(1)

Technologie cyfrowe w szybkim tempie zmieniają nasze życie, stwarzając nowe możliwości dla społeczeństwa, w tym dla instytucji dziedzictwa kulturowego. Technologie cyfrowe oferują instytucjom dziedzictwa kulturowego skuteczniejsze narzędzia, za pomocą których instytucje te mogą digitalizować zasoby dziedzictwa kulturowego i docierać do szerszej publiczności. Dzięki temu społeczeństwo może na więcej sposobów uzyskiwać dostęp do dóbr kultury, odkrywać je, zgłębiać i korzystać z nich, a także otrzymuje więcej możliwości ponownego wykorzystywania dóbr kultury na potrzeby innowacyjnych i kreatywnych usług i produktów w różnych sektorach, takich jak inne sektory kultury i sektory kreatywne, a także turystyka.

(2)

Jak podkreślono w komunikacie „Cyfrowy kompas na 2030 r.: europejska droga w cyfrowej dekadzie” (1), technologie cyfrowe stały się bardziej niż kiedykolwiek niezbędne w pracy, nauce, kontaktach towarzyskich, rozrywce i w celu uzyskania dostępu do szerokiej gamy usług i produktów, od świadczeń zdrowotnych po dostęp do kultury.

(3)

Pandemia COVID-19 uwypukliła mocne i słabe strony sektora dziedzictwa kulturowego oraz potrzebę przyspieszenia jego transformacji cyfrowej w celu jak najlepszego wykorzystania możliwości, jakie oferuje. Wiele instytucji kultury poniosło poważne straty finansowe lub musiało zostać zamkniętych. Pomimo wyzwań finansowych spowodowanych pandemią wiele z nich zdołało jednak utrzymać, a nawet poszerzyć swoją publiczność, zwiększając zakres usług cyfrowych (np. nawiązując kontakt z publicznością, udostępniając zbiory, oferując narzędzia cyfrowe), co po raz kolejny dowodzi ich wysokiej wartości dla społeczeństwa i europejskiej gospodarki.

(4)

Dziedzictwo kulturowe jest nie tylko kluczowym elementem budowania europejskiej tożsamości, która opiera się na wspólnych wartościach, ale także ważnym czynnikiem przyczyniającym się do rozwoju europejskiej gospodarki, wspierającym innowacje, kreatywność i wzrost gospodarczy. Na przykład turystyka kulturalna stanowi do 40 % całej turystyki w Europie (2), a dziedzictwo kulturowe stanowi zasadniczą część turystyki kulturalnej. Zaawansowana digitalizacja zasobów dziedzictwa kulturowego i ponowne wykorzystywanie tych treści mogą przyczynić się do powstania nowych miejsc pracy nie tylko w sektorze dziedzictwa kulturowego, ale również w innych sektorach kultury i sektorach kreatywnych, w tym na przykład w branży gier komputerowych i przemyśle filmowym. Sektor kultury i sektor kreatywny generują 3,95 % łącznej wartości dodanej w UE (477 mld EUR), zatrudniają 8,02 mln osób i obejmują 1,2 mln przedsiębiorstw, z których 99,9 % stanowią MŚP (3).

(5)

W ocenie (4) zalecenia Komisji w sprawie digitalizacji i udostępniania w internecie dorobku kulturowego oraz w sprawie ochrony zasobów cyfrowych (2011/711/UE) stwierdzono, że niektóre z wyzwań, przed którymi sektor dziedzictwa kulturowego stał 10 lat temu, są nadal aktualne, np. pilna potrzeba ochrony i zachowania europejskiego dziedzictwa kulturowego, a w szczególności zagrożonego dziedzictwa kulturowego. W ocenie tej stwierdzono jednak również, że w ostatnich latach krajobraz dziedzictwa kulturowego znacznie się zmienił: pojawiły się nowe potrzeby, ale przede wszystkim nowe możliwości, które mogłyby jeszcze bardziej zwiększyć wkład dziedzictwa kulturowego w europejską gospodarkę. Konieczne jest zatem zapewnienie reakcji politycznej, która odpowiadałaby tym nowym potrzebom i oczekiwaniom sektora dziedzictwa kulturowego, sektora kultury i sektora kreatywnego oraz ogółu społeczeństwa.

(6)

W niniejszym zaleceniu zachęca się państwa członkowskie do wprowadzenia odpowiednich ram w celu usprawnienia procesu odbudowy i transformacji sektora dziedzictwa kulturowego oraz do wspierania instytucji dziedzictwa kulturowego w umacnianiu ich pozycji i zwiększaniu odporności w przyszłości. Doprowadzi to do lepszej jakości digitalizacji, ponownego wykorzystywania i ochrony zasobów cyfrowych w całej UE, a także wywoła pozytywne efekty w innych kluczowych sektorach europejskiej gospodarki, takich jak turystyka, badania naukowe oraz inne sektory kultury i sektory kreatywne.

(7)

Państwa członkowskie stosują różne podejścia do dziedzictwa kulturowego, w różnym stopniu uwzględniając specyficzne cechy i potrzeby instytucji dziedzictwa kulturowego. Kompleksowa strategia cyfrowa dla sektora dziedzictwa kulturowego, w której określono jasną i konkretną wizję oraz najwłaściwsze środki jej realizacji, zapewniłaby skuteczniejszą reakcję polityczną i wzmocniła ten sektor. Aby osiągnąć skuteczną transformację cyfrową, wzbudzić zaufanie i nawiązać ścisłą współpracę, państwa członkowskie powinny zaangażować w przygotowanie strategii wszystkie odpowiednie zainteresowane strony.

(8)

Rozwój zaawansowanych technologii cyfrowych, takich jak 3D, sztuczna inteligencja, uczenie maszynowe, przetwarzanie w chmurze, technologie danych, rzeczywistość wirtualna i rzeczywistość rozszerzona, przyniósł bezprecedensowe możliwości w zakresie digitalizacji, dostępu w internecie i ochrony zasobów cyfrowych. Zaawansowane technologie cyfrowe prowadzą do zwiększenia efektywności procesów (np. automatyczne generowanie metadanych, ekstrakcja wiedzy, tłumaczenie maszynowe, rozpoznawanie tekstu za pomocą systemów optycznego rozpoznawania znaków) i poprawy jakości treści. Umożliwiają one innowacyjne formy twórczości artystycznej, a jednocześnie otwierają nowe możliwości cyfrowego uczestnictwa w treściach kulturowych i korzystania z nich poprzez wspólne opiekowanie się treścią, współprojektowanie i pozyskiwanie wiedzy z tłumu (crowdsourcing), zwiększając udział społeczeństwa. Można również zbadać możliwości zastosowania sztucznej inteligencji, łańcucha bloków i innych zaawansowanych technologii w celu automatycznego identyfikowania dóbr kultury, które są przedmiotem nielegalnego handlu. Wykorzystanie takich zaawansowanych technologii ma znaczący wpływ na odbudowę i wzrost gospodarczy w Europie po pandemii COVID-19, a państwa członkowskie powinny je wspierać, wprowadzając odpowiednie środki.

(9)

Ponadto państwa członkowskie i instytucje dziedzictwa kulturowego powinny wykorzystywać bezprecedensowe możliwości, jakie stwarzają zaawansowane technologie cyfrowe, aby pobudzić działania w dziedzinie klimatu i wesprzeć przejście na bardziej ekologiczną i zrównoważoną gospodarkę UE, jak określono w Europejskim Zielonym Ładzie (5). Na przykład zdigitalizowane w 3D zasoby dziedzictwa kulturowego mogą być źródłem odpowiedniej wiedzy na temat oddziaływania związanego z klimatem, przystosowania się do zmiany klimatu i odporności na zmianę klimatu (np. 3D umożliwia niepowodującą zniszczeń analizę zasobów i wizualizację szkód oraz zapewnia informacje na potrzeby renowacji, konserwacji itp.). Podobnie cyfrowe bliźniaki i technologie obserwacji Ziemi mogą mieć kluczowe znaczenie dla zwiększenia odporności na zmianę klimatu i wspierania profilaktycznej konserwacji zabytków, budynków i obiektów dziedzictwa kulturowego. W tym kontekście digitalizacja jest również czynnikiem wspierającym ekspertów w zwalczaniu przestępstw przeciwko środowisku w konkretnych miejscach.

(10)

Ważne jest, aby państwa członkowskie kontynuowały swoje starania na rzecz digitalizacji (6) i cyfrowej ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego. Wyznaczenie konkretnych celów w zakresie digitalizacji i ochrony, opartych na ocenie potrzeb oraz na jasnych i obiektywnych kryteriach, przyniosłoby konkretne i wymierne rezultaty. Byłoby to szczególnie istotne w przypadku zagrożonego dziedzictwa kulturowego. W takich przypadkach digitalizacja 3D zapewniająca najwyższy poziom szczegółowości może być nawet koniecznością, na przykład do celów konserwacji i renowacji. Jednak nawet w przypadkach gdy ryzyko pogorszenia stanu lub zniszczenia jest niskie, powinno to być priorytetem ze względu na wysoki potencjał ponownego wykorzystywania zdigitalizowanych zasobów dziedzictwa kulturowego, na przykład na potrzeby innowacyjnych doświadczeń i zrównoważonej turystyki, w celu wspierania ogólnej odbudowy i zwiększania odporności gospodarki zgodne z celami Europejskiego Zielonego Ładu. Ponadto państwa członkowskie powinny zwiększyć starania w obszarach, których nie poddano wystarczającej digitalizacji, takich jak budynki, zabytki i obiekty, oraz w przypadku niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

(11)

Technologie 3D nie tylko służą celom ochrony i renowacji, ale mogą również zapewnić instytucjom dziedzictwa kulturowego większe możliwości dotarcia do szerszej publiczności dzięki bardziej zajmującym doświadczeniom zapewniającym wirtualny dostęp do miejsc, które normalnie są niedostępne (np. znajdują się pod wodą) lub są tymczasowo zamknięte, lub dotarcia do osób słabowidzących, oferując na przykład dostępne wrażenia dotykowe. W związku z tym szczególny nacisk na digitalizację 3D zagrożonego dziedzictwa kulturowego oraz najczęściej odwiedzanych zabytków, budynków i obiektów związanych z kulturą i dziedzictwem kulturowym zwiększyłby wartość i potencjał dziedzictwa kulturowego. Byłoby to również zgodne z deklaracją współpracy w sprawie postępów w zakresie digitalizacji dziedzictwa kulturowego z kwietnia 2019 r. (7), w której państwa członkowskie zgodziły się zwiększyć starania i wspólnie dążyć do postępów w ramach filaru ogólnoeuropejskiej inicjatywy na rzecz digitalizacji 3D artefaktów, zabytków i obiektów dziedzictwa kulturowego.

(12)

Digitalizacja nie pociąga za sobą jednak domyślnej ochrony zasobów cyfrowych. Aby zapewnić dostęp do zdigitalizowanych zasobów w dłuższym okresie, państwa członkowskie muszą starannie zaplanować i zapewniać cyfrową ochronę swoich zasobów, uwzględniając wszystkie istotne wyzwania finansowe, organizacyjne i techniczne w perspektywie długoterminowej. Cele w zakresie ochrony zasobów cyfrowych mogą obejmować nie tylko zasoby dziedzictwa kulturowego uznane za priorytetowe z punktu widzenia digitalizacji (np. zasoby zagrożone, najczęściej odwiedzane zabytki i obiekty lub obszary, których nie poddano wystarczającej digitalizacji), ale także zasoby wcześniej zdigitalizowane.

(13)

Obecne ramy finansowe stwarzają państwom członkowskim bezprecedensowe możliwości wykorzystania różnych źródeł finansowania w celu znacznego pobudzenia digitalizacji i zwiększenia ochrony oraz zbudowania znacznie większego potencjału w sektorze dziedzictwa kulturowego. Państwa członkowskie powinny zwiększyć świadomość przedstawicieli sektora na temat możliwości finansowania, jakie oferują program „Cyfrowa Europa”, program „Horyzont Europa” (8), fundusze polityki spójności (9), REACT-EU (10), Instrument Wsparcia Technicznego (11) oraz Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (12), aby wspierać inwestycje niezbędne do odbudowy i transformacji cyfrowej sektora, zapewnić szerszy dostęp do kultury i wywierać pozytywny wpływ na społeczności lokalne.

(14)

Digitalizacja europejskiego dziedzictwa kulturowego wymaga znacznych zasobów finansowych. W celu podziału nakładów finansowych i jednoczesnego przyspieszenia publicznego dostępu do dziedzictwa kulturowego instytucje dziedzictwa kulturowego współpracują z podmiotami prywatnymi. Wiele z tych ustaleń dotyczących współpracy zapewnia jednak prawa wyłączne partnerom prywatnym. W dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1024 (13) ustanowiono zestaw minimalnych przepisów regulujących ponowne wykorzystywanie oraz określono ustalenia praktyczne ułatwiające ponowne wykorzystywanie istniejących dokumentów będących w posiadaniu organów sektora publicznego państw członkowskich. W szczególności ustanowiono wymóg, aby instytucje dziedzictwa kulturowego objęte zakresem dyrektywy (np. muzea, archiwa, biblioteki) przestrzegały przepisów szczegółowych w zakresie uzgodnień dotyczących wyłączności, jak określono w art. 12 dyrektywy. W celu ułatwienia sprawiedliwego i niedyskryminacyjnego dostępu dla wszystkich osób do zasobów dziedzictwa kulturowego instytucje dziedzictwa kulturowego współpracujące z sektorem prywatnym, w tym instytucje nieobjęte zakresem wyżej wymienionej dyrektywy, powinny dążyć do stosowania zasad ustanowionych w tymże art. 12.

(15)

Jak podkreślono w europejskim programie na rzecz umiejętności (14), pandemia COVID-19 pogłębiła istniejący już niedobór umiejętności cyfrowych, a jednocześnie pojawiły się nowe nierówności, ponieważ wielu specjalistów nie posiada wymaganego poziomu umiejętności cyfrowych, które są potrzebne w miejscu pracy. Dotyczy to również sektora dziedzictwa kulturowego, w którym przepaść cyfrowa sprawia, że w szczególności małe instytucje (np. muzea) mają trudności z wykorzystaniem zaawansowanych technologii, takich jak 3D lub sztuczna inteligencja. W związku z tym, zgodnie z europejskim programem na rzecz umiejętności i jego pierwszą inicjatywą przewodnią – paktem na rzecz umiejętności – oraz w ramach wspierania Planu działania na rzecz Europejskiego filaru praw socjalnych (15), państwa członkowskie powinny wyznaczyć konkretne cele dotyczące podnoszenia lub zmiany kwalifikacji specjalistów zajmujących się dziedzictwem kulturowym. W ramach uzupełnienia i na podstawie sojuszu na rzecz dziedzictwa kulturowego (CHARTER) sektor kultury i sektor kreatywny, jako jeden z 14 ekosystemów określonych w strategii jednolitego rynku, tworzy obecnie partnerstwo na dużą skalę na rzecz rozwoju umiejętności, które powinno dołączyć do paktu na rzecz umiejętności.

(16)

Przy digitalizacji i udostępnianiu dziedzictwa kulturowego instytucje dziedzictwa kulturowego napotykają różne przeszkody związane z prawami autorskimi, takie jak koszty związane z weryfikacją praw, brak wystarczającej wiedzy fachowej w dziedzinie praw autorskich wśród specjalistów zajmujących się dziedzictwem kulturowym, ograniczenia we współpracy transgranicznej między instytucjami. W związku z tym na poziomie UE wprowadzono szczególne środki, aby sprostać tym wyzwaniom. Na przykład w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/790 (16) w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym ustanowiono różne przepisy modernizujące ramy prawa autorskiego, które regulują sposób funkcjonowania instytucji dziedzictwa kulturowego w środowisku cyfrowym. Jedną z najważniejszych zmian wprowadzonych dyrektywą są jasne ramy dotyczące digitalizacji i rozpowszechniania utworów niedostępnych w obrocie handlowym, które znajdują się w zbiorach instytucji dziedzictwa kulturowego. Ponadto w dyrektywie wprowadzono zharmonizowane i obowiązkowe wyjątki dotyczące sporządzania kopii na potrzeby ochrony zasobów przez instytucje dziedzictwa kulturowego oraz eksploracji tekstów i danych na potrzeby badań naukowych. Ponadto w celu zwiększenia pewności prawa w dyrektywie wyjaśniono status utworów sztuk wizualnych w domenie publicznej. W szczególności nowe przepisy o prawie autorskim ułatwią realizację podstawowej misji interesu publicznego przez instytucje dziedzictwa kulturowego, wzmacniając ochronę i dostępność dziedzictwa kulturowego oraz znacznie ułatwiając korzystanie z utworów, które nie są już dostępne w obrocie handlowym, z korzyścią dla europejskiej kultury i wszystkich obywateli. Państwa członkowskie muszą zatem zapewnić skuteczne wdrożenie i stosowanie unijnych przepisów dotyczących prawa autorskiego, tak aby instytucje dziedzictwa kulturowego mogły w pełni korzystać z ram prawa autorskiego zaktualizowanych w szczególności dyrektywą (UE) 2019/790.

(17)

Kluczową rolę we wzmacnianiu współpracy i działań normalizacyjnych ponad granicami, zarówno w UE, jak i poza nią, odegrała Europeana (17). Sektor dziedzictwa kulturowego w Europie i na świecie przyjął na szeroką skalę jej znormalizowane ramy udostępniania treści cyfrowych i metadanych w internecie, w szczególności model danych Europeany (18), oświadczenia o prawach (19) oraz ramy wydawnicze Europeany (20). Na przykład model danych Europeany umożliwia znormalizowaną reprezentację danych dostarczanych do Europeany przez instytucje dziedzictwa kulturowego z różnych dziedzin przy użyciu różnych formatów. Konsorcjum RightsStatements.org zapewnia zestaw znormalizowanych oświadczeń o prawach, które instytucje dziedzictwa kulturowego mogą wykorzystywać, aby informować społeczeństwo o statusie obiektów cyfrowych pod względem prawa autorskiego i ponownego wykorzystywania. Ciągle jednak istnieją wyzwania związane z interoperacyjnością w zakresie formatów i standardów treści cyfrowych i metadanych, jak w przypadku 3D lub wykorzystywania jednostek kontekstowych i plików uwierzytelniania na potrzeby interoperacyjności semantycznej. W deklaracji współpracy w sprawie postępów w zakresie digitalizacji dziedzictwa kulturowego z kwietnia 2019 r. państwa członkowskie zgodziły się zwiększyć starania na rzecz dalszego rozwoju i promowania norm i ram interoperacyjności w inicjatywach w zakresie digitalizacji. Państwa członkowskie i instytucje dziedzictwa kulturowego powinny zatem zwiększyć starania na rzecz wspierania lub przestrzegania odpowiednich norm i ram w celu przyspieszenia udostępniania i ponownego wykorzystywania danych.

(18)

Stworzenie wspólnej europejskiej przestrzeni danych na potrzeby dziedzictwa kulturowego zapewni instytucjom dziedzictwa kulturowego możliwość korzystania ze skali jednolitego rynku zgodnie z europejską strategią w zakresie danych (21). Wspólna europejska przestrzeń danych będzie sprzyjać ponownemu wykorzystywaniu treści i pobudzać kreatywność w różnych sektorach, co przyniesie korzyści całej gospodarce i całemu społeczeństwu. W szczególności zapewni ona wysokiej jakości treści oraz skuteczny, godny zaufania i łatwy w użyciu dostęp do zasobów europejskiego cyfrowego dziedzictwa kulturowego. Wzmocni ona dalszą współpracę, partnerstwa i zaangażowanie w sieć partnerów w zakresie danych (np. muzeów, galerii, bibliotek, archiwów w całej Europie), agregatorów i ekspertów działających w dziedzinie cyfrowego dziedzictwa kulturowego. Przestrzeń danych będzie opierać się na obecnej strategii Europeany na lata 2020–2025 (22), której celem jest wzmocnienie instytucji dziedzictwa kulturowego w ich transformacji cyfrowej.

(19)

Europeana zapewnia obecnie dostęp do 52 mln zasobów dziedzictwa kulturowego, z których 45 % może być ponownie wykorzystywane w różnych sektorach. Obrazy i teksty stanowią 97,5 % zasobów, jedynie 2,47 % to treści audiowizualne, a 0,03 % treści 3D. Zwiększony wkład w postaci wysokiej jakości zdigitalizowanych zasobów, np. w formacie 3D, wzmocniłby innowacje i twórczość poprzez wykorzystywanie i ponowne wykorzystywanie zdigitalizowanych zasobów dziedzictwa kulturowego w różnych kluczowych dziedzinach (takich jak edukacja, inteligentne miasta i modelowanie środowiska, zrównoważona turystyka i sektory kreatywne związane z kulturą). Udostępnienie w ramach przestrzeni danych dodatkowych 40 mln wysokiej jakości, zdigitalizowanych i zróżnicowanych rodzajów zasobów zwiększyłoby bogactwo materiałów dostępnych w internecie, a jednocześnie przyczyniłoby się do dalszego promowania naszego europejskiego dziedzictwa kulturowego. Wzrost ten umożliwiłby również zwiększenie ponownego wykorzystywania, a tym samym potencjalne nowe usługi i zastosowania. Ważne jest, aby instytucje dziedzictwa kulturowego wnosiły znaczący wkład w przestrzeń danych przy wsparciu państw członkowskich.

(20)

Agregatorzy krajowi i dziedzinowi lub tematyczni odgrywają kluczową rolę w krajobrazie dziedzictwa kulturowego, tworząc powiązania między poszczególnymi podmiotami w sektorze dziedzictwa kulturowego i poza nim, na poziomie krajowym i europejskim. Na przykład agregatorzy krajowi gromadzą i wzbogacają treści dla Europeany, zapewniają dostęp do zasobów dziedzictwa kulturowego swojego kraju i promują je, a także gromadzą cenne zasoby i wiedzę dla sektora dziedzictwa kulturowego Mimo że większość agregatorów w całej UE posiada oficjalne upoważnienie do działania, wielu innych nadal go jednak nie posiada i ma trudności w zapewnieniu wystarczających i trwałych zasobów lub wsparcia organizacyjnego. Państwa członkowskie powinny sprostać temu wyzwaniu, wzmacniając rolę agregatorów, zapewniając im odpowiednie wsparcie i wspierając ich wkład we wspólną europejską przestrzeń danych na potrzeby dziedzictwa kulturowego.

(21)

Oczekiwany wzrost liczby i złożoności zasobów cyfrowych będzie wymagał bezpiecznych, odpornych, wydajnych i zrównoważonych rozwiązań opartych na chmurze, służących do przetwarzania takich zbiorów danych, uzyskiwania do nich dostępu i zarządzania nimi. W związku z tym wsparcie państw członkowskich (23) dla europejskiej federacji infrastruktury i usług brzegowych będzie miało kluczowe znaczenie dla skutecznego dostępu do zdigitalizowanych zasobów dziedzictwa kulturowego.

(22)

Niniejsze zalecenie stanowi rozwinięcie zalecenia 2011/711/UE i zastępuje to zalecenie,

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Do 2030 r. państwa członkowskie powinny dokonać digitalizacji w 3D wszystkich zabytków i obiektów, o których mowa w lit. a), oraz 50 % zabytków i obiektów, o których mowa w lit. b).

Do 2025 r. państwa członkowskie powinny dokonać digitalizacji na poziomie 40 % łącznych celów na 2030 r.

Państwa członkowskie powinny wprowadzić niezbędne środki w celu zapewnienia, aby wszystkie zdigitalizowane zasoby kultury, o których mowa w pkt 6 lit. a), b) i c), były również objęte ochroną zasobów cyfrowych.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.