Sprawa T-53/03

BPB plc

przeciwko

Komisji Wspólnot Europejskich

„Konkurencja — Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki — Rynek płyt gipsowych — Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE — Jednolite i ciągłe naruszenie — Powrót do naruszenia — Grzywna — Wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien — Komunikat w sprawie współpracy”

Wyrok Sądu Pierwszej Instancji (trzecia izba) z dnia 8 lipca 2008 r.   II ‐ 1353

Streszczenie wyroku

1. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Dostęp do akt – Obowiązek udostępnienia całości akt sprawy – Granice

   (art. 81 ust. 1 WE)

2. Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Dostęp do akt – Zakres – Odmowa przekazania obciążającego dokumentu – Konsekwencje w zakresie ciężaru dowodu spoczywającego na zainteresowanym przedsiębiorstwie

   (art. 81 ust. 1 WE)

3. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Dowód – Przedstawienie dowodu na podstawie pewnej liczby wskazówek i zbieżnych okoliczności

   (art. 81 ust. 1 WE)

4. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Naruszenie konkurencji – Kryteria oceny – Cel antykonkurencyjny – Wystarczające ustalenie

   (art. 81 ust. 1 WE)

5. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Naruszenie konkurencji – Porozumienie ustanawiające system wymiany informacji – Niedopuszczalność na rynku oligarchicznym – Domniemanie wzruszalne

   (art. 81 ust. 1 WE)

6. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Uzgodniona praktyka – Pojęcie – Zbieżność zachowań – Domniemanie istnienia uzgodnienia – Granice

   (art. 81 ust. 1 WE)

7. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Uzgodniona praktyka – Pojęcie – Koordynacja i współpraca niezgodna z obowiązkiem określenia przez każde przedsiębiorstwo w sposób autonomiczny jego zachowania na rynku – Otrzymanie przez podmiot gospodarczy informacji pochodzących od konkurenta, dotyczących jego przyszłego zachowania na rynku.

   (art. 81 ust. 1 WE)

8. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia i uzgodnione praktyki stanowiące jednolite naruszenie – Przedsiębiorstwa, którym można zarzucić naruszenie polegające na uczestnictwie w całym kartelu – Kryteria

   (art. 81 ust. 1 WE)

9. Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia i uzgodnione praktyki stanowiące jednolite naruszenie – Dowód – Przedstawienie dowodu na podstawie pewnej liczby poszczególnych przejawów naruszenia – Dopuszczalność

   (art. 81 ust. 1 WE)

10. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Porozumienie horyzontalne w sprawie cen – Bardzo poważne naruszenie

    (rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1 A)

11. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Rzeczywisty wpływ na rynek

    (rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1 A akapit pierwszy)

12. Konkurencja – Grzywny – Decyzja nakładająca grzywny – Obowiązek uzasadnienia – Zakres – Wskazanie elementów oceny, które umożliwiły Komisji zmierzenie wagi i czasu trwania naruszenia – Wystarczające wskazanie

    (art. 253 WE; rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2)

13. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Konieczność uwzględnienia obrotów przedsiębiorstw uczestniczących w tym samym naruszeniu lub w podobnych wcześniejszych naruszeniach i zapewnienia proporcjonalności grzywien w stosunku do tego obrotu – Brak

    (rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2)

14. Konkurencja – Reguły wspólnotowe – Naruszenia – Przypisanie – Osoba prawna odpowiedzialna za prowadzenie przedsiębiorstwa w trakcie naruszenia

    (art. 81 WE)

15. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Czas trwania naruszenia – Uwzględnienie lat niepełnych – Dopuszczalność

    (rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1 B)

16. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Czas trwania naruszenia – Naruszenia długotrwałe – Automatyczne zwiększenie o 10% za każdy rok kwoty wyjściowej – Uprawnienia dyskrecjonalne Komisji

    (rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1 B akapit pierwszy)

17. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Czas trwania naruszenia – Zwiększenie kwoty wyjściowej grzywny – Uwzględnienie zmian w natężeniu naruszenia – Wyłączenie

    (rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1 B)

18. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Okoliczności obciążające – Powrót do naruszenia – Pojęcie

    (rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03)

19. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Okoliczności obciążające – Powrót do naruszenia – Stopa podwyżki podstawowej kwoty grzywny

    (rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03)

20. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Okoliczności łagodzące – Wdrożenie programu dostosowania się do wspólnotowych reguł konkurencji – Uwzględnienie niemające obowiązkowego charakteru

    (art. 81 ust. 1 WE; rozporządzenie Rady nr 17, art. 15)

21. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Uwzględnienie współpracy z Komisją przedsiębiorstwa, któremu zarzucono naruszenie, poza ramami określonymi przez komunikat w sprawie współpracy – Przesłanki

    (rozporządzenie Rady nr 17, art. 17; komunikaty Komisji: 96/C 207/04, 98/C 9/03, pkt 3)

22. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Okoliczności łagodzące – Zakończenie naruszenia po interwencji Komisji – Przesłanki

    (rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 3)

23. Konkurencja – Grzywny – Nałożenie – Konieczność zaistnienia korzyści uzyskanej przez przedsiębiorstwo z naruszenia – Brak

    (rozporządzenie Rady nr 17, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 2)

24. Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Nienałożenie lub obniżenie grzywny w zamian za współpracę przedsiębiorstwa, któremu zarzucono naruszenie – Konieczność zaistnienia zachowania, które ułatwiło Komisji stwierdzenie wystąpienia naruszenia – Odpowiedź na żądanie udzielenia informacji – Wyłączenie

    (rozporządzenie Rady nr 17, art. 11 ust. 1, 2, 4, 5, art. 15 ust. 2; komunikat Komisji 96/C 207/04)

25. Skarga o stwierdzenie nieważności – Wyrok stwierdzający nieważność – Skutki – Obowiązek podjęcia działań zapewniających wykonanie wyroku

    (art. 233 WE)

1.  Mimo że Komisja ma obowiązek udostępnić przedsiębiorstwom uczestniczącym w postępowaniu na podstawie art. 81 ust. 1 WE wszystkie dokumenty obciążające lub odciążające zgromadzone przez nią w trakcie dochodzenia, to obowiązek ten nie rozciąga się na tajemnicę handlową innych przedsiębiorstw, wewnętrzne dokumenty instytucji i inne poufne informacje. A zatem, w przypadku informacji udzielonych czysto dobrowolnie z zastrzeżeniem poufności w celu zachowania anonimowości informatora, instytucja, która pragnie otrzymać te informacje, jest zobowiązana zastosować się do tego warunku. W istocie zdolność Komisji do zapewnienia anonimowości niektórym z jej źródeł informacji ma fundamentalne znaczenie z punktu widzenia skutecznego zapobiegania zakazanym praktykom antykonkurencyjnym oraz ich skutecznego zwalczania. Postępowanie wszczęte na podstawie informacji, których pochodzenie nie zostało ujawnione, jest prawidłowe, o ile nie została naruszona przysługująca zainteresowanemu przedsiębiorstwu możliwość przedstawienia jego stanowiska w przedmiocie prawdziwości lub znaczenia wskazanych faktów, przedstawionych mu dokumentów lub wniosków, które wysnuła z nich Komisja.

   (por. pkt 36, 37)

2.  Jeżeli w celu ustalenia istnienia naruszenia w postępowaniu na podstawie art. 81 ust. 1 WE Komisja zamierza oprzeć się na fragmencie odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów lub załączonym do takiej odpowiedzi dokumencie, inne przedsiębiorstwa biorące udział w tym postępowaniu powinny mieć możliwość wypowiedzenia się na temat takiego środka dowodowego. W takich okolicznościach dany fragment odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów lub załączony do tej odpowiedzi dokument jest w rzeczywistości dowodem obciążającym inne przedsiębiorstwa, które uczestniczyły w popełnieniu naruszenia.

   Z uwagi na to, że dokumenty nieprzedstawione zainteresowanym przedsiębiorstwom w toku postępowania administracyjnego nie stanowią dowodów, na które można się powołać względem tych przedsiębiorstw, jeżeli okaże się, że Komisja w zaskarżonej decyzji oparła się na dokumentach nieznajdujących się w aktach dochodzenia i nieprzekazanych stronom skarżącym, nie należy uwzględniać tych dokumentów w charakterze dowodów w sprawie.

   Jeżeli istnieją inne dowody w postaci dokumentów, o których zainteresowane przedsiębiorstwa wiedziały na etapie postępowania administracyjnego, które wyraźnie potwierdzają wnioski Komisji, wyłączenie z materiału dowodowego nieprzekazanego dokumentu obciążającego nie podważa zasadności zarzutów zawartych w zaskarżonej decyzji.

   A zatem to zainteresowane przedsiębiorstwo jest zobowiązane wykazać, że wnioski, do jakich doszła Komisja w wydanej decyzji, byłyby inne, gdyby dokument, który nie został udostępniony, a który stanowił dla Komisji podstawę do zarzucenia przedsiębiorstwu popełnienia naruszenia, został odrzucony jako materiał dowodowy.

   (por. pkt 41, 43–45)

3.  W przypadku sporu co do istnienia naruszenia reguł konkurencji na Komisji spoczywa ciężar przedstawienia środków dowodowych mogących wykazać w stopniu wystarczającym w świetle wymogów prawa okoliczności faktyczne wskazujące na takie naruszenie. Na Komisji ciąży w szczególności obowiązek ustalenia wszystkich okoliczności pozwalających na stwierdzenie udziału danego przedsiębiorstwa w takim naruszeniu oraz jego odpowiedzialności za poszczególne zachowania składające się na nie.

   Co się tyczy porozumień i uzgodnionych praktyk mających cele antykonkurencyjne, Komisja jest zobowiązana w szczególności dowieść, że dane przedsiębiorstwo zamierzało przyczynić się swoim postępowaniem do wspólnych celów realizowanych przez ogół uczestników oraz że było świadome postępowania planowanego lub wprowadzonego w życie przez inne przedsiębiorstwa w dążeniu do tych samych celów lub mogło to rozsądnie przewidzieć i było gotowe zaakceptować takie ryzyko. Normalne jest, że działania stanowiące praktyki i porozumienia antykonkurencyjne mają miejsce poza prawem, że spotkania odbywają się potajemnie, a dokumentacja z tym związania jest ograniczona do minimum. Z tego wynika, że nawet jeśli Komisja odkryje dokumenty świadczące wyraźnie o bezprawnym nawiązaniu kontaktu pomiędzy przedsiębiorstwami, będą one zazwyczaj jedynie fragmentaryczne i odosobnione, i dlatego często będzie konieczna rekonstrukcja poszczególnych elementów w drodze dedukcji. Dlatego też w większości przypadków istnienie praktyki lub porozumienia antykonkurencyjnego, a także w danym wypadku jednolity i ciągły charakter naruszenia, muszą być wywnioskowane na podstawie pewnej liczby zbieżnych okoliczności oraz wskazówek, które razem ujęte mogą stanowić, wobec braku innego spójnego wytłumaczenia, dowód naruszenia reguł konkurencji. Ponadto, o ile treść odosobnionego dokumentu znalezionego przez Komisję może nie wskazywać jednoznacznie na istnienie zachowania antykonkurencyjnego, która to treść mogłaby ewentualnie mieć inne wytłumaczenie, o tyle okoliczność ta nie może wykluczać, że dokument ten może zostać interpretowany jako potwierdzenie istnienia takiej wspólnej woli, gdy jest on rozpatrywany wraz z innymi dokumentami, które dostarczają poszlak dowodzących istnienia jednoczesnych i podobnych zachowań antykonkurencyjnych.

   Komisja nie może być zatem zobowiązana do przedstawienia na okoliczność zaistnienia naruszenia dowodu „wykraczającego poza zasadne wątpliwości” (beyond reasonable doubt).

   (por. pkt 61–64, 210, 227, 249)

4.  Do celów stosowania art. 81 ust. 1 traktatu wystarczy, by porozumienie miało na celu zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie konkurencji, niezależnie od jego rzeczywistych skutków. Tak więc w przypadku porozumień, do których dochodzi podczas spotkań konkurujących ze sobą przedsiębiorstw, naruszenie tego postanowienia ma miejsce, gdy spotkania mają taki właśnie cel i zmierzają w ten sposób do sztucznej regulacji rynku. Tak jest na przykład w sytuacji, gdy dwa przedsiębiorstwa wyrażają swą wspólną wolę zakończenia wojny cenowej i ustabilizowania właściwych rynków.

   W takim przypadku przedsiębiorstwo ponosi odpowiedzialność za naruszenia, jeżeli uczestniczyło w tych spotkaniach, znając ich cel, nawet jeśli potem nie zastosowało w praktyce środków ustalonych podczas tych spotkań. Mniej więcej regularny udział przedsiębiorstwa w spotkaniach oraz mniej więcej pełne stosowanie w praktyce ustalonych środków nie ma wpływu na istnienie odpowiedzialności, ale na jej zakres, a tym samym na wysokość sankcji. Przedsiębiorstwa zawierające umowę mającą na celu ograniczenie konkurencji nie mogą co do zasady uniknąć zastosowania wobec nich art. 81 ust. 1 WE, twierdząc, że zawarte przez nie porozumienie nie miało poważnych skutków dla konkurencji.

   (por. pkt 83, 84, 87, 90)

5.  Porozumienia w sprawie wymiany informacji są niezgodne z regułami konkurencji, jeżeli zmniejszają lub znoszą poziom niepewności co do funkcjonowania danego rynku i w konsekwencji ograniczają konkurencję między przedsiębiorstwami.

   Zgodnie bowiem z postanowieniami traktatu dotyczącymi konkurencji każdy podmiot gospodarczy winien określać w sposób autonomiczny politykę, jaką zamierza realizować na wspólnym rynku. A zatem taki wymóg autonomii stoi na przeszkodzie wszelkim kontaktom między tymi podmiotami gospodarczymi, zarówno bezpośrednim jak i pośrednim, które mogłyby wywrzeć wpływ na postępowanie aktualnego lub potencjalnego konkurenta na rynku bądź ujawnić temu konkurentowi postępowanie, które ten podmiot sam zdecydował lub planuje realizować na rynku, jeżeli celem lub skutkiem tych kontaktów jest doprowadzenie do warunków konkurencji, które nie odpowiadają normalnym warunkom konkurencji na rynku właściwym, przy uwzględnieniu charakteru produktów lub świadczonych usług, znaczenia i liczby przedsiębiorstw, jak również rozmiaru wspomnianego rynku.

   Na prawdziwie konkurencyjnym rynku okoliczność, iż jeden podmiot gospodarczy w celu dostosowania swego zachowania na rynku bierze pod uwagę informacje na temat funkcjonowania rynku, którymi dysponuje dzięki systemowi wymiany informacji, nie może — z uwagi na zdekoncentrowany charakter oferty — zmniejszyć lub zniwelować u innych podmiotów gospodarczych wszelkiej niepewności co do przewidywalnego charakteru zachowań ich konkurentów. Natomiast w przypadku silnie skoncentrowanego rynku oligarchicznego wymiana informacji na rynku może umożliwić przedsiębiorstwom poznanie pozycji na rynku i strategii handlowej ich konkurentów i w ten sposób istotnie osłabić istniejącą między podmiotami gospodarczymi konkurencję.

   Należy domniemywać, z zastrzeżeniem dowodu przeciwnego, który muszą przedstawić zainteresowane podmioty, że przy określaniu swojego zachowania na rynku przedsiębiorstwa uczestniczące w uzgodnieniu i działające na rynku uwzględniają informacje, które wymieniły ze swoimi konkurentami. Obowiązuje to tym bardziej wtedy, gdy uzgodnienie ma miejsce stale w trakcie długiego okresu.

   (por. pkt 106–109, 180–184, 313)

6.  Zbieżność zachowań może być traktowana jako dowód porozumienia jedynie wówczas, gdy porozumienie stanowi jedyne możliwe do przyjęcia wytłumaczenie tej zbieżności. O ile bowiem art. 81 WE zabrania wszelkich form karteli, które mogłyby zakłócić konkurencję, o tyle nie wyłącza prawa podmiotów gospodarczych do przystosowywania się w sprawny sposób do stwierdzonego lub spodziewanego postępowania konkurentów.

   W sytuacji gdy Komisja stwierdza, że kilka przedsiębiorstw zgodziło się na zakończenie wojny cenowej na kilku rynkach europejskich, prawie jednoczesne dokonywanie ogłoszeń o podwyżkach cen i zbieżność ogłaszanych cen stanowią silne poszlaki istnienia wcześniejszego uzgodnienia dotyczącego powiadomienia konkurencyjnych przedsiębiorstw o podwyżkach cen, chociaż odstępy między poszczególnymi zapowiedziami podwyżek cen umożliwiały przedsiębiorstwom zapoznanie się z nimi na podstawie informacji pochodzących z rynku i chociaż podwyżki te nie zawsze były na tym samym poziomie.

   (por. pkt 143, 144)

7.  Otrzymanie przez dane przedsiębiorstwo informacji pochodzących od konkurenta dotyczących przyszłego jego zachowania na rynku stanowi uzgodnioną praktykę zabronioną przez art. 81 ust. 1 WE, nawet jeśli chodzi tutaj o zachowanie czysto jednostronne. O ile prawdą jest, że pojęcie uzgodnionej praktyki faktycznie zakłada istnienie kontaktów między konkurentami charakteryzujących się wzajemnością, o tyle przesłanka ta jest spełniona, gdy ujawnienie przez jednego konkurenta innemu konkurentowi swych zamiarów lub swego przyszłego zachowania na rynku zostało zaproponowane lub przynajmniej zaakceptowane przez tego drugiego konkurenta. Tenże konkurent dzięki otrzymaniu takiej informacji, którą winien on wziąć pod uwagę, pośrednio lub bezpośrednio, eliminuje z góry niepewności co do przyszłego zachowania pierwszego konkurenta, podczas gdy każdy podmiot gospodarczy winien określać w sposób autonomiczny politykę, jaką zamierza realizować na wspólnym rynku.

   Tak jest również w przypadku, gdy informacje, o których mowa, są już znane klientom przed poinformowaniem o nich konkurenta i w związku z tym mogą zostać uzyskane na rynku. Bezpośrednie przekazanie umożliwia bowiem konkurentowi zdobycie tych informacji w sposób dużo prostszy, szybszy i bardziej bezpośredni niż miałoby to miejsce za pośrednictwem rynku, i pozwala na stworzenie atmosfery wzajemnej pewności co do jego przyszłego zachowania.

   (por. pkt 153, 154, 231–236)

8.  Naruszenie art. 81 ust. 1 WE może wynikać nie tylko z odrębnego działania, ale również z szeregu działań, a nawet z ciągłego zachowania. Pojęcie jednolitego naruszenia odnosi się właśnie do sytuacji, w której kilka przedsiębiorstw uczestniczyło w naruszeniu polegającym na ciągłym zachowaniu, któremu przyświeca jedyny cel gospodarczy w postaci zakłócenia konkurencji, lub na poszczególnych naruszeniach powiązanych ze sobą tożsamością przedmiotu (ten sam cel wszystkich zachowań) i podmiotów (te same zainteresowane przedsiębiorstwa, świadome tego, że działają we wspólnym celu). Taka wykładnia nie może zostać podważona ze względu na to, że jedno lub kilka ze zdarzeń stanowiących ten szereg działań lub to ciągłe zachowanie, rozpatrywane odrębnie, może również samo w sobie stanowić naruszenie wspomnianego postanowienia. W przypadku gdy poszczególne działania z uwagi na identyczny cel polegający na zakłóceniu konkurencji na wspólnym rynku wpisują się w „całościowy plan”, Komisja jest uprawniona przypisać odpowiedzialność za te działania na podstawie udziału w naruszeniu postrzeganym jako całość. Podział ciągłego zachowania charakteryzującego się tym samym pojedynczym celem na kilka odrębnych naruszeń byłby zatem sztuczny. Jednolity charakter naruszenia wynika bowiem z jedności celu, do którego realizacji dąży każdy z uczestników porozumienia, a nie ze sposobu dokonania tego naruszenia.

   Zatem sama okoliczność, że każde z przedsiębiorstw bierze udział w naruszeniu we właściwej mu formie, nie wpływa na kwalifikację tego naruszenia jako jednolitego i ciągłego. W istocie, chociaż porozumienia i uzgodnione praktyki, o których mowa w art. 81 ust. 1 WE, muszą wynikać ze współdziałania kilku przedsiębiorstw, będących współautorami naruszenia, to ich uczestnictwo może przybrać różne formy, zwłaszcza w zależności od cech szczególnych właściwego rynku i od pozycji każdego z przedsiębiorstw na tym rynku, od realizowanych celów i wybranych lub rozważanych sposobów ich osiągnięcia.

   Podobnie w ramach całościowego porozumienia rozciągającego się na kilka lat wynoszące kilka miesięcy przesunięcie między poszczególnymi przejawami kartelu nie jest istotne. Natomiast okoliczność, że poszczególne działania wpisują się w całościowy plan z uwagi na przyświecający im identyczny cel, jest rozstrzygająca.

   Wreszcie okoliczność, że liczba i intensywność praktyk kartelowych różniły się w zależności od rynku, na którym występowały, nie oznacza, że naruszenie nie dotyczy rynków, na których praktyki te są mniej intensywne lub mniej liczne.

   Wszystkie tego rodzaju okoliczności należy brać pod uwagę dopiero w ramach oceny wagi naruszenia i, w zależności od przypadku, ustalenia kwoty grzywny.

   (por. pkt 240, 252, 255–260)

9.  Tak jak w większości przypadków istnienie praktyki lub porozumienia antykonkurencyjnego musi być wyprowadzone ze zbiegu szeregu okoliczności i wskazówek, które wobec braku innego spójnego wyjaśnienia rozpatrywane łącznie mogą stanowić dowód naruszenia reguł konkurencji, a w przypadku złożonego, jednolitego i ciągłego naruszenia tych reguł każdy poszczególny przejaw tego naruszenia wzmacnia stwierdzenie, że takie naruszenie faktycznie miało miejsce. A zatem poszczególne przejawy omawianego naruszenia muszą być postrzegane w szerszym kontekście, który wyjaśnia ich rację bytu. Nie chodzi tu więc o rozumowanie mające charakter błędnego koła, ale o przeprowadzenie postępowania dowodowego, w ramach którego moc dowodowa poszczególnych okoliczności faktycznych jest zwiększona lub obniżona w związku z innymi zaistniałymi okolicznościami faktycznymi, które łącznie pozwalają dowieść istnienia jednolitego naruszenia.

   (por. pkt 249, 250)

10.  Przy ustalaniu kwoty grzywien za naruszenie wspólnotowych reguł konkurencji ocena wagi naruszenia powinna być dokonana przy uwzględnieniu w szczególności charakteru ograniczeń spowodowanych w ramach konkurencji, który stanowi kryterium istotne w tym względzie, nawet jeśli należy również uwzględnić rozmiar właściwego rynku geograficznego oraz wpływ na rynek, o ile można go zmierzyć. Porozumienie horyzontalne ustalające ceny Komisja może słusznie zakwalifikować, z uwagi na jego charakter, jako bardzo poważne naruszenie.

    Tej kwalifikacji nie może podważyć zarówno fakt, że wpływ kartelu na rynek był ograniczony, ani też fakt, przy założeniu, iż taki miał miejsce, że Komisja obniżyła z tej przyczyny wysokość grzywny w innych decyzjach, ponieważ, po pierwsze, elementy dotyczące celu zachowania antykonkurencyjnego mogą mieć większą wagę przy ustalaniu wysokości grzywny niż elementy dotyczące jego skutków i, po drugie, wcześniejsza praktyka decyzyjna Komisji nie stanowi sama w sobie ram prawnych dla grzywien nakładanych w dziedzinie konkurencji.

    (por. pkt 268, 271–275, 278)

11.  Aby Komisja mogła oprzeć się na rzeczywistym wpływie kartelu na rynek przy obliczaniu grzywny na podstawie wagi naruszenia zgodnie z pkt 1 A akapit pierwszy wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na podstawie art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 i art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS, wystarczy, aby była ona w stanie przedstawić konkretne i wiarygodne dane, które wskazują z normalnym prawdopodobieństwem, że kartel miał taki wpływ, bez potrzeby jego ujęcia w kategoriach liczbowych lub dostarczenia wyrażonego w takich kategoriach wyjaśnienia w tym względzie.

    Analiza wpływu kartelu na rynek musi bowiem pociągnąć za sobą oparcie się na pewnych założeniach. W tym kontekście Komisja musi między innymi przeanalizować, jaką cenę miałby produkt w przypadku braku istnienia kartelu. Przy analizowaniu przyczyn rzeczywistych zmian cen jest zaś ryzykownym przeprowadzanie czysto teoretycznych rozważań na ich temat. Należy wziąć pod uwagę obiektywną okoliczność, że ze względu na uczestnictwo w kartelu cenowym jego członkowie wyraźnie zrezygnowali z przysługującej im swobody konkurowania za pomocą cen. A zatem ocena wpływu, jaki wywarły czynniki inne niż ten dobrowolny brak działania członków kartelu, musi opierać się na niedającym się ująć w dokładnych kategoriach liczbowych normalnym prawdopodobieństwie.

    Zarówno fakt, że uczestnicy kartelu posiadali większość (tudzież prawie całość) udziałów w rozpatrywanym rynku, jak i okoliczność, że wykazane porozumienia były specyficznie nastawione na ustalanie cen na wyższym poziomie, niż zostałby osiągnięty bez tych porozumień, stanowią wskazówki skłaniające do uznania, że naruszenie mogło wywołać istotne skutki antykonkurencyjne.

    Natomiast jeżeli Komisja udowodni wprowadzenie kartelu w życie, nie można od niej wymagać, by systematycznie wykazywała, że porozumienia rzeczywiście pozwoliły określonym przedsiębiorstwom uzyskać poziom cen transakcji wyższy od poziomu, który byłby osiągnięty przy braku kartelu. Wprowadzenie wymogu przeprowadzenia tego dowodu byłoby nieproporcjonalne, ponieważ pochłonęłoby znaczne koszty, biorąc pod uwagę, że wymagałoby zastosowania teoretycznych obliczeń, opartych na wzorach ekonomicznych, których dokładność trudno byłoby skontrolować sądowi i których niezawodność nie jest w żaden sposób dowiedziona.

    (por. pkt 297, 300, 301, 303, 307)

12.  Jeśli chodzi o obliczenie kwoty grzywien nałożonych przez Komisję za naruszenie wspólnotowego prawa konkurencji, istotne wymogi formalne uzasadnienia są spełnione wówczas, gdy Komisja w swej decyzji wskaże te elementy oceny, które uwzględniła zgodnie ze swoimi wytycznymi w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na podstawie art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 i art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS oraz, w razie potrzeby, zgodnie z komunikatem dotyczącym nienakładania grzywien lub obniżania ich kwoty, i które to elementy umożliwiły jej, w celu ustalenia kwoty grzywny, zmierzenie wagi i czasu trwania naruszenia. Zakres obowiązku uzasadnienia należy określić w świetle faktu, iż waga naruszeń powinna zostać ustalona na podstawie dużej liczby elementów, przy czym nie ma potrzeby ustalania wiążącej lub wyczerpującej listy kryteriów, które należy obowiązkowo uwzględnić. Ponadto należy unikać sytuacji, w której grzywny byłyby łatwe do przewidzenia przez podmioty gospodarcze, aby nie miało to szkodliwego wpływu na ich odstraszający skutek. Gdyby wysokość grzywny stanowiła wynik obliczeń zależnych wyłącznie od zastosowania wzoru arytmetycznego, przedsiębiorstwa mogłyby przewidzieć ewentualną sankcję i porównać ją z korzyściami odnoszonymi z naruszenia reguł prawa konkurencji. Obowiązek uzasadnienia nie zobowiązuje zatem Komisji do wskazania w jej decyzji elementów liczbowych odnoszących się do metody ustalania wysokości grzywien.

    (por. pkt 331, 333, 336, 343)

13.  Ponieważ Komisja nie ma obowiązku traktować jako punkt wyjścia przy obliczaniu wysokości grzywien kwot określonych na podstawie obrotu zainteresowanych przedsiębiorstw, nie jest ona także zobowiązana do zapewnienia, w przypadku gdy grzywny są nałożone na kilka przedsiębiorstw uczestniczących w tym samym naruszeniu, aby ostateczne kwoty grzywien dla tych przedsiębiorstw wynikające z obliczeń odzwierciedlały wszystkie różnice pomiędzy nimi ze względu na ich obrót całkowity lub osiągany na rynku rozpatrywanego produktu.

    Z jednej bowiem strony prawo wspólnotowe nie zawiera ogólnej zasady, zgodnie z którą kara musiałaby być proporcjonalna do znaczenia przedsiębiorstwa na rynku produktów będących przedmiotem naruszenia. Z drugiej strony art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 nie zabrania również, w przypadku gdy grzywny są nałożone na kilka przedsiębiorstw uczestniczących w tym samym naruszeniu, aby kwota grzywny nałożonej na małe lub średnie przedsiębiorstwo i wyrażona w procentach od obrotu nie była wyższa od kwoty grzywien nałożonych na większe przedsiębiorstwa. Z tego przepisu wynika, że zarówno w przypadku małych i średnich, jak i dużych przedsiębiorstw przy określaniu kwoty grzywny należy uwzględnić wagę i czas trwania naruszenia. W zakresie w jakim Komisja nakłada na przedsiębiorstwa uczestniczące w tym samym naruszeniu grzywny, które w odniesieniu do każdego przedsiębiorstwa są uzasadnione z punktu widzenia wagi i czasu trwania naruszenia, nie można jej zarzucać, że kwota grzywny niektórych przedsiębiorstw jest wyższa w stosunku do obrotu od grzywien innych przedsiębiorstw.

    Komisja nie może być również zobowiązana do wyznaczania grzywien, które są proporcjonalne do obrotu i idealnie spójne z grzywnami nałożonymi w innych wcześniejszych sprawach porównywalnych pod względem wagi naruszenia. Jej wcześniejsza bowiem praktyka decyzyjna nie stanowi sama w sobie ram prawnych dla grzywien w dziedzinie konkurencji. Fakt, że Komisja wymierzała już w przeszłości grzywny w określonej wysokości za określone rodzaje naruszeń, nie może pozbawić jej możliwości podwyższenia tej wysokości w granicach wyznaczonych w rozporządzeniu nr 17, jeśli jest to konieczne, aby zapewnić realizację wspólnotowej polityki konkurencji. W dodatku waga naruszeń powinna zostać ustalona na podstawie licznych elementów, do których należą szczególne okoliczności sprawy, jej kontekst i odstraszający charakter grzywien, przy czym nie ma potrzeby ustalania wiążącej lub wyczerpującej listy kryteriów, które należy obowiązkowo uwzględnić. Tymczasem istotne informacje, takie jak: informacje dotyczące rynków, produktów, krajów, przedsiębiorstw oraz odnośnych okresów różnią się w zależności od sprawy.

    W tym względzie, do sądu wspólnotowego należy — w ramach wynikającego z art. 229 WE oraz art. 17 rozporządzenia nr 17 nieograniczonego prawa orzekania — dokonanie oceny stosowności kwoty grzywien.

    (por. pkt 338–344)

14.  Przedsiębiorstwo — czyli jednostka gospodarcza obejmująca personel, aspekty majątkowe i niemajątkowe — jest zarządzane przez organy wynikające z jego statutu prawnego i każda decyzja o nałożeniu grzywny może być skierowana do statutowego organu zarządzającego przedsiębiorstwem (zarządu, komitetu kierującego, prezesa, zarządcy itd.). Reguły konkurencji mogłyby być z łatwością obchodzone, gdyby wymagać od Komisji, skonfrontowanej z zachowaniami przedsiębiorstwa stanowiącymi naruszenie, sprawdzenia i dowiedzenia, kto dopuścił się poszczególnych działań, czego skutkiem mogłoby być uniknięcie kary przez przedsiębiorstwo, które odniosło korzyści z kartelu.

    (por. pkt 360, 430)

15.  Do celów obliczenia czasu trwania naruszenia reguł konkurencji Komisja może uwzględnić lata niepełne. W istocie wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na podstawie art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 i art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS w żaden sposób nie stoją na przeszkodzie uwzględnieniu rzeczywistego czasu trwania naruszenia. Takie podejście jest całkowicie logiczne i racjonalne, a w każdym razie mieści się w przysługującym Komisji zakresie swobodnego uznania.

    (por. pkt 361)

16.  W odniesieniu do długotrwałych naruszeń reguł konkurencji, Komisja może automatycznie zastosować maksymalną 10% stopę podwyżki za każdy rok kwoty grzywny ustalonej na podstawie wagi naruszenia. W istocie, nawet jeżeli pkt 1 B akapit pierwszy tiret trzecie wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na podstawie art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 i art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS nie przewiduje automatycznego zwiększenia, to przyznaje Komisji w tym względzie zakres swobodnego uznania.

    (por. pkt 362)

17.  Do celów zwiększenia kwoty grzywny z uwagi na czas trwania naruszenia, o którym mowa w pkt 1 B wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na podstawie art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 i art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS, nie byłoby logiczne uwzględnienie zmian natężenia naruszenia w rozpatrywanym okresie. Zwiększenia tego dokonuje się bowiem poprzez podwyższenie o określoną stawkę procentową kwoty wyjściowej, która jest ustalana na podstawie wagi całości naruszenia i odzwierciedla już zmienne natężenie naruszenia.

    (por. pkt 364)

18.  Pojęcie powrotu do naruszenia niekoniecznie oznacza uprzednie orzeczenie kary pieniężnej, lecz jedynie uprzednie ustalenie naruszenia wspólnotowego prawa konkurencji. W istocie uwzględnienie przez Komisję okoliczności powrotu do naruszenia ma na celu zmotywowanie przedsiębiorstw, które wykazały się skłonnością do łamania reguł konkurencji, do zmiany ich zachowania, jeżeli okaże się, że wcześniejsze stwierdzenie dokonania przez nie naruszenia nie wystarczyło, aby zapobiec powtórzeniu sprzecznego z prawem zachowania. W związku z tym elementem rozstrzygającym o powrocie do naruszenia jest nie uprzednie nałożenie grzywny, i a fortiori jej wysokość, ale uprzednie stwierdzenie dokonania podobnego naruszenia tego samego postanowienia traktatu.

    W przypadku dwóch naruszeń, które miały miejsce w tym samym czasie, zwiększenie kwoty grzywny sankcjonującej jedno z tych naruszeń z uwagi na to, że drugie naruszenie stało się już przedmiotem decyzji ustanawiającej sankcję, jest uzasadnione jedynie wówczas, gdy znaczna część okresu, w którym nastąpił udział w drugim naruszeniu, przypada na okres przed wydaniem decyzji ustanawiającej sankcję za pierwsze naruszenie. Komisja natomiast nie przekracza przysługującego jej zakresu swobodnego uznania w sytuacji, gdy zwiększa ona tytułem powrotu do naruszenia kwotę grzywny nałożonej za drugie naruszenie, z uwagi na to, że trwało ono nadal kilka lat po pierwszym stwierdzeniu naruszenia.

    (por. pkt 387, 388, 390, 391, 393, 394, 396)

19.  Z punktu widzenia celu odstraszenia powrót do naruszenia stanowi okoliczność, która uzasadnia istotne podwyższenie podstawowej kwoty grzywny nałożonej za naruszenie reguł konkurencji. Jest on bowiem dowodem na to, że wcześniej nałożona grzywna nie była wystarczająco odstraszająca. W tym zakresie okoliczność, że w przypadku pierwszego naruszenia rola odegrana przez ukarane przedsiębiorstwo była niewielka i pasywna, nie może podważać konsekwencji, jakie wiążą się z powrotem do naruszenia, gdyż istotny jest jedynie fakt, że mimo stwierdzenia naruszenia wspólnotowego prawa konkurencji dane przedsiębiorstwo wciąż je naruszało.

    Ustalając wysokość zwiększenia grzywny z uwagi na powrót do naruszenia, Komisja może ograniczyć się do zbadania, ile wyniesie proporcjonalna stawka procentowa, i nie jest zobowiązana brać pod uwagę bezwzględnej wysokości zwiększenia kwoty podstawowej grzywny, wynikającej z zastosowania tej stawki procentowej. Dopóki ta procentowa stawka zwiększenia nie jest nadmierna, dopóty wysokość zwiększenia w wartościach bezwzględnych stanowi jedynie matematyczną konsekwencję zastosowania tej stawki do kwoty podstawowej, której proporcjonalność względem wagi i czasu trwania danego naruszenia jest przedmiotem odrębnego badania.

    Sam fakt, że w innej decyzji Komisja w innym stopniu podwyższyła kwotę podstawową z tytułu powrotu do naruszenia, nie oznacza, że jest ona zobowiązana zastosować tę samą stawkę procentową zwiększenia w zaskarżonej decyzji. W istocie wcześniejsza praktyka decyzyjna Komisji nie stanowi sama w sobie ram prawnych dla grzywien w dziedzinie konkurencji, bowiem ramy te są wyczerpująco określone przez rozporządzenie nr 17.

    Pozbawiony jest również znaczenia fakt — gdy chodzi o wysokość zwiększenia z uwagi na powrót do naruszenia — że to zwiększenie przewyższa kwotę wyjściową grzywny nałożonej z tytułu wagi naruszenia na pozostałych uczestników naruszenia. W istocie, ze względu na to, że grzywna została ustalona w prawidłowy sposób i że jej zwiększenie z tytułu powrotu do naruszenia jest proporcjonalne, sam fakt, że zwiększenie rozpatrywane w wartościach absolutnych jest większe niż kwota wyjściowa grzywien nałożonych na innych uczestników naruszenia, stanowi wyłącznie niemającą żadnego związku z wysokością innych grzywien matematyczną konsekwencję zwiększenia grzywny.

    To samo dotyczy faktu, że zwiększenie z tytułu powrotu do naruszenia przewyższa obniżenie kwoty grzywny przyznane ukaranemu przedsiębiorstwu z uwagi na jego współpracę z Komisją. Chodzi tutaj bowiem o dwa odrębne stadia ustalania wysokości grzywny.

    Wreszcie ukarane przedsiębiorstwo nie może — w celu podważenia kwoty zwiększenia grzywny z tytułu powrotu do naruszenia — utrzymywać, że Komisja zastosowała względem niego z tego samego tytułu tę samą stopę podwyżki, co w stosunku do innego uczestnika tego samego naruszenia w sytuacji, gdy cechy charakterystyczne dokonanego przez niego wcześniejszego naruszenia nie są analogiczne do cech wcześniejszego naruszenia przypisanego temu przedsiębiorstwu. W istocie, ponieważ zwiększenie z tytułu powrotu do naruszenia jest powiązane z okolicznością obciążającą właściwą danemu przedsiębiorstwu, istotna jest okoliczność, że oba te przedsiębiorstwa były wcześniej uwikłane w naruszenia i że mimo stwierdzenia tych naruszeń nie zakończyły swego udziału w nowym naruszeniu.

    (por. pkt 398, 399, 401, 406–412)

20.  Wprawdzie istotne jest, że przedsiębiorstwo podjęło kroki w celu zapobieżenia w przyszłości nowym naruszeniom wspólnotowego prawa konkurencji przez jego pracowników, jednak nie ma to wpływu na faktyczne stwierdzenie naruszenia. Wynika z tego, że fakt, iż w swojej wcześniejszej praktyce decyzyjnej Komisja w niektórych przypadkach uznała za okoliczność łagodzącą wdrożenie programu dostosowania zachowania przedsiębiorstwa do wspólnotowych reguł konkurencji, nie oznacza, że ma ona obowiązek postąpić tak samo w określonym przypadku.

    Komisja nie ma zatem obowiązku uwzględnienia tej okoliczności jako okoliczności łagodzącej, o ile postępuje ona zgodnie z zasadą równego traktowania, która oznacza, że w tym zakresie nie można oceniać w różny sposób przedsiębiorstw będących adresatami tej samej decyzji.

    (por. pkt 423, 424)

21.  Możliwość obniżenia grzywny przedsiębiorstwa, które współpracowało z Komisją w toku postępowania w związku z naruszeniem reguł konkurencji, wykraczającego poza ramy określone w komunikacie dotyczącym nienakładania grzywien lub obniżania ich kwoty w sprawach dotyczących karteli, o którym mowa w pkt 3 tiret szóste wydanych przez Komisję wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na podstawie art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 i art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS, musi zakładać, że wspomniana współpraca nie może być wynagrodzona w ramach komunikatu w sprawie współpracy oraz że była ona efektywna, czyli że ułatwiła Komisji zadanie polegające na stwierdzeniu i ukaraniu naruszeń wspólnotowych reguł konkurencji.

    (por. pkt 426, 428)

22.  Zgodnie z pkt 3 tiret trzecie wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na podstawie art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 i art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS „zakończenie naruszenia bezzwłocznie po interwencji Komisji (szczególnie gdy prowadzi ona dochodzenie)” zalicza się do okoliczności łagodzących. Jednak obniżenie grzywny z uwagi na zaprzestanie naruszenia bezzwłocznie po interwencji Komisji nie może być automatyczne, tylko zależy od dokonanej przez Komisję w ramach przysługującego jej swobodnego uznania oceny okoliczności danego przypadku. W tym zakresie zastosowanie tego przepisu wytycznych na rzecz przedsiębiorstwa jest szczególnie właściwe wówczas, gdy antykonkurencyjny charakter rozpatrywanego zachowania nie jest oczywisty. I odwrotnie — co do zasady jego użycie będzie mniej właściwe wówczas, gdy jest ono wyraźnie antykonkurencyjne, pod warunkiem dowiedzenia tej okoliczności. Wobec tego, nawet jeśli Komisja poprzednio uznała dobrowolne zaprzestanie naruszenia za okoliczność łagodzącą, może ona na podstawie wytycznych wziąć pod uwagę fakt, że bardzo poważne i oczywiste naruszenia są nadal względnie często popełniane, chociaż od chwili przyjęcia polityki wspólnotowej w zakresie konkurencji uznawano ich bezprawność, i w konsekwencji uznać, że należy zaprzestać tej liberalnej praktyki i nie nagradzać zaprzestania takiego naruszenia poprzez obniżenie grzywny. W tych okolicznościach właściwy charakter obniżenia grzywny z uwagi na zaprzestanie naruszenia zależy od tego, czy przedsiębiorstwo, któremu zarzucono naruszenie może zasadnie wątpić w bezprawność swego zachowania.

    Tak nie jest w przypadku dotyczącym kartelu o tajnym charakterze, mającego za przedmiot wymianę informacji na rynku oligopolistycznym i stabilizację rynków. Tego rodzaju kartel stanowi bardzo poważne naruszenie i zainteresowane przedsiębiorstwa muszą być wobec tego świadome bezprawnego charakteru swoich zachowań. Tajny charakter kartelu potwierdza poza tym fakt, że zainteresowane przedsiębiorstwa mają świadomość bezprawnego charakteru swoich działań.

    (por. pkt 436–439)

23.  O ile kwota grzywny nałożonej za naruszenie wspólnotowych reguł konkurencji powinna być proporcjonalna do czasu trwania naruszenia i innych okoliczności mogących wpłynąć na ocenę wagi naruszenia, do których zalicza się między innymi zysk, jaki przedsiębiorstwo mogło czerpać ze swych praktyk, o tyle fakt, że naruszenie nie przyniosło przedsiębiorstwu żadnych korzyści, nie może stanowić przeszkody w nałożeniu na nie grzywny, gdyż w przeciwnym razie ta ostatnia zostałaby pozbawiona elementu odstraszającego. Z powyższego wynika, że przy ustalaniu kwoty grzywien Komisja nie ma obowiązku uwzględnić faktu, że z rozpatrywanego naruszenia nie osiągnięto żadnego zysku.

    W tym zakresie, chociaż Komisja może — zgodnie z pkt 2 tiret piąte swoich wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na podstawie art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 i art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS i z tytułu okoliczności obciążających — podwyższyć sankcję, tak aby przekroczyła ona kwotę nielegalnych zysków osiągniętych z naruszenia, nie oznacza to jednak, że od tego momentu w celu ustalenia kwoty grzywny zobowiązuje się ona do określenia zysku finansowego związanego ze stwierdzonym naruszeniem, niezależnie od okoliczności. Innymi słowy, brak korzyści nie może być uznany za okoliczność łagodzącą.

    (por. pkt 441–443)

24.  W celu wykonania zadań powierzonych jej w dziedzinie konkurencji Komisja może uzyskiwać od rządów i właściwych władz państw członkowskich oraz przedsiębiorstw i związków przedsiębiorstw wszystkie konieczne informacje. Ma ona zwłaszcza prawo zobowiązać dane przedsiębiorstwo do dostarczenia wszelkich niezbędnych informacji dotyczących okoliczności faktycznych, o których może ono wiedzieć i poinformować, a w razie potrzeby, do dostarczenia posiadanych dokumentów dotyczących tych okoliczności, nawet jeśli te informacje i dokumenty mogą służyć do ustalenia, wbrew interesom tego lub innego przedsiębiorstwa, że ich zachowanie miało antykonkurencyjny charakter. W konsekwencji, odpowiedzi udzielane na podstawie art. 11 ust. 1 rozporządzenia nr 17 stanowią dopełnienie obowiązku, a nie dobrowolną współpracę w rozumieniu komunikatu w sprawie nienakładania grzywien lub obniżania ich kwoty w sprawach dotyczących karteli.

    (por. pkt 468)

25.  Po wydaniu wyroku stwierdzającego nieważność aktu ze skutkiem ex tunc, który w związku z tym retroaktywnie eliminuje ten akt z porządku prawnego, pozwana instytucja jest zobowiązana, zgodnie z art. 233 WE, do podjęcia środków koniecznych do usunięcia wszystkich skutków stwierdzonych naruszeń prawa, co w przypadku aktów uprzednio wykonanych może uzasadnić przywrócenie w stosunku do skarżącego stanu, w którym znajdował się przed wydaniem tego aktu.

    Wśród środków przewidzianych w art. 233 WE znajduje się przede wszystkim obowiązek zwrotu przez Komisję całości lub części kwoty grzywny uiszczonej przez dane przedsiębiorstwo, w przypadku wydania wyroku stwierdzającego nieważność lub obniżającego kwotę grzywny nałożonej na przedsiębiorstwo w związku z naruszeniem ujętych w traktacie reguł konkurencji, w zakresie w jakim w wyniku orzeczenia stwierdzającego nieważność zapłatę tej kwoty należy uznać za nienależną. Obowiązek ten obejmuje nie tylko kwotę główną nienależnie zapłaconej grzywny, lecz również odsetki od tej kwoty. Gdyby Komisja nie uiściła żadnych odsetek od kwoty głównej grzywny zwróconej w następstwie wydania takiego wyroku, to oznaczałoby to, że uchyla się od podjęcia środków, które służą wykonaniu tego wyroku, i w związku z tym stanowiłoby to naruszenie obowiązków, które na niej ciążą na mocy art. 233 WE.

    Wynika z tego, że w postępowaniu o stwierdzenie nieważności decyzji nakładającej grzywnę za naruszenie reguł konkurencji niedopuszczalny jest wniosek mający na celu nakazanie Komisji zwrot całości lub części kwoty grzywny, którą uiściło dane przedsiębiorstwo wraz z odsetkami, w zakresie w jakim w wyniku orzeczenia stwierdzającego nieważność zapłatę tej kwoty należy uznać za nienależną.

    (por. pkt 486–489)