierdza atrakcyjność ram prawnych dotyczących ERIC.
Rozproszone ERIC obejmują węzły i ośrodki działające w setkach uczelni wyższych i krajowych (oraz niektórych międzynarodowych) instytucji badawczych. Są to długoterminowe partnerstwa instytucjonalne, które mają działać przez dziesięciolecia, znacznie dłużej niż ograniczone perspektywy czasowe bieżącego programu ramowego w zakresie badań naukowych i innowacji lub krajowych programów i inicjatyw.
3.Wkład ERIC w osiąganie głównych celów UE i radzenie sobie z globalnymi wyzwaniami
Infrastruktura badawcza to obszar priorytetowy wspólnych działań w Unii w ramach Paktu na rzecz badań naukowych i innowacji w Europie, mającego na celu zwiększenie otwartego dostępu do infrastruktury badawczej, lepsze wykorzystanie i połączenie infrastruktury badawczej, włączenie jej do europejskiej przestrzeni badawczej oraz wykorzystanie jej potencjału, jeżeli chodzi o opracowywanie rozwiązań dla globalnych wyzwań określonych w ramach Agendy ONZ na rzecz zrównoważonego rozwoju i porozumienia paryskiego.
Aby osiągnąć te cele, konieczna jest infrastruktura badawcza, która umożliwi przełomowe badania naukowe i innowacje dotyczące takich globalnych wyzwań, jak zmiana klimatu i globalne kwestie związane ze zdrowiem, i które pomogą Europie współpracować i konkurować z podmiotami na całym świecie, w tym dzięki wykorzystaniu transformacji cyfrowej i takich technologii jak sztuczna inteligencja (AI).
W kontekście europejskiego krajobrazu infrastruktur badawczych ERIC odgrywają coraz istotniejszą rolę we wspieraniu badań naukowych i innowacji w przezwyciężaniu tych wyzwań. Ich dalszy rozwój powinien umożliwić ściślejsze powiązanie szerszej sieci infrastruktury badawczej z nową europejską przestrzenią badawczą.
3.1.Zielona transformacja
Coraz więcej ERIC wspiera badania naukowe i innowacje na rzecz sprawiedliwej zielonej transformacji, łagodzenia skutków zmiany klimatu i ograniczania utraty różnorodności biologicznej. ECCSEL ERIC wspiera opłacalne rozwiązania w zakresie wychwytywania, składowania i utylizacji dwutlenku węgla (CCUS), a tym samym obniżanie emisji dwutlenku węgla w sektorze energetycznym i przemysłowym. CERIC-ERIC opracowuje usługi w dziedzinie magazynowania energii i współpracuje z partnerstwem na rzecz czystego wodoru. Budowa Europejskiego Źródła Spalacyjnego – ERIC przyczynia się do opracowania nowych i lepszych materiałów na potrzeby rozwiązań w zakresie energii, a także technologii zmniejszających ślad węglowy infrastruktury badawczej. ESS-ERIC zapewnia rzetelne dane na temat wzorców zachowań istotnych dla przeciwdziałania zmianie klimatu. ICOS-ERIC zapewnia dane dotyczące obiegu węgla i budżetu emisyjnego, które wykorzystuje się do kształtowania polityki w zakresie zmiany klimatu i polityki na rzecz uczynienia Europy neutralną pod względem emisji dwutlenku węgla, oraz opracowuje nowe koncepcje dotyczące monitorowania emisji gazów cieplarnianych w miastach. Euro-Argo ERIC wspiera zastosowania związane ze zmianą klimatu, np. w ramach programu Copernicus, oraz monitorowanie stanu oceanów. LifeWatch ERIC zapewnia zaplecze badawcze w zakresie e-nauki do analizy różnorodności biologicznej oraz roli i funkcjonowania ekosystemów. EMBRC-ERIC umożliwia dostęp do zasobów dotyczących różnorodności biologicznej mórz w całej Europie. AnaEE-ERIC wspiera opracowywanie strategii dotyczących przystosowania się do zmiany klimatu i łagodzenia jej skutków w odniesieniu do roślin, gleb, wody i różnorodności biologicznej w dalszej perspektywie. Niektóre z tych ERIC odgrywają również kluczową rolę na arenie międzynarodowej, np. ICOS ERIC jednym z głównych uczestników Global Carbon Project, a Euro-Argo ERIC pełni podobną rolę w międzynarodowym programie ARGO.
Jak wszystkie infrastruktury badawcze, również ERIC stoją w obliczu pilnej potrzeby zazieleniania. Niedawny kryzys energetyczny utrudnił normalne funkcjonowanie wielu ERIC, w szczególności tych energochłonnych, ale nie tylko. Aby osiągnąć cele UE w zakresie neutralności klimatycznej i zaradzić kryzysom związanym z zasobami (takimi jak energia, woda i surowce), należy jak najszybciej uzgodnić strategię i możliwe działania w celu uczynienia systemu infrastruktury badawczej zrównoważonym. Należy określić potrzeby inwestycyjne ERIC w zakresie zazieleniania i poszukać nowych mechanizmów finansowania.
Chociaż rozproszone ERIC postrzega się jako mniej energochłonne, stoją one przed wyzwaniem związanym z opracowaniem wspólnych strategii i synergii między poszczególnymi węzłami. Wymaga to stosowania wspólnych zatwierdzonych metod służących do oceny śladu środowiskowego w całym cyklu życia, określenia potrzeb w zakresie technologii i opracowania strategii działania, w tym dotyczących dostępu. Na przykład trwają rozmowy na temat kolokacji obiektów i opracowywania wspólnych usług. Częścią tych strategii może być również ułatwienie dostępu zdalnego i wirtualnego za pomocą cyfryzacji.
§Należy przede wszystkim zapewnić odpowiednie zasoby, aby zwiększyć możliwości ERIC w zakresie wspierania badań naukowych i innowacji na rzecz sprawiedliwej zielonej transformacji, łagodzenia skutków zmiany klimatu i ograniczania utraty różnorodności biologicznej.
§Ślad środowiskowy i zasobooszczędność ERIC powinno się uwzględniać – obecnie i w przyszłości – w całym cyklu życia infrastruktury badawczej, w szczególności na etapie opracowywania koncepcji i projektowania.
3.2.Transformacja cyfrowa
Wiele ERIC znajduje się w czołówce najbardziej zaawansowanych organizacji, jeśli chodzi o cyfryzację, czy to w odniesieniu do ich własnej działalności, sprzętu i oprzyrządowania, dostępu i usług, które zapewniają, bądź danych i wyników, które same generują. Na przykład w dziedzinie środowiska ERIC i inne infrastruktury badawcze są bardzo zaawansowane, jeżeli chodzi o cyfryzację wszystkich etapów pracy z danymi dzięki wykorzystaniu zautomatyzowanych instrumentów, kalibracji i przetwarzania danych, analiz opartych na sztucznej inteligencji oraz archiwizacji lub dzięki wykorzystaniu dostępu zdalnego i wirtualnego.
Pandemia COVID-19 znacznie przyspieszyła rozwój i upowszechnianie usług wirtualnych i usług zdalnego dostępu. Wymagało to jednak dużych inwestycji w zasoby informatyczne, nabycia przez personel ERIC nowych umiejętności, a także większego wsparcia na miejscu i dalszych szkoleń dla użytkowników zdalnych. Dostęp wirtualny i zdalny może stanowić wyzwanie przede wszystkim dla nowych użytkowników i prowadzić do utraty możliwości w zakresie tworzenia sieci kontaktów i współpracy, w szczególności w przypadku naukowców na wczesnym etapie kariery.
ERIC wspierają dziedziny nauki, w których intensywnie wykorzystuje się dane, i aktywnie uczestniczą w pracach uczynieniem tych danych zgodnymi z zasadą danych FAIR (możliwych do znalezienia, dostępnych, interoperacyjnych i nadających się do ponownego wykorzystania). W związku z tym ERIC w sposób znaczący przyczyniają się do urzeczywistnienia europejskiej chmury dla otwartej nauki. W tym celu uczestniczą bezpośrednio lub za pośrednictwem podmiotów reprezentujących ich członków w wielu działaniach mających na celu rozwój tej chmury i przyłączanie się do niej w różnych obszarach nauki. Wiele ERIC jest również członkami stowarzyszenia na rzecz europejskiej chmury dla otwartej nauki.
Udana transformacja cyfrowa ERIC lub transformacja cyfrowa za ich pośrednictwem wymaga znacznych inwestycji w ICT i rozwijania odpowiednich umiejętności personelu ERIC, w tym w zakresie wykorzystania możliwości sztucznej inteligencji, przy czym należy również rozważyć wprowadzenie odpowiednich środków ukierunkowanych na nowych użytkowników, w szczególności na naukowców na wczesnym etapie kariery lub przedstawicieli przemysłu.
3.3.Wyzwania związane ze zdrowiem i odporność na kryzysy
ERIC ukierunkowane na nauki biologiczne poprawiły swoje wyniki w zakresie badań i usług, a także ich jakość. Odnotowano poprawę, jeżeli chodzi o ich procesy działania, ich analizy stały się bardziej efektywne. Wprowadzono zintegrowane obowiązujące procedury działania (SOP), dane stały się lepiej dostępne i są standaryzowane. W rezultacie ERIC są lepiej przygotowane do wspierania badań dotyczących szerokiego zakresu wyzwań w zakresie zdrowia, od walki z rakiem i chorobami zakaźnymi po gromadzenie wiedzy na temat chorób rzadkich i ich leczenie. W wyniku tych działań na rzecz intensywnego budowania zdolności, które prowadzono w ostatnich latach, ERIC odgrywają ważną rolę w realizacji celów misji UE w zakresie walki z rakiem, zapewniając dostęp do odpowiednich usług i danych, umożliwiając najnowocześniejsze badania naukowe i innowacje w celu zgromadzenia lepszej wiedzy na temat raka i leczenia go. Odegrały one również kluczową rolę w opracowaniu, w ramach europejskiej chmury dla otwartej nauki, ogólnounijnej bramy umożliwiającej korzystanie z różnych rodzajów danych z badań nad rakiem za pośrednictwem jednego punktu dostępu 17 . ERIC rozwinęły również skuteczną współpracę z radą ds. misji badawczej dotyczącej chorób nowotworowych i Wspólnym Przedsięwzięciem na rzecz Inicjatywy w dziedzinie Innowacji w Ochronie Zdrowia.
ERIC, podobnie jak inne infrastruktury badawcze, wykazały się bardzo dużą zdolnością do reagowania na sytuację kryzysową wynikłą z pandemii COVID-19 – szybko zmieniały i dostosowywały swoje działania w zakresie programów dostępu i świadczyły swoje usługi, w tym nowe usługi ad hoc opracowane w trybie przyspieszonym, aby wesprzeć badania związane z COVID-19. ERIC uczestniczyły we wszystkich etapach prac nad szczepionką (np. EATRIS ERIC) i metodami leczenia (np. EU-OPENSCREEN ERIC i Instruct-ERIC) w zakresie badań dotyczących narzędzi diagnostycznych i analizy bezpośredniego i pośredniego wpływu kryzysu. Zapewniono również łatwy dostęp do danych badawczych dotyczących COVID-19 w domenie publicznej, pomagając w ten sposób w analizie klinicznej skutków choroby oraz informując o rozwoju metod leczenia i śledzeniu nowych wariantów wirusa za pomocą działań w zakresie sekwencjonowania genomu i skoordynowanego udostępniania danych. Infrastruktury takie jak BBMRI-ERIC odegrały ważną rolę w wykorzystaniu infrastruktury danych publicznych na potrzeby wymiany danych badawczych za pośrednictwem europejskiej platformy danych dotyczących COVID-19 18 .
Pandemia COVID-19 pokazała, że ERIC są bardzo ważnym narzędziem zwiększania odporności UE na kryzysy. Pandemia stanowiła również poważną próbę odporności samych ERIC. Biorąc pod uwagę różnorodność ERIC, można wyciągnąć kilka wniosków w celu zwiększenia ich gotowości na przyszłe kryzysy. W szczególności na szczeblu organizacyjnym ważne jest rozbudowywanie zdolności do szybkiego dostosowywania modeli dostępu i innowacyjnego wykorzystywania infrastruktury badawczej, a także zwiększanie koordynacji między różnymi węzłami ERIC i w ich ramach. Jeżeli chodzi o poziom polityki, infrastruktury badawcze, podobnie jak inne rodzaje działalności naukowo-badawczej, nie są uwzględniane w krajowych planach zarządzania kryzysowego, co utrudnia ich funkcjonowanie i wykorzystanie ich wyjątkowych możliwości.
Aby sprostać wyzwaniom w zakresie zdrowia i zwiększyć odporność na kryzysy, ERIC powinny opracować, w ramach krajowych planów zarządzania kryzysowego, plany zarządzania dostępem, które przewidują specjalny tryb dostępu w sytuacjach kryzysowych.
3.4.Rozwój technologii, innowacje i edukacja
Ważnym czynnikiem, który poprawia długoterminową trwałość infrastruktur badawczych oraz przyczynia się do poszerzenia i zróżnicowania grona ich użytkowników, jest współpraca z przemysłem. Umożliwia ona również wytworzenie funkcjonalnej synergii między polityką badawczą i przemysłową. Dzięki zoptymalizowaniu korzystania z infrastruktur badawczych lub wydzieleniu ich części, można je również wykorzystać do wspierania MŚP w rozwoju technologii lub wdrażaniu innowacyjnych rozwiązań, zazwyczaj po znacznie niższych kosztach niż w przypadku usług komercyjnych.
Również ERIC i obiekty składające się na ich węzły krajowe mogą odgrywać ważną rolę we wspieraniu rozwoju lokalnych lub regionalnych ekosystemów łączących infrastruktury badawcze, infrastruktury technologiczne, inkubatory i użytkowników przemysłowych, otwierając nowe możliwości w zakresie realizowania projektów z udziałem przemysłu, a w szczególności z MŚP, których interakcje z infrastrukturami badawczymi mają zazwyczaj charakter lokalny.
Ponieważ jednak świadczenie usług przez ERIC na rzecz przemysłu jest nadal ograniczone i rozdrobnione na poziomie europejskim i krajowym, ich potencjał innowacyjny pozostaje niewykorzystany. Zwiększanie świadomości wśród użytkowników przemysłowych i zawieranie trwałych partnerstw wymaga znacznych inwestycji postaci zasobów, czasu i personelu. Tylko niektóre ERIC mogą sobie pozwolić na prowadzenie biura ds. współpracy z przemysłem/biura łącznikowego, wraz ze specjalnie wyznaczonym do tego personelem. Jego rolą jest nie tylko komunikacja z przedsiębiorstwami przemysłowymi, ale przede wszystkim przygotowanie oferty dla takich użytkowników, którzy zazwyczaj wymagają innych usług niż użytkownicy naukowi. Jest to szczególnie ważne w przypadku infrastruktur badawczych, gdzie oferty skierowane do przemysłu są złożone i obejmują np. umiejętności i dostęp do instrumentów. W takich przypadkach ERIC zapewniają również specjalne szkolenia, usługi konsultacyjne i doradztwo. Podmioty przemysłowe preferują zazwyczaj model oparty na udzielaniu dostępu zastrzeżonego za opłatą, co nie jest zgodne z zasadami otwartego dostępu opartego na doskonałości. Należy to pogodzić z podstawowym celem ERIC, jakim jest wspieranie doskonałości naukowej, oraz z zasadą ograniczonej działalności gospodarczej.
Wpływ wzajemnie połączonych ekosystemów istniejących wokół ERIC jest widoczny również w dziedzinie kształcenia i rozwoju zasobów ludzkich. Przyciągają one doświadczonych naukowców i inżynierów, a zatem działają jako platformy transferu umiejętności i wiedzy do społeczeństwa i gospodarki. Odgrywają one również ważną rolę w szkoleniu naukowców i zwiększaniu ogólnej wiedzy na temat nauki, przyczyniając się do rozwoju umiejętności i zwiększając atrakcyjność różnych ścieżek kariery naukowej.
Zachowując podstawowy cel, jakim jest dążenie do doskonałości naukowej, należy dalej zwiększać rolę ERIC w lokalnych, regionalnych i krajowych ekosystemach innowacji, skalę wykorzystywania ich przez przemysł i organy publiczne oraz ich zdolność do transferu umiejętności i wiedzy do społeczeństwa.
4.Pełne wykorzystanie rozporządzenia w sprawie ERIC
Największe wyzwania, przed którymi stoją ERIC, dotyczą ich trwałości w wymiarze naukowym, finansowym i operacyjnym. Trwałość w wymiarze naukowym to zdolność do świadczenia najnowocześniejszych usług badawczych i dostarczania najlepszej jakości danych, a także zdolność do ciągłego rozwijania i ulepszania swojej oferty. Trwałość w wymiarze finansowym oznacza sytuację, w której model finansowania ERIC zapewnia wystarczający poziom środków finansowych do utrzymania wszystkich jego funkcji, bez zakłóceń i przynajmniej w perspektywie średnioterminowej, pozostawiając również przestrzeń na jego dalszy rozwój. Trwałość w wymiarze operacyjnym wiąże się z utrzymaniem odpowiednich zasobów ludzkich, a także ciągłym dostarczaniem niezbędnych komponentów, które będą w stanie zapewnić efektywne wykorzystanie potencjału naukowego organizacji i jej sprawne działanie.
4.1.Wykorzystanie wspólnych inwestycji
Modele finansowania większości rozproszonych ERIC zapewniają jedynie finansowanie kosztów koordynacji, a zobowiązania uczestniczących członków w większości przypadków dotyczą jedynie wydatków związanych z węzłem centralnym. Działania rozproszonych węzłów finansuje się z różnych budżetów, często budżetów instytucjonalnych uniwersytetów i instytucji, w których znajdują się węzły. W związku z tym finansowanie ma charakter krótkoterminowy i jest ograniczone do koordynacji, co utrudnia wiele wspólnych działań, które zazwyczaj przewidziano w statutach ERIC, takich jak koordynacja programów badań naukowych i innowacji, wspólne zamówienia, wspólne projekty obejmujące węzły znajdujące się w różnych krajach, a także koordynację w zakresie szkoleń i zatrudniania personelu. W związku z tym takie działania przeprowadza się zazwyczaj w ramach projektów ad hoc finansowanych ze środków zewnętrznych, często przydzielanych na poziomie UE. Powoduje to znaczną niepewność co do finansowania dalszego rozwoju i funkcjonowania ERIC, ograniczając również ich odporność i zdolność do reagowania na konkretne potrzeby.
Jednym z istotnych wąskich gardeł, które nadal uniemożliwiają wielu ERIC wykorzystanie ich pełnego potencjału, jest brak trwałego finansowania ich programów dostępu, które zazwyczaj nie są finansowane w ramach głównego budżetu operacyjnego. Zamiast tego dostęp jest w dużej mierze uzależniony od finansowania w ramach projektów ad hoc. Jest to podstawowe wyzwanie, któremu należy sprostać, aby w pełni wykorzystać inwestycje dokonane na rzecz ERIC i zapewnić naukowcom w Europie i poza nią dostęp do najlepszych infrastruktur badawczych.
Jednocześnie, aby utrzymać konkurencyjność na poziomie globalnym, ERIC muszą stale inwestować w zwiększanie swoich zdolności naukowych, opracowywanie nowych, lepszych usług, a także optymalizację swojej działalności. Potrzebne są znaczne środki finansowe, m.in. na zazielenianie ERIC, zarządzanie danymi zgodnie z zasadami FAIR i rozwój nowych technologii, co rzadko uwzględnia się w planach dotyczących długoterminowych zobowiązań państw członkowskich.
Należy odpowiednio zidentyfikować i uznać potrzeby inwestycyjne ERIC oraz opracować długoterminowe ramy finansowania, bazując na efektywnych synergiach między wszystkimi dostępnymi źródłami finansowania na szczeblu unijnym, krajowym i regionalnym.
4.2.Optymalizacja działalności
Pierwsze ERIC mają już doświadczenie funkcjonowania przez kilka lat i stają się dojrzałymi organizacjami znającymi swoje mocne strony, wyzwania i wąskie gardła. Stale ulepszają swój sposób funkcjonowania, ale zapewnienie trwałości w wymiarze operacyjnym wymaga dalszego zajęcia się szeregiem kwestii.
Zasoby ludzkie
Chociaż ERIC są podmiotami prawnymi utworzonymi na podstawie prawa UE, zarządzanie ich zasobami ludzkimi zasadniczo odbywa się w kontekście krajowym, tj. zgodnie z ramami prawnymi każdego kraju, w którym działają. W rezultacie członkowie personelu ERIC są zatrudniani na różnych warunkach, co stanowi znaczne obciążenie administracyjne dla centrali ERIC. Ma to również znaczący wpływ na zdolność ERIC do przyciągania personelu naukowego, technicznego i pomocniczego (administracyjnego, prawnego, personelu ds. komunikacji, ekspertów w dziedzinie danych itp.) na poziomie europejskim i w podobny sposób ogranicza możliwości personelu ERIC w zakresie rozwoju europejskiej kariery. Poważnie ogranicza to mobilność pracowników w ramach rozproszonego ERIC. Taka mobilność w ramach ERIC i między nimi, a także między ERIC i innymi europejskimi infrastrukturami badawczymi, znacznie ułatwiłaby szkolenie i uczenie się przez całe życie (zazwyczaj) rzadkich i wysoce wyspecjalizowanych pracowników. Istotnym wyzwaniem jest również znaczne zróżnicowanie programów emerytalnych. W pewnym stopniu może temu zaradzić program emerytalny RESAVER, 19 ale tylko niektóre ERIC oferują swoim pracownikom taką możliwość.
Status personelu pracującego dla ERIC powinien być w jak największym stopniu zharmonizowany między różnymi krajami i zharmonizowany ze statusem innych pracowników pracujących dla UE, na przykład we wspólnych przedsięwzięciach, w celu wspierania mobilności i perspektyw rozwoju kariery zawodowej w całej UE. Państwa będące członkami ERIC mogłyby dobrowolnie skorzystać z elastyczności przewidzianej w rozporządzeniu w sprawie ERIC i włączyć do statutów ERIC odpowiednie przepisy, które ułatwią taką harmonizację. W stosownych przypadkach, w których możliwe jest zdobycie znacznego wsparcia politycznego, można rozważyć dalsze dostosowanie do podejścia przyjętego w przypadku wspólnych przedsięwzięć.
Podatki i zamówienia
ERIC mogą korzystać, pod pewnymi warunkami i w pewnych granicach, ze zwolnień z podatku VAT i akcyzy od dokonywanych zakupów, a także mogą przyjąć własne zasady udzielania zamówień. Zwiększa to atrakcyjność tych ram prawnych i stanowi zachętę dla danego kraju do inwestowania w infrastruktury badawcze zlokalizowane w innym kraju. Stanowi to bodziec do wspólnego poszukiwania nowatorskich korzyści w zakresie udzielania zamówień i przemysłu przez infrastruktury badawcze intensywnie wykorzystujące technologię działające w takich dziedzinach, jak fizyka, przestrzeń kosmiczna i astronomia.
Zwolnienia te są jednak ograniczone i zazwyczaj dotyczą towarów i usług w całości opłaconych i nabytych przez ERIC 20 . W przypadku rozproszonych ERIC korzyści te są zatem bardzo często ograniczone do koordynacji na poziomie centralnym oraz, jeżeli chodzi o ograniczenie złożonych procedur administracyjnych, do zakupów w kraju przyjmującym.
W stosowaniu zwolnień pomogłoby lepsze zrozumienie podstawowych faktów przez organy podatkowe i lepszy opis działań związanych z zakresem ERIC.
Do lepszego wyjaśnienia roli zwolnienia z VAT we wspólnych inwestycjach w ERIC można wykorzystać komunikat Komisji w sprawie wkładu Komisji w europejską obronność 21 , w którym odpowiednio zbadano ramy prawne opracowane na podstawie ram dotyczących ERIC.
Rodzaje działalności gospodarczej
Pod pewnymi warunkami ERIC może prowadzić ograniczoną działalność gospodarczą, oferując towary lub usługi na danym rynku. Takie działania mogą stanowić pozytywną odpowiedź na coraz częstsze żądania, aby ERIC przynosił „innowacyjne” i „społeczno-gospodarcze” skutki, a tym samym zwiększyć trwałość tych konsorcjów. Jednak tylko niektóre ERIC regularnie prowadzą takie działania. Prawdopodobnie wynika to z braku jasności co do znaczenia „ograniczonej działalności gospodarczej”, a także zgodności z zasadami pomocy państwa i warunkami dotyczącymi zwolnień z VAT. Powyższą kwestię należy również rozważyć m.in. w kontekście „inteligentnej specjalizacji” i uzyskania z tego tytułu ewentualnego wsparcia z funduszy regionalnych (np. z przeznaczeniem na budowę i eksploatację części obiektów ERIC). Obejmuje to również inne aspekty, takie jak sposób, w jaki ERIC mogą tworzyć przedsiębiorstwa typu spin-off (a następnie uczestniczyć w ich działalności), dokonywać transferów technologii i uzyskiwać przychody ze świadczonych usług, bez uszczerbku dla posiadania statusu ERIC.
Synergie operacyjne
Większość ERIC, zwłaszcza tych rozproszonych, posiada małe centrale z niewielkimi zasobami kadrowymi i budżetem na integrację. W tym kontekście kierownicy ERIC i ich organy zarządzające (walne zgromadzenia) mają trudności z wdrażaniem opłacalnych rozwiązań, takich jak tworzenie lub zamawianie wspólnych usług wewnętrznych dla różnych ERIC (np. nabywanie wspólnych usług doradztwa prawnego lub podatkowego, tworzenie wspólnego zaplecza administracyjnego lub wspieranie organizowania wspólnych posiedzeń przedstawicieli rządów różnych ERIC).
Potrzebna jest również bardziej szczegółowa sprawozdawczość naukowa, operacyjna i finansowa, aby ułatwić rozwijanie wspólnych usług zewnętrznych przez odpowiednie grupy z różnych ERIC. Wiedza na temat rzeczywistych kosztów pomogłaby na przykład w sprawniejszym łączeniu zasobów ERIC w celu osiągnięcia silniejszego efektu synergii podczas zajmowania się wyzwaniami naukowymi i społecznymi. Pozwoliłoby to również lepiej oceniać możliwość wsparcia przez UE pierwszego wdrożenia usług, w szczególności usług dotyczących celów priorytetowych Unii. Katalogi usług infrastruktur badawczych dostępnych w ramach ERIC powinny być dalej rozwijane.
§Państwa będące członkami ERIC powinny dążyć do rozwiązania problemu braku perspektyw rozwoju kariery zawodowej wśród personelu ERIC poprzez zharmonizowanie warunków zatrudnienia, np. w drodze włączenia do statutów ERIC odpowiednich zasad.
§Bardziej precyzyjne określenie zakresu działalności ERIC ułatwiłoby stosowanie zwolnienia z VAT i usprawniłoby realizację inwestycji transgranicznych.
§Należy przygotować dodatkowe wytyczne szczegółowe dotyczące znaczenia „ograniczonej działalności gospodarczej” w kontekście zasad pomocy państwa, aby wdrożenie przebiegało spójnie i aby zwiększyć wpływ wywierany przez ERIC, a tym samym ich trwałość.
§Sposób zarządzania ERIC i wsparcie UE powinny przyczyniać się do wytworzenia synergii operacyjnych między ERIC i innymi odpowiednimi infrastrukturami badawczymi.
§Dalsze zmiany wprowadzane w ramach ERIC powinny koncentrować się na tych obszarach, które wymagają dodatkowej optymalizacji lub harmonizacji.
4.3.Usprawnienie zarządzania ERIC
26 ERIC gromadzi i łączy zasoby w całej Europie, angażując wszystkie państwa członkowskie UE i dziewięć państw stowarzyszonych. Wymagają one znacznego finansowania i wkładu rzeczowego, a zatem znacznego zaangażowania i inwestycji dokonywanych z oczekiwaniem, że zwrot z nich będzie większy niż w przypadku indywidualnych inwestycji krajowych. ERIC przyczyniają się również do dalszych inwestycji, np. dzięki synergiom z funduszami strukturalnymi i udziałowi w konkurencyjnym finansowaniu projektów. W tym kontekście są one stale monitorowane i motywowane za pomocą międzynarodowych metod oceny, w wyniku działania konkurencji i dzięki współpracy, które mają miejsce we wszystkich ERIC, a międzynarodowy dostęp do wybranych użytkowników opiera się na doskonałości.
Grupa ekspertów Komisji oceniająca wdrożenie rozporządzenia w sprawie ERIC podkreśliła, że powstaje „system ERIC”, który przyczynia się do strukturyzacji i integracji działań i zasobów badawczych. Wskazała jednak również poważne przeszkody, które należy przezwyciężyć, aby ten „system ERIC” stał się prawdziwym „fundamentem instytucjonalnym” EPB 22 .
Koordynacja i monitorowanie
Aby rozwiązać problem braku mechanizmu rejestracji lub obserwacji, a tym samym braku szczegółowej wiedzy na temat wszystkich elementów systemu ERIC, zainicjowano finansowane przez UE działanie w celu wsparcia koordynacji i monitorowania ERIC. Bardziej dogłębna wiedza na temat ERIC, w szczególności tych rozproszonych, ułatwi zarządzanie nimi w sposób systemowy, na poziomie indywidualnym i na poziomie klastra, zapewniając lepszy obraz i zrozumienie wyzwań związanych z wdrożeniem i możliwości poradzenia sobie z nimi. Powinno to pomóc w uznaniu obecności ERIC w ekosystemie krajowym i poszukiwaniu rozwiązań alternatywnych wobec ograniczonego czasowo finansowania projektów. Powinno to również stworzyć impuls do prowadzenia sprawozdawczości w sposób zharmonizowany i ułatwić proces monitorowania ESFRI.
Forum ERIC
Forum ERIC łączy obecne i przyszłe ERIC w sieć w celu zapewnienia wspólnej reprezentacji i wspierania działań integracyjnych i koordynacyjnych, rozwijając w ten sposób podejście systemowe. Forum utworzyło również klastry, które umożliwią szybszą i głębszą współpracę w ramach bardziej jednorodnych dyscyplin naukowych, jednocześnie ułatwiając prowadzenie działań multidyscyplinarnych z udziałem różnych klastrów. Obecnie ERIC uczą się współdziałania na potrzeby mierzenia się z pojawiającymi się, niezwykle poważnymi wyzwaniami społecznymi o skali globalnej. W tym celu w coraz większym stopniu uwzględniają wymagania w zakresie interoperacyjności, w tym dotyczące ich ewolucji i oprzyrządowania. Forum ERIC rozwija również swoje zdolności w zakresie analizy wspierającej politykę dotyczącą infrastruktur badawczych.
Wzmocnienie programów dostępu i usprawnienie polityki dostępu
Rozporządzenie w sprawie ERIC wymaga zapewnienia europejskiej społeczności naukowej skutecznego dostępu. W związku z tym w statutach ERIC muszą się znaleźć takie niezbędne elementy, jak podstawowe zasady określające jego politykę dostępu w odniesieniu do użytkowników i zapewniające zgodność z rozporządzeniem. W związku z tym ERIC w istotnym stopniu przyczyniają się do rozwoju otwartej nauki i promowania dostępu ponadnarodowego. Chociaż ERIC są bardzo zróżnicowane pod względem zakresu, wielkości, rodzaju i profilu użytkowników, można określić wspólne podejścia i tendencje w ramach ERIC (jeżeli są rozproszone) oraz między ERIC (i innymi europejskimi infrastrukturami badawczymi), w szczególności w ramach klastrów tematycznych. Bardziej widoczne i usprawnione polityki dostępu wzmocnią rolę ERIC w zakresie integracji i koordynacji.
Brak stałego, trwałego finansowania programów dostępu ogranicza rozwój wielu ERIC i utrudnia wykorzystanie ich pełnego potencjału. Aby sprostać temu wyzwaniu, można rozważyć nowe modele współpracy między szczeblem europejskim i krajowym, a także między ERIC. Dostępność infrastruktur badawczych jest częścią programu polityki w zakresie EPB, a ERIC i forum ERIC zachęca się do wnoszenia wkładu w powiązane zmiany, w tym w przegląd karty dostępu do infrastruktur badawczych i dyskusje na temat kształtu przyszłego wsparcia UE na rzecz zwiększania dostępu.
Zarządzanie ERIC należy usprawnić poprzez koordynację i monitorowanie licznych elementów ERIC (w tym rozproszonych), pełne uznanie obecności ERIC w krajowym ekosystemie (finansowania), a także spójne i skuteczne polityki dostępu i modele finansowania. Należy wykorzystać doświadczenie forum ERIC i wzmocnić jego rolę w zakresie identyfikowania najlepszych praktyk i przedstawiania propozycji dotyczących wspólnego podejścia, np. organom zarządzającym ERIC, a także europejskim i krajowym podmiotom finansującym.
4.4.Intensyfikacja działań na arenie międzynarodowej
Działalność ERIC ma coraz większy wymiar międzynarodowy, czemu sprzyjają globalnie połączone sieci korzystające z wymiany doświadczeń i dobrych praktyk. Pomagają uzyskać lepsze rezultaty dzięki udostępnianiu usług naukowych, danych i informacji.
ERIC stanowi nowy model prawny służący ustrukturyzowaniu współpracy międzynarodowej w zakresie infrastruktury badawczej. W tym sensie rozwój ERIC jest istotnym punktem odniesienia dla organów międzynarodowych zajmujących się współpracą w zakresie infrastruktury badawczej, takich jak Globalne Forum Nauki OECD i grupa urzędników wyższego szczebla G-7 w sprawie globalnej infrastruktury badawczej.
Rolę ERIC w globalnym ekosystemie infrastruktur badawczych dostrzeżono również podczas międzynarodowej konferencji infrastruktur badawczych (ICRI) 23 , gdzie przedstawiono konkretne przykłady globalnego zasięgu ERIC i wywieranego przez nie wpływu. Na przykład obiekt pod kierownictwem JIV-ERIC odegrał kluczową rolę w umożliwieniu grupie obserwatoriów radioastronomicznych zlokalizowanych w Afryce, Europie i Azji funkcjonowania jako obejmująca cały świat, pojedyncza, wyjątkowa antena służąca do obserwacji czarnych dziur, w tym czarnej dziury znajdującej się w centrum naszej galaktyki, dając nam wszystkim lepszy obraz naszego miejsca we wszechświecie. Innym przykładem jest obserwacja środowiska naturalnego Ziemi. Euro-Argo ERIC służy jako wkład UE na rzecz ARGO, globalnej inicjatywy dotyczącej oceanów. EMSO ERIC, zajmujące się obserwatoriami głębinowymi, jest powiązane z międzynarodowymi partnerami w USA, Kanadzie, Australii i Japonii. ICOS ERIC, infrastruktura obserwacji CO2, dostarcza dane na potrzeby prac w zakresie Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, a EPOS ERIC w coraz większym stopniu obejmuje zjawiska pod powierzchnią ziemi w zakresie tektoniki płyt i trzęsień ziemi.
Inicjując łączenie obiektów infrastruktury badawczej w sieci, klastry i integrując je na poziomie międzynarodowym oraz uczestnicząc w tych procesach, ERIC stanowią istotną część europejskiego wkładu w budowanie zintegrowanego, zoptymalizowanego i zrównoważonego finansowo globalnego ekosystemu infrastruktur badawczych, zgodnie z celami określonymi w deklaracji z Brna 24 . Ostatnio podpisano dwa protokoły ustaleń: między Instruct-ERIC a brazylijskim Narodowym Centrum Badań Naukowych w Dziedzinie Energii i Materiałów oraz między Euro-BioImaging ERIC i Institut Pasteur de Montevideo w Urugwaju. Proces ten można by wzmocnić w celu określenia dalszych wspólnych priorytetów współpracy międzynarodowej, jak również odpowiednich narzędzi i możliwości w zakresie dostosowywania zasobów i zwiększenia interoperacyjności, co przyczyni się do bardziej efektywnego udostępniania danych i usług naukowych.
ERIC mają potencjał, aby stać się preferowanym instrumentem prawnym w kontekście dalszego rozwijania zintegrowanych na szczeblu światowym działań w zakresie infrastruktury badawczej, o ile zapewnione zostaną odpowiednie warunki sprzyjające udziałowi państw trzecich w ERIC, co pozwoli przezwyciężyć obecne przeszkody prawne i operacyjne. Umożliwiłoby to lepsze wykorzystywanie infrastruktur badawczych na poszczególnych kontynentach i pozwoliłoby partnerom na szczeblu międzynarodowym dzielić się zdolnościami, zasobami wiedzy i usługami.
4.5.Ocena skutków społeczno-ekonomicznych
Biorąc pod uwagę skalę i długoterminowy charakter inwestycji, ważne jest, aby przeprowadzić oceny zakładanych i rzeczywistych wyników i skutków ERIC. Ocena skutków opiera się na oczekiwanych rezultatach w ramach czterech celów ogólnych: wytwarzanie wiedzy naukowej, wkład w przezwyciężanie wyzwań społecznych, wkład w rozwój gospodarczy i innowacje oraz wkład w kształtowanie polityki.
Konieczne jest uzgodnienie konkretnych celów i wymiarów skutków, a także tego, kogo miałyby te skutki dotyczyć, wybranej metodyki i wskaźników.
Ze specjalnego dokumentu orientacyjnego przygotowanego przez forum ERIC 25 wynika, że niektóre ERIC sporządziły już oceny skutków, jednak przy użyciu różnych metod, różnych wskaźników i rodzajów wyników docelowych. Często jednak były to oceny punktowe. Strukturalna integracja analizy skutków z kulturą zarządzania ERIC wymaga specjalnie wyznaczonego personelu i specjalnego finansowania oraz solidnego systemu monitorowania. Stałe udzielanie ERIC wskazówek i wsparcia przyczyniłoby się do wzmocnienia ich ogólnego wpływu, jak również do dalszego rozwoju metodyki oceny skutków i zwiększenia jej spójności w ramach różnych ERIC.
Przeprowadzanie regularnych ocen skutków jest bardzo ważne pod kątem wykazania wartości ERIC w perspektywie długoterminowej. Aby w spójny sposób śledzić skutki funkcjonowania ERIC w czasie, ERIC muszą włączyć takie oceny do swojej stałej działalności i specjalnie na ten cel przeznaczyć zasoby ludzkie i finansowe, a także posiadać odpowiednio rozwiniętą wewnętrzną wiedzę specjalistyczną.
5.Wnioski
Mając na uwadze fakt, że od 2011 r. powstało 26 ERIC, rozporządzenie w sprawie ERIC stało się instrumentem prawnym preferowanym w dużej części wspólnych europejskich inicjatyw dotyczących infrastruktur badawczych. W szczególności skutecznie wykorzystano je do realizacji projektów w zakresie infrastruktury badawczej uznanych w mapie drogowej ESFRI za najważniejsze. Dzięki wprowadzeniu nowego rodzaju organizacji badawczej, rozporządzenie wyraźnie zmieniło europejski ekosystem badań naukowych i innowacji, pomagając ustrukturyzować i zintegrować działania i zasoby badawcze w ramach EPB.
Jednak chociaż ERIC zapewniają większą pewność prawa i stabilność finansową, wyzwaniem nadal pozostaje, podobnie jak w przypadku wielu ogólnoeuropejskich infrastruktur badawczych, trwałość ERIC w wymiarze naukowym, finansowym i operacyjnym. W szczególności należy zintensyfikować wysiłki na rzecz wzmocnienia programów dostępu do ERIC oraz dostępności świadczonych przez nie usług. Również finansowanie dostępne dla ERIC jest nadal zbyt rozdrobnione i niespójne, a możliwości uzyskania efektu synergii między różnymi potencjalnymi źródłami finansowania są ograniczone. Skorzystanie z możliwości przewidzianych w rozporządzeniu w sprawie ERIC lub dyrektyw w sprawie VAT i podatku akcyzowego, takich jak zwolnienia z VAT i specjalne zasady udzielania zamówień publicznych, również wymaga bardziej solidnych ram. Także zakres dozwolonej działalności gospodarczej ERIC wymaga doprecyzowania w kontekście zasad pomocy państwa. Nadal istnieje wiele wyzwań związanych z prowadzeniem działalności, takich jak kwestia zróżnicowania warunków zatrudnienia pracowników ERIC, kwestia warunków członkostwa lub uznania statusu ERIC w krajowych systemach prawnych.
Należy podjąć działania mające na celu dalsze wzmocnienie ERIC jako organizacji badawczych i zwiększenie ich wpływu, w tym na przykład gromadzenie szczegółowych informacji na temat wszystkich elementów „systemu ERIC” i działań związanych z poszczególnymi ERIC, wytwarzanie synergii operacyjnych, w tym dzięki korzystaniu ze wspólnych usług wewnętrznych lub zewnętrznych, wspieranie sprawiedliwej transformacji ekologicznej i cyfrowej oraz wzmacnianie odporności na sytuacje kryzysowe.
Szereg obszarów wymaga dalszej optymalizacji lub harmonizacji. Dotyczy to w szczególności perspektyw rozwoju kariery zawodowej pracowników ERIC na szczeblu UE, znajdywania nowych możliwości w zakresie innowacji, wyraźniejszego uznania obecności ERIC w krajowych ekosystemach badawczych, w tym zapewnienia lepszego dostępu do krajowego finansowania badań, a także ułatwiania współpracy z partnerami międzynarodowymi.
Opracowanie nowego programu polityki w zakresie EPB, z wykorzystaniem prac ESFRI i we współpracy z zainteresowanymi stronami, może utworzyć efektywne ramy do dyskusji na temat dalszych działań.
Załącznik I – Rozporządzenie w sprawie ERIC: kontekst i zmiany
Rozporządzenie w sprawie ERIC zapewnia wspólne ramy prawne oparte na art. 187 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) stanowiące uzupełnienie krajowych i międzyrządowych prawnych i regulacyjnych programów w zakresie ustanawiania ponadnarodowych infrastruktur badawczych.
Przyjęto je w 2009 r. w celu ułatwienia tworzenia i eksploatacji dużych europejskich infrastruktur badawczych przez kilka państw członkowskich i państw stowarzyszonych, jak również organizacji międzyrządowych, dzięki zapewnieniu nowego instrumentu prawnego – konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC).
Komisja ustanawia ERIC na wniosek co najmniej trzech państw członkowskich UE i państw stowarzyszonych. Komitet zarządzający (komitet ds. ERIC) nadzoruje każde kolejne wdrożenie, podczas gdy Komisja może interweniować w przypadku, gdy ERIC nie działa zgodnie ze swoim zakresem. Komisja przedstawia również sprawozdania Radzie i Parlamentowi Europejskiemu zgodnie z art. 19 rozporządzenia w sprawie ERIC.
Rozporządzenie w sprawie ERIC zmieniono w grudniu 2013 r. 26 , aby lepiej odzwierciedlić wkłady państw stowarzyszonych w ERIC, w tym jako państwa przyjmujące, zrównując te państwa z państwami członkowskimi w organach zarządzających ERIC pod względem praw głosu.
Pierwsze sprawozdanie ze stosowania rozporządzenia w sprawie ERIC zostało przyjęte przez Komisję w dniu 14 lipca 2014 r. 27 i przedłożone Radzie i Parlamentowi Europejskiemu, jak również Komitetowi Regionów i Europejskiemu Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu.
Drugie sprawozdanie zostało przyjęte przez Komisję w dniu 6 lipca 2018 r. 28 w odpowiedzi na wezwanie Rady zawarte w jej konkluzjach z dnia 5 grudnia 2014 r.
W konkluzjach z dnia 19 listopada 2021 r. Rada „PODKREŚLA integrującą i organizującą rolę infrastruktur badawczych na wszystkich szczeblach, w tym e-infrastruktur, w europejskim ekosystemie wiedzy i innowacji, PODKREŚLA plan działania ESFRI przyjęty w 2021 r., Z ZADOWOLENIEM PRZYJMUJE bieżącą ocenę ram prawnych konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej (ERIC) i PONAWIA swoją prośbę do Komisji o przedłożenie kolejnego sprawozdania z wdrażania ERIC do 2022 r.”.
ERIC uznaje się za organizację lub podmiot międzynarodowy w rozumieniu dyrektyw dotyczących VAT i akcyzy. ERIC i jego członkowie mogą zatem korzystać ze zwolnienia z VAT i akcyzy przy zakupie towarów i usług wykorzystywanych do działalności statutowej ERIC, jeżeli członkowie wyrażą na to zgodę. ERIC uznaje się również za organizację międzynarodową w rozumieniu dyrektywy w sprawie zamówień publicznych, w związku z czym może przyjąć własne zasady udzielania zamówień publicznych.
Załącznik II – Wykaz utworzonych ERIC i wzrost ich liczby z upływem czasu.
Na dzień sporządzenia pierwszego sprawozdania ze stosowania rozporządzenia w sprawie ERIC istniało siedem ERIC. Są to:
·SHARE-ERIC (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej dla celów przeprowadzenia badania dotyczącego zdrowia, starzenia się i przechodzenia na emeryturę w Europie) 29 , obecnie przyjęte przez Niemcy,
·CLARIN-ERIC (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej dla wspólnych zasobów językowych i infrastruktury technologicznej) 30 przyjęte przez Niderlandy,
·EATRIS ERIC (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej na potrzeby Europejskiej Infrastruktury Zaawansowanych Badań Translacyjnych w Medycynie) 31 przyjęte przez Niderlandy,
·ESS ERIC (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej dla Europejskiego Sondażu Społecznego) 32 przyjęte przez Zjednoczone Królestwo,
·BBMRI-ERIC (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej dla infrastruktury badawczej biobanków i zasobów biomolekularnych) 33 przyjęte przez Austrię,
·ECRIN-ERIC (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – Europejskiej Sieci Infrastruktur Badań Klinicznych) 34 przyjęte przez Francję oraz
·Euro-Argo ERIC 35 przyjęte przez Francję.
Do czasu sporządzenia drugiego sprawozdania utworzono dziesięć kolejnych ERIC. Są to:
·CERIC-ERIC 36 (Konsorcjum na rzecz Środkowoeuropejskiej Infrastruktury Badawczej) przyjęte przez Włochy,
·DARIAH ERIC 37 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – Cyfrowa Infrastruktura Badawcza na rzecz Sztuki i Nauk Humanistycznych) przyjęte przez Francję,
·JIV-ERIC 38 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – Wspólny Instytut ds. Interferometrii Wielkobazowej) przyjęte przez Niderlandy,
·Europejskie Źródło Spalacyjne – ERIC 39 przyjęte przez Szwecję,
·ICOS-ERIC 40 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – Zintegrowany System Monitorowania Gazów Cieplarnianych) przyjęte przez Finlandię,
·EMSO ERIC 41 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – Europejskie Multidyscyplinarne Obserwatorium Dna Morskiego i Słupa Wody) przyjęte przez Włochy,
·LifeWatch ERIC 42 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – Europejska Infrastruktura e-Nauki i Technologii na rzecz Badań w dziedzinie Różnorodności Biologicznej i Ekosystemów) przyjęte przez Hiszpanię,
·CESSDA ERIC 43 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – Konsorcjum na rzecz Europejskich Archiwów Danych z zakresu Nauk Społecznych) przyjęte przez Norwegię,
·ECCSEL ERIC 44 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – Europejskie Laboratorium Wychwytywania i Składowania Dwutlenku Węgla) przyjęte przez Norwegię oraz
·Instruct-ERIC 45 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – Zintegrowana Biologia Strukturalna) przyjęte przez Zjednoczone Królestwo.
Od tego czasu utworzono dziewięć kolejnych ERIC. Są to:
·EMBRC-ERIC 46 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – Europejskie Centrum Badań Biologii Morskiej) przyjęte przez Francję,
·EU-OPENSCREEN ERIC 47 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – europejska infrastruktura otwartych platform przesiewowych w dziedzinie biologii chemicznej) przyjęte przez Niemcy,
·EPOS ERIC 48 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – System Obserwacji Płyty Europejskiej) przyjęte przez Włochy,
·Euro-BioImaging ERIC 49 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej na potrzeby technologii obrazowania w naukach biologicznych i biomedycznych) przyjęte przez Finlandię,
·ELI ERIC 50 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej Promieniowania o Ekstremalnych Parametrach) przyjęte przez Republikę Czeską,
·AnaEE-ERIC 51 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej Analizy i Eksperymentów dotyczących Ekosystemów) przyjęte przez Francję,
·MIRRI-ERIC 52 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej w zakresie zasobów mikrobiologicznych) przyjęte przez Portugalię,
·EU-SOLARIS ERIC 53 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – europejska infrastruktura badań słonecznych na rzecz skoncentrowanej energii słonecznej) przyjęte przez Hiszpanię oraz
·ACTRIS ERIC 54 (konsorcjum na rzecz europejskiej infrastruktury badawczej – infrastruktura do badania aerozoli, chmur i gazów śladowych) przyjęte przez Finlandię.
Załącznik III – członkostwo w ERIC
Przegląd członkostwa w ERIC (stan z kwietnia 2023 r.)
Zmiany w członkostwie
BBMRI-ERIC, EATRIS-ERIC, ECRIN-ERIC, EMBRC-ERIC, EU-OPENSCREEN ERIC, Euro-BioImaging ERIC i Instruct-ERIC są częścią projektu EOSC4Cancer. Celem tego projektu jest zapewnienie pełnego dostępu do danych dotyczących genomiki nowotworów, obrazowania raka, aspektów medycznych, klinicznych, a także społeczno-ekonomicznych, wzmacniając istniejące połączone i interoperacyjne systemy służące do bezpiecznej identyfikacji, udostępniania, przetwarzania i ponownego wykorzystywania ponad granicami zgodnych z zasadami FAIR danych dotyczących raka.