WYROK TRYBUNAŁU

z dnia 19 lutego 2002 r.(*)

Samorząd zawodowy ─ Krajowy samorząd adwokatury ─ Regulowanie wykonywania zawodu przez samorząd ─ Zakaz zintegrowanej współpracy między adwokatami i biegłymi księgowymi ─Artykuł 85 traktatu WE (obecnie art. 81 WE) ─ Związek przedsiębiorstw ─ Ograniczenie konkurencji ─ Uzasadnienie ─ Artykuł 86 traktatu WE (obecnie art. 82 WE) ─ Przedsiębiorstwo lub grupa przedsiębiorstw ─ Artykuły 52 i 59 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 43 WE i 49 WE) ─ Stosowanie ─ Ograniczenia ─ Uzasadnienie

W sprawie C‑309/99

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 234 WE, przez Raad van State (Niderlandy), wniosek o wydanie w ramach zawisłego przed tym Sądem sporu między:

J.C.J. Woutersem,

J.W. Savelberghiem,

Price Waterhouse Belastingadviseurs BV

oraz

Algemene Raad van de Nederlandse Orde van Advocaten,

przy udziale:

Raad van de Balies van de Europese Gemeenschap,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 3 lit. g) traktatu WE [obecnie, po zmianie, art. 3 ust. 1 lit. g) WE], art. 5 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 10 WE), art. 52 i 59 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 43 WE i 49 WE) oraz art. 85, 86 i 90 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 81 WE, 82 WE i 86 WE),

TRYBUNAŁ,

w składzie: G.C. Rodríguez Iglesias, prezes, P. Jann, F. Macken i N. Colneric, i S. von Bahr, prezesi izb, C. Gulmann, D.A.O. Edward, A. La Pergola, J.‑P. Puissochet, M. Wathelet (sprawozdawca), R. Schintgen, V. Skouris i J.N. Cunha Rodrigues, sędziowie,

rzecznik generalny: P. Léger,

sekretarz: H. von Holstein, zastępca sekretarza,

rozważywszy uwagi na piśmie przedstawione:

–        w imieniu J.C.J. Woutersa przez H. Gilliamsa oraz M. Wladimiroffa, advocaten,

–        w imieniu J.W. Savelbergha oraz Price Waterhouse Belastingadviseurs BV przez D. van Liedekerkego oraz G.J. Kempera, advocaten,

–        w imieniu Algemene Raad van de Nederlandse Orde van Advocaten przez O.W. Brouwera, F.P. Louisa oraz S.C. van Esa, advocaten,

–        w imieniu Raad van de Balies van de Europese Gemeenschap przez P. Glazenera, advocaat,

–        w imieniu rządu niderlandzkiego przez M.A. Fierstrę, działającego w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu rządu duńskiego przez J. Moldego, działającego w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu rządu niemieckiego przez A. Dittricha oraz W.D. Plessinga, działających w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu rządu francuskiego przez K. Rispal-Bellanger, R. Loosli-Surrans oraz M.F. Milliona, działających w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu rządu austriackiego przez C. Stix-Hackl, działającą w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu rządu portugalskiego przez L. Fernandesa, działającego w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu rządu szwedzkiego przez A. Krusego, działającego w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu rządu Księstwa Liechtensteinu przez C. Büchela, działającego w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez W. Wilsa oraz B. Mongina, działających w charakterze pełnomocników,

uwzględniając sprawozdanie na rozprawę,

po wysłuchaniu uwag: J.C.J. Woutersa, reprezentowanego przez H. Gilliamsa; J.W. Savelbergha i Price Waterhouse Belastingadviseurs BV, reprezentowanych przez D. van Liedekerkego i G.J. Kempera; Algemene Raad van de Nederlandse Orde van Advocaten, reprezentowaną przez O.W. Brouwera i W. Knibbelera, advocaat; Raad van de Balies van de Europese Gemeenschap, reprezentowaną przez P. Glazenera; rządu niderlandzkiego, reprezentowanego przez J.S. van den Oosterkampa, działającego w charakterze pełnomocnika; rządu niemieckiego, reprezentowanego przez A. Dittricha; rządu francuskiego, reprezentowanego przez F. Milliona; rządu luksemburskiego, reprezentowanego przez N. Mackela, działającego w charakterze pełnomocnika, oraz J. Welter, avocat; rządu szwedzkiego, reprezentowanego przez I. Simforsa, działającego w charakterze pełnomocnika, oraz Komisji, reprezentowanej przez W. Wilsa, na rozprawie w dniu 12 grudnia 2000 roku,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 10 lipca 2001 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1        Orzeczeniem z dnia 10 sierpnia 1999 r., które wpłynęło do Trybunału dnia 13 sierpnia, Raad van State skierowała, na mocy art. 234 WE, dziewięć pytań prejudycjalnych w przedmiocie wykładni art. 3 lit. g) traktatu WE [obecnie, po zmianie, art. 3 ust. 1 lit. g) WE], art. 5 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 10 WE), art. 52 i 59 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 43 WE i 49 WE) oraz art. 85, 86 i 90 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 81 WE, 82 WE i 86 WE).

2        Pytania te powstały w sprawach dotyczących skarg kilku adwokatów na odmowę przez Arrondissementsrechtbank te Amsterdam stwierdzenia nieważności decyzji Nederlandse Orde van Advocaten (adwokatura niderlandzka), odmawiającej z kolei stwierdzenia nieważności decyzji komitetów nadzorczych izb adwokackich Amsterdamu i Roterdamu, na mocy których zabroniono im wykonywania zawodu adwokata we współpracy z biegłymi księgowymi.

 Krajowe ramy prawne

3        Artykuł 134 konstytucji Królestwa Niderlandach dotyczy tworzenia i statusu prawnego podmiotów publicznych. Artykuł ten stanowi:

„1. Organizacje zawodowe prawa publicznego oraz inne podmioty publiczne mogą być powoływane i rozwiązywane na mocy ustawy.

2. Ustawa określa cele i organizację takich podmiotów publicznych, ich skład oraz kompetencje ich organów zarządzających, jak również jawność ich obrad. Ich organom zarządzającym może zostać przyznane, ustawą lub na podstawie ustawy, prawo wydawania przepisów prawnych.

3. Ustawa reguluje sposób kontroli organów zarządzających. Ich decyzje podlegają kontroli jedynie pod względem zgodności z prawem lub interesem publicznym”.

 Advocatenwet

4        Na podstawie powyższego przepisu w dniu 23 czerwca 1952 r. została uchwalona ustawa, na mocy której powołano do życia niderlandzki samorząd adwokatów oraz ustanowiono regulamin wewnętrzny i zasady odpowiedzialności dyscyplinarnej, mające zastosowanie do adwokatów (dalej zwana „Advocatenwet”).

5        Zgodnie z art. 17 ust. 1 i 2 powyższej ustawy:

„1. Ogół adwokatów wpisanych na listę adwokacką w Niderlandach tworzy adwokaturę, która jest podmiotem prawa publicznego w znaczeniu art. 134 konstytucji z siedzibą w Hadze.

2. Ogół adwokatów wpisanych na listę przy tym samym sądzie stanowi izbę adwokacką danego okręgu”.

6        Zgodnie z art. 18 ust. 1 oraz art. 22 ust. 1 Advocatenwet na czele adwokatury niderlandzkiej oraz izb adwokackich stoją odpowiednio Algemene Raad van de Nederlandse Orde van Advocaten (naczelna rada adwokatury niderlandzkiej, zwana dalej „naczelną radą”) oraz raden van toezicht van de Orden in de arrondissementen (komitety nadzorcze izb adwokackich, zwane dalej „komitetami nadzorczymi”).

7        Artykuły19 i 20 Advocatenwet normują kwestę wyborów członków do naczelnej rady. Członkowie ci są wybierani przez College van Afgevaardigden (zwanym dalej „kolegium delegatów”), którego członkowie są wybierani w ramach zgromadzeń izb.

8        Zgodnie z art. 26 Advocatenwet:

„Naczelna rada i komitety nadzorcze czuwają nad prawidłowym wykonywaniem zawodu, mając uprawnienia do przedsiębrania wszelkich środków w tym celu. Bronią one praw i interesów adwokatów jako takich, czuwają nad przestrzeganiem przez nich obowiązków oraz wypełniają funkcje powierzone im przez przepisy”.

9        Artykuł 28 Advocatenwet przewiduje:

„1. Kolegium delegatów ma prawo stanowienia przepisów w interesie prawidłowego wykonywania zawodu adwokata, w tym przepisów dotyczących pomocy adwokatom, którzy osiągnęli określony wiek, dotkniętym częściową bądź całkowitą niezdolnością do pracy oraz rodzinom zmarłych adwokatów. Ponadto kolegium delegatów podejmuje uchwały konieczne ze względu na administrację i organizację niderlandzkiej adwokatury.

2. Projekty uchwał są przedstawiane kolegium delegatów przez naczelną radę adwokacką lub grupę co najmniej pięciu delegatów. Przed przedstawieniem projektu kolegium delegatów naczelna rada adwokacka może zwrócić się do komitetów nadzorczych z prośbą o wyrażenie opinii na jego temat.

3. Uchwały są przesyłane do wiadomości ministra sprawiedliwości oraz publikowane w dzienniku urzędowym”.

10      Artykuł 29 Advocatenwet precyzuje:

„1. Uchwały mają moc wiążącą zarówno wobec członków krajowej adwokatury, jak i adwokatów przyjezdnych […].

2. Nie mogą one obejmować kwestii uregulowanych ustawowo ani też kwestii, które ze względu na różnice w sytuacji poszczególnych okręgów nie nadają się do rozstrzygania na szczeblu ogólnym.

3. Przepisy dotyczące kwestii uregulowanych ustawowo przestają obowiązywać z mocy samego prawa”.

11      Jak wynika z art. 16b i 16c Advocatenwet, przez adwokatów przyjezdnych należy rozumieć osoby, które nie są wpisane na listę adwokatów w Niderlandach, ale które mają prawo wykonywania zawodu w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, używając tytułu adwokata lub innego tytułu równoważnego.

12      Artykuł 30 Advocatenwet stanowi:

„1. Wykonalność decyzji kolegium delegatów naczelnej rady adwokackiej lub innych organów adwokatury niderlandzkiej może zostać wstrzymana lub ich nieważność może zostać stwierdzona dekretem królewskim w takim zakresie, w jakim są one sprzeczne z prawem lub interesem publicznym.

2. Wstrzymanie wykonalności lub stwierdzenie nieważności może nastąpić na mocy dekretu zawierającego uzasadnienie oraz – w niektórych przypadkach – określenie czasu, na który została wstrzymana wykonalność. Dekret ten może zostać wydany w ciągu sześciu miesięcy od chwili zawiadomienia, o którym mowa w art. 28 ust. 3, a w przypadku decyzji naczelnej rady lub innego organu adwokatury niderlandzkiej – w ciągu sześciu miesięcy od chwili zawiadomienia ministra sprawiedliwości.

3. Wstrzymanie wykonalności przerywa w trybie natychmiastowym skutki zawieszonych przepisów. Czas trwania wstrzymania nie może łącznie, wraz z ewentualnymi przedłużeniami, przekroczyć jednego roku.

4. Jeśli w ciągu sześciu miesięcy przewidzianych na wstrzymanie wykonalności nie zostanie orzeczona mocą dekretu królewskiego nieważność, postanowienie uważa się za obowiązujące.

5. Stwierdzenie nieważności pociąga za sobą nieważność wszelkich skutków przedmiotowego przepisu, chyba że co innego zostało zastrzeżone w dekrecie królewskim”.

 Samenwerkingsverordening 1993

13      Na podstawie art. 28 Advocatenwet kolegium delegatów uchwaliło Samenwerkingsverordening 1993 (akt prawny z 1993 r. dotyczący współpracy).

14      Artykuł 1 Samenwerkingsverordening 1993 definiuje pojęcie „stosunek współpracy” jako „każdą formę współpracy, w ramach której uczestnicy wykonują zawód we wspólnym interesie i na wspólne ryzyko lub też wykonują go, dzieląc w tym celu odpowiednio między siebie odpowiedzialność i ryzyko końcowe”.

15      Artykuł 2 Samenwerkingsverordening 1993 przewiduje:

„1. Adwokatowi nie wolno podejmować ani utrzymywać zobowiązań, które mogą narazić na szwank jego wolność lub niezależność w wykonywaniu zawodu, w tym w szczególności interes strony lub stosunek zaufania pomiędzy adwokatem i jego klientem, które na powyższych wartościach się opierają.

2. Dyspozycja ust. 1 ma zastosowanie również do adwokatów, którzy nie pozostają w stosunku współpracy ani z innymi adwokatami, ani z osobami trzecimi”.

16      W świetle art. 3 Samenwerkingsverordening 1993:

„Adwokatowi wolno zawierać lub kontynuować współpracę jedynie pod warunkiem, iż podstawową funkcją zawodową każdej z osób współpracujących ze sobą jest wykonywanie zawodu prawniczego”.

17      Artykuł 4 Samenwerkingsverordening 1993 przewiduje:

„Adwokat może podejmować i prowadzić współpracę jedynie z:

a)      innymi adwokatami wpisanymi na listę w Niderlandach;

b)      innymi adwokatami nie wpisanymi na listę w Niderlandach zgodnie z art. 5;

c)      członkami innych grup zawodowych, uznanych w tym celu przez naczelną radę zgodnie z art. 6”.

18      Zgodnie z art. 6 Samenwerkingsverordening 1993:

„1. Porozumienie, o którym mowa w art. 4 lit. c), może zostać zawarte pod następującymi warunkami:

a)      członkowie danej innej grupy zawodowej wykonują wolny zawód; oraz

b)      wykonywanie powyższego zawodu jest zarezerwowane dla osób posiadających dyplom studiów wyższych lub innych uznanych za równorzędne; oraz

c)      członkowie danej grupy zawodowej poddani są regułom dyscyplinarnym podobnym do reguł obowiązujących adwokatów; oraz

d)      zawarcie współpracy z członkami tej innej grupy zawodowej nie jest sprzeczne z dyspozycjami art. 2 i 3.

2. Możliwość zawierania współpracy może również zostać ograniczona jedynie do pewnej kategorii danej grupy zawodowej. W takim wypadku warunki wymienione w ust. 1 lit.a)–d) są stosowane w sposób odpowiedni, co nie pozbawia naczelnej rady możliwości zastrzeżenia dodatkowych warunków dla takiej współpracy.

3. Naczelna rada przed podjęciem uchwały, której przedmiotem są kwestie opisane w poprzednich ustępach, ma obowiązek zasięgnięcia opinii kolegium delegatów”.

19      Artykuł 7 ust. 1 Samenwerkingsverordening 1993 postanawia:

„W stosunkach zewnętrznych adwokat ma obowiązek unikania przedstawiania swego uczestnictwa w jakiejkolwiek formie współpracy w sposób niedokładny, niepełny lub wprowadzający w błąd, co w szczególności dotyczy uczestnictwa w stosunku współpracy”.

20      Zgodnie z art. 8 Samenwerkingsverordening 1993:

„1. Wszelkie przypadki współpracy muszą znajdować swe odzwierciedlenie w istnieniu wspólnej nazwy, którą współpracujący mają obowiązek się posługiwać we wszelkich stosunkach zewnętrznych.

2. Wspólna nazwa nie może mieć charakteru wprowadzającego w błąd. […]

3. Adwokat, który pozostaje w stosunku współpracy, ma obowiązek przedstawić na każde żądanie listę zawierającą imiona współpracowników, ich zawód i siedzibę.

4. Każdy dokument powstały na podstawie stosunku współpracy musi zawierać imię i nazwisko, stanowisko oraz siedzibę osoby, która go podpisała”.

21      Wreszcie zgodnie z art. 9 ust. 2 Samenwerkingsverordening 1993:

„Adwokat nie może zawrzeć ani zmodyfikować stosunku współpracy zanim komitet nadzorczy nie ustali, czy sposób nawiązania lub zmiany omawianego stosunku, w tym sposób przedstawiania współpracy w stosunkach zewnętrznych, czynią zadość wymaganiom niniejszego aktu prawnego”.

22      Jak wynika z uzasadnienia Samenwerkingsverordening 1993, współpraca z notariuszami, doradcami podatkowymi i rzecznikami patentowymi uzyskała już w przeszłości opinię przychylną, co sprawia, iż stosunki współpracy z tymi trzema grupami zawodowymi są dozwolone. Z drugiej strony biegli księgowi są przykładem kategorii zawodowej, z którą współpraca jest adwokatom zabroniona.

 Wytyczne dotyczące stosunków współpracy pomiędzy adwokatami a przedstawicielami innych zawodów (uprawnionych)

23      Poza Samenwerkingsverordening 1993, adwokatura niderlandzka wydała wytyczne dotyczące stosunków współpracy pomiędzy adwokatami a przedstawicielami innych zawodów (uprawnionych). Wytyczne te stanowią, co następuje:

„1. Poszanowanie reguł etycznych i deontologicznych

Reguła nr 1

Zawiązując stosunek współpracy z przedstawicielem innego wolnego zawodu, adwokat nie może ograniczać ani utrudniać przestrzegania norm etycznych lub deontologicznych, którym podlega.

2. Osobne akta i osobna administracja spraw bieżących i archiwalnych

Reguła nr 2

Adwokat, który współpracuje z przedstawicielem innego zawodu, ma obowiązek zakładania osobnych akt w każdej sprawie, w której działa, oraz ma obowiązek czuwania nad:

–        oddzieleniem zarządzania aktami od zarządzania finansami;

–        zapewnieniem archiwum w oddzieleniu od przedstawicieli innych wolnych zawodów.

3. Konflikt interesów

Reguła nr 3

Adwokat uczestniczący w stosunku współpracy z przedstawicielem innego wolnego zawodu nie może reprezentować interesów strony, jeżeli jej interesy pozostają w konflikcie z interesami strony reprezentowanej przez owego współpracownika lub jeżeli istnieje ryzyko powstania takiego konfliktu interesów.

4. Tajemnica zawodowa i rejestracja dokumentacji

Reguła nr 4

W każdej sprawie adwokat jest obowiązany prowadzić skrupulatną rejestrację wszystkich pism i dokumentów, które przesyła do wiadomości przedstawiciela innego wolnego zawodu w ramach współpracy nad daną sprawą”.

 Sprawy przed sądem krajowym

24      W 1991 r. J.C.J. Wouters, adwokat wpisany na listę w Amsterdamie, został partnerem spółki Artur Andersen & Co. Belastingadviseurs (doradcy podatkowi). Pod koniec roku 1994 J.C.J. Wouters poinformował komitet nadzorczy izby adwokackiej w Rotterdamie o zamiarze wpisania się na tamtejszą listę adwokatów i prowadzenia praktyki pod nazwą „Arthur Andersen & Co., advocaten en belastingadviseurs”.

25      W decyzji z dnia 27 lipca 1995 r. powyższy komitet stwierdził, iż w związku z tym, że partnerzy spółki Arthur Andersen & Co. Belastingadviseurs pozostają w stosunku współpracy, w rozumieniu Samenwerkingsverordening 1993, z członkami spółki Arthur Andersen & Co. Accountants, to jest z przedstawicielami kategorii zawodowej biegłych księgowych, J.C.J. Wouters naruszyłby art. 4 Samenwerkingsverordening 1993. Komitet uznał ponadto, iż J.C.J. Wouters naruszyłby dodatkowo art. 8 Samenwerkingsverordening 1993, gdyby uczestniczył w spółce, która w swej wspólnej nazwie zawiera imię i nazwisko osoby fizycznej „Arthur Andersen”.

26      Mocą decyzji z dnia 29 listopada 1995 r. naczelna rada oddaliła jako bezpodstawne odwołanie od wyżej opisanej decyzji, złożone w trybie administracyjnym przez J.C.J. Woutersa, Arthur Andersen & Co Belastingadviseurs oraz Arthur Andersen & Co. Accountants.

27      Na początku 1995 r. J.W. Savelbergh, adwokat wpisany na listę w Amsterdamie, poinformował komitet nadzorczy izby adwokackiej Amsterdamu o zamiarze podjęcia współpracy ze spółką Price Waterhouse Belastingadviseurs BV, filią międzynarodowej spółki Price Waterhouse, która zrzesza nie tylko doradców finansowych, ale również biegłych księgowych.

28      W decyzji z dnia 5 lipca 1995 r. komitet stwierdził, iż tego typu współpraca pozostaje w sprzeczności z art. 4 Samenwerkingsverordening 1993.

29      Mocą decyzji z dnia 21 listopada 1995 r. naczelna rada oddaliła jako bezpodstawne odwołanie od wyżej opisanej decyzji, złożone w trybie administracyjnym przez J.W. Savelbergha oraz spółkę Price Waterhouse Belastingadviseurs BV.

30      W konsekwencji J.C.J. Wouters, Arthur Andersen & Co Belastingadviseurs i Arthur Andersen & Co. Accountants, z jednej strony, oraz J.W. Savelbergh i Price Waterhouse Belastingadviseurs BV, z drugiej strony, wnieśli skargę do Arrondissementsrechtbank te Amsterdam. Podnosili oni, iż decyzje naczelnej rady z dni 21 i 27 listopada 1995 r. pozostają w sprzeczności z przepisami traktatu w dziedzinie konkurencji, prawa przedsiębiorczości oraz swobodnego świadczenia usług.

31      Wyrokiem z dnia 7 lutego 1997 r. Rechtbank uznał odwołania wniesione przez Arthur Andersen & Co Belastingadviseurs i Arthur Andersen & Co. Accountants za niedopuszczalne, zaś odwołania wniesione przez J.C.J. Woutersa, J.W. Savelbergha oraz spółkę Price Waterhouse Belastingadviseurs BV za bezzasadne.

32      Rechtbank uznał, iż przepisy traktatu dotyczące konkurencji nie mają zastosowania w sprawie głównej. Powyższy sąd uznał, iż adwokatura niderlandzka jest podmiotem prawa publicznego, ustanowionym przez prawo w interesie publicznym. W takim też celu adwokatura używa swoich prerogatyw do stanowienia prawa, nadanych jej na mocy art. 28 Adwokatenwet. Jej zadaniem jest zagwarantowanie w interesie publicznym niezależności i lojalności adwokata udzielającego pomocy prawnej. Z tego względu adwokatura niderlandzka nie jest jego zdaniem przedsiębiorstwem lub związkiem przedsiębiorstw w rozumieniu art. 85 traktatu. Adwokatura nie powinna też być utożsamiana z przedsiębiorstwem lub grupą przedsiębiorstw posiadających wspólnie pozycję dominującą w znaczeniu art. 86 traktatu.

33      Ponadto w opinii Rechtbank art. 28 Adwokatenwet nie nadaje w żadnej mierze kompetencji podmiotom prywatnym w sposób, który mógłby podważać skuteczność art. 85 i 86 traktatu. W konsekwencji przepis ten nie jest sprzeczny z art. 5 akapit drugi w związku z art. 3 lit. g), art. 85 i 86 traktatu.

34      Podobnie Rechtbank odrzucił tezę skarżących, jakoby Samenwerkingsverordening 1993 pozostawał w sprzeczności z prawem przedsiębiorczości i swobodą świadczenia usług, ustanowionymi w art. 52 i 59 traktatu. W sporze głównym brak jest bowiem aspektu transgraniczności, co sprawia, iż powyższe przepisy nie znajdują zastosowania. W każdym jednak razie zakaz współpracy pomiędzy adwokatami i biegłymi księgowymi uzasadniony jest nadrzędnymi względami interesu publicznego, nie będąc przy tym nieproporcjonalnie restrykcyjnym. Wobec braku przepisów wspólnotowych dotyczących omawianego zagadnienia pozostaje w gestii Królestwa Niderlandów ustanawianie na własnym terytorium norm dotyczących zawodu adwokata, mających na celu zagwarantowanie niezależności i lojalności adwokata świadczącego pomoc prawną.

35      Wszystkich pięciu skarżących odwołało się od powyższego orzeczenia do Raad van State.

36      Raad van de Balies van de Europese Gemeenschap (rada palestr Wspólnoty Europejskiej), która jest stowarzyszeniem prawa belgijskiego, uzyskała zgodę na zgłoszenie interwencji przed Raad van State celem poparcia stanowiska naczelnej rady.

37      W orzeczeniu z dnia 10 sierpnia 1999 roku Raad van State potwierdziła niedopuszczalność odwołania złożonego przez Arthur Andersen & Co. Belastingadviseurs oraz Arthur Andersen & Co. Accountants. W kwestii pozostałych odwołań uznała natomiast, iż rozstrzygnięcie sporu głównego zależy od wykładni kilku przepisów prawa wspólnotowego.

38      Raad van State zadaje sobie dwa pytania: czy uchwalając Samenwerkingsverordening 1993 na podstawie prerogatyw przyznanych jej mocą art. 28 Advocatenwet, kolegium delegatów nie uchybiło postanowieniom art. 85 i 86 traktatu oraz czy umocowując kolegium delegatów mocą powyższego art. 28 Advocatenwet do stanowienia prawa, ustawodawca krajowy nie złamał przepisów art. 5, 85 i 86 traktatu. Ponadto Raad van State zastanawia się, czy Samenwerkingsverordening 1993 pozostaje w zgodzie ze swobodą przedsiębiorczości, ustanowioną w art. 52 traktatu, oraz ze swobodą świadczenia usług, ustanowioną w art. 59 traktatu.

39      Z tych względów Raad van State postanowiła zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1) a) Czy wyrażenie »związki przedsiębiorstw«, zawarte w art. 85 ust. 1 traktatu WE (obecnie art. 81 ust. 1 WE) należy interpretować w ten sposób, iż z takim związkiem mamy do czynienia jedynie wtedy, gdy związek taki działa w interesie przedsiębiorstw, a zatem dla stosowania powyższego przepisu należy dokonać rozróżnienia pomiędzy działaniami, które związek podejmuje w interesie publicznym, a innymi działaniami, czy też sam fakt, iż związek może działać również w interesie przedsiębiorstw, wystarcza, aby zakwalifikować go według całokształtu jego działania jako związek przedsiębiorstw w rozumieniu tego przepisu? Czy fakt, iż normy powszechnie obowiązujące zostały ustanowione przez dany podmiot na mocy upoważnienia ustawowego w charakterze prawodawcy szczególnego, ma znaczenie dla stosowania prawa wspólnotowego w dziedzinie konkurencji?

b)      Jeśli odpowiedź na pierwsze pytanie lit. a) brzmi, iż mamy do czynienia ze związkiem przedsiębiorstw jedynie w wypadku, gdy związek ten działa w interesie przedsiębiorstw, czy prawo wspólnotowe rozstrzyga również, kiedy mamy do czynienia z ochroną interesu publicznego, a kiedy nie?

c)      Jeśli odpowiedź na pierwsze pytanie lit. b) brzmi, iż decydujące jest prawo wspólnotowe, czy wobec tego pozwala ono na uznanie, iż uchwalenie przez podmiot taki jak adwokatura (niderlandzka) na podstawie upoważnienia ustawowego, którego celem jest zagwarantowanie niezależności i lojalności adwokata udzielającego pomocy prawnej, przepisów powszechnie obowiązujących, normujących kwestię zawiązywania współpracy pomiędzy adwokatami a przedstawicielami innych zawodów, stanowi ochronę interesu publicznego?

2)      Jeśli należałoby, na podstawie odpowiedzi udzielonych na pierwsze pytanie lit. a), b) i c) uznać, że uregulowanie takie [Samenwerkingsverordening 1993] należy uważać za decyzję związku przedsiębiorstw w rozumieniu art. 85 ust. 1 traktatu WE (obecnie art. 81 ust. 1 WE), czy wobec tego należy uznać również, iż uregulowanie takie, w zakresie w jakim nakłada ono normy powszechnie obowiązujące regulujące kwestię ustanawiania współpracy, o której mowa w niniejszej sprawie, mające na celu zagwarantowanie niezależności i lojalności adwokata udzielającego pomocy prawnej, ma za cel lub skutek ograniczenie konkurencji wewnątrz wspólnego rynku w sposób, który wpływa na wymianę pomiędzy państwami członkowskimi? Jakie kryteria wynikające z prawa wspólnotowego należy zastosować, aby znaleźć odpowiedź na to pytanie?

3)      Czy należy interpretować pojęcie „przedsiębiorstwo”, występujące w art. 86 traktatu WE (obecnie art. 82 WE) w ten sposób, iż gdyby instytucja taka jak adwokatura [niderlandzka] została uznana za związek przedsiębiorstw, to czy należy również uznać ją za przedsiębiorstwo lub grupę przedsiębiorstw w rozumieniu powyższej normy, pomimo iż nie prowadzi ona żadnej działalności gospodarczej?

4)      Jeśli odpowiedź na powyższe pytanie jest twierdząca i jeśli zatem należy uznać, że instytucja taka jak adwokatura [niderlandzka] zajmuje pozycję dominującą, czy instytucja ta nadużywa swej pozycji zmuszając adwokatów, którzy są w niej zrzeszeni, do takiego zachowania wobec innych osób na rynku usług prawnych, które ogranicza konkurencję?

5)      Jeśli instytucję taką jak adwokatura [niderlandzka] należy uznać w całokształcie za związek przedsiębiorstw dla celów zastosowania reguł konkurencji wspólnotowej, czy zatem należy interpretować art. 90 ust. 2 traktatu WE (obecnie art. 86 ust. 2 WE) w ten sposób, że w jego zakres obowiązywania wchodzi również instytucja taka jak adwokatura [niderlandzka], która stanowi przepisy powszechnie obowiązujące dotyczące współpracy pomiędzy adwokatami i przedstawicielami innych zawodów dla zagwarantowania niezależności i lojalności adwokata udzielającego pomocy prawnej?

6)      Gdyby uznać adwokaturę [niderlandzką] za związek przedsiębiorstw albo za przedsiębiorstwo lub grupę przedsiębiorstw, czy art. 3 lit. g) traktatu WE [obecnie art. 3 ust. 1 lit g) WE], art. 5 ust. 2 traktatu WE (obecnie art. 10 ust. 2 WE), art. 85 i 86 traktatu WE (obecnie art. 81 WE i 82 WE) stoją na przeszkodzie temu, aby państwo członkowskie upoważniło tę instytucję (lub jeden z jej organów) do stanowienia przepisów, które mogą dotyczyć między innymi współpracy pomiędzy adwokatami a przedstawicielami innych zawodów, w przypadku gdy nadzór władz państwowych nad tym procesem sprowadza się jedynie do możliwości stwierdzenia nieważności przepisów, bez uprawnienia do zastąpienia nieważnej regulacji własną?

7)      Czy zakaz współpracy pomiędzy adwokatami i biegłymi księgowymi w formie przewidzianej w niniejszej sprawie podlega jednocześnie reżimowi traktatowemu dotyczącemu prawa przedsiębiorczości oraz reżimowi dotyczącemu swobody świadczenia usług, czy też należy interpretować traktat WE w ten sposób, iż tego typu zakaz – na przykład w zakresie, jakim dotyczy sposobu, w jaki osoby zainteresowane mają zamiar realizować ich współpracę – musi wypełniać albo dyspozycje przepisów dotyczących prawa przedsiębiorczości, albo dyspozycje przepisów dotyczących swobody świadczenia usług?

8)      Czy zakaz ustanawiania stosunków współpracy pomiędzy adwokatami i biegłymi księgowymi, sformułowany jak w niniejszej sprawie, stanowi ograniczenie prawa przedsiębiorczości albo swobody świadczenia usług czy też obydwu?

9)      Gdyby z odpowiedzi na poprzednie pytanie wynikało, iż mamy tu do czynienia z jednym z wyżej opisanych ograniczeń lub z obydwoma, czy zatem powyższe ograniczenie nie znajduje uzasadnienia w fakcie, iż dotyczy ono jedynie jednej ze »metod sprzedaży« w znaczeniu nadanym wyrokiem [z dnia 24 listopada 1993 r.] w sprawach połączonych C‑267/91 i C‑268/91 Keck i Mithouard, Rec. str. I‑6097, a zatem nie ma charakteru dyskryminacyjnego, lub też w fakcie, iż spełnia ono warunki, które zostały wypracowane przez Trybunał w innych orzeczeniach, takich jak wyrok [z dnia 30 listopada 1995 r.] w sprawie C‑55/94 Gebhard, Rec. str. I‑4165?”.

 W przedmiocie wniosku o otwarcie procedury ustnej na nowo

40      W piśmie procesowym złożonym w sekretariacie dnia 3 grudnia 2001 roku strony sporu głównego wnoszą o ponowne otwarcie procedury ustnej na podstawie art. 61 regulaminu.

41      W uzasadnieniu strony podnoszą, iż w punktach 170–201 opinii z dnia 10 lipca 2001 r. rzecznik generalny wypowiedział się w kwestiach, które nie były expressis verbis przedmiotem odesłania dokonanego przez sąd krajowy.

42      W tym względzie należy przypomnieć, iż Trybunał może z urzędu lub na wniosek rzecznika generalnego lub stron zarządzić otwarcie procedury ustnej na nowo zgodnie z art. 61 regulaminu proceduralnego, jeśli uzna, że sprawa nie została dostatecznie wyjaśniona lub że rozstrzygnięcie w sprawie powinno być oparte na kwestii, która nie była przedmiotem rozprawy z udziałem stron (zob. postanowienie z dnia 4 lutego 2000 r. w sprawie C‑17/98 Emesa Sugar, Rec. str. I‑665, pkt 18).

43      Jednakże w niniejszym stanie faktycznym Trybunał, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, stwierdza, iż dysponuje wszystkimi elementami, które są mu potrzebne do udzielenia odpowiedzi na pytania postawione w niniejszej sprawie oraz iż powyższe kwestie były przedmiotem rozprawy przed Trybunałem.

 W przedmiocie pytania pierwszego lit. a)

44      Sedno pierwszego pytania lit. a) sądu krajowego sprowadza się do kwestii, czy akt normatywny dotyczący współpracy pomiędzy adwokatami i przedstawicielami innych wolnych zawodów, taki jak Samenwerkingsverordening 1993, ustanowiony przez instytucję taką jak adwokatura niderlandzka, powinien zostać zakwalifikowany jako decyzja powzięta przez związek przedsiębiorstw w znaczeniu art. 85 ust. 1 traktatu. Sąd krajowy zastanawia się ponadto nad tym, czy fakt, iż adwokatura niderlandzka została upoważniona ustawowo do uchwalania przepisów o charakterze powszechnie obowiązującym zarówno adwokatów wpisanych na listę w Niderlandach, jak i adwokatów wykonujących zawód w innych państwach członkowskich, którzy przyjeżdżają świadczyć swe usługi w Niderlandach, ma wpływ na stosowanie prawa wspólnotowego w dziedzinie konkurencji. Nadto sąd krajowy rozważa, czy sam fakt, iż adwokatura może działać w interesie swoich członków, wystarcza, aby zakwalifikować ją jako związek przedsiębiorstw dla całokształtu jej działań celem zastosowania art. 85 ust. 1 traktatu, czy też należy zarezerwować szczególny rodzaj traktowania dla działań, które podejmuje ona w interesie publicznym.

45      Aby rozstrzygnąć, czy akt normatywny taki jak Samenwerkingsverordening 1993 powinien zostać zakwalifikowany jako decyzja powzięta przez związek przedsiębiorstw w znaczeniu art. 85 ust. 1 traktatu, należy w pierwszej kolejności rozstrzygnąć, czy adwokaci są przedsiębiorcami w znaczeniu wspólnotowego prawa konkurencji.

46      Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem pojęcie „przedsiębiorstwo” w prawie konkurencji obejmuje każdą jednostkę wykonującą działalność gospodarczą niezależnie od jej formy prawnej i sposobu finansowania (zob. w szczególności wyrok z dnia 23 kwietnia 1991 r. w sprawie C‑41/90 Höfner i Elser, Rec. str. I‑1979, pkt 21, z dnia 16 listopada 1995 r. w sprawie C‑244/94 Fédération française des sociétés d'assurance i in., Rec. str. I‑4013, pkt 14, oraz z dnia 11 grudnia 1997 r. w sprawie C‑55/96 Job Centre, zwanej „Job Centre II”, Rec. str. I‑7119, pkt 21).

47      W tym kontekście, jak wynika z równie ugruntowanego orzecznictwa, działalność gospodarczą stanowi każda działalność polegająca na oferowaniu towarów lub usług na danym rynku (zob. w szczególności wyrok z dnia 16 czerwca 1987 r. w sprawie 118/85 Komisja przeciwko Włochom, Rec. str. 2599, pkt 7, oraz z dnia 18 czerwca 1998 r. w sprawie C‑35/96 Komisja przeciwko Włochom, Rec. str. I‑3851, pkt 36).

48      Adwokaci świadczą odpłatnie pomoc prawną polegającą na sporządzaniu opinii prawnych, umów lub innych pism jak również na reprezentacji i obronie przed sądem. Ponadto ponoszą oni ryzyko finansowe związane z wykonywaniem swej działalności, bowiem w przypadku przewagi strat nad zyskami adwokat jest obowiązany sam pokryć własne straty.

49      W tych warunkach należy uznać, iż adwokaci wpisani na listę w Niderlandach wykonują działalność gospodarczą, a zatem są przedsiębiorcami w rozumieniu art. 85, 86 i 90 traktatu, i ani stopień skomplikowania, ani techniczne aspekty usług, które świadczą adwokaci, ani też okoliczność, iż zawód ich jest zawodem regulowanym nie zmienia powyższego wniosku (zob. podobnie w odniesieniu do lekarzy wyrok z dnia 12 września 2000 r. w sprawach połączonych od C‑180/98 do C‑184/98 Pavlov i in., Rec. str. I‑6451, pkt 77).

50      W dalszej kolejności należy rozważyć, w jakim zakresie organizacja zawodowa taka jak adwokatura niderlandzka powinna być uznawana za związek przedsiębiorstw w rozumieniu art. 85 ust. 1 traktatu, w sytuacji gdy uchwala ona akt normatywny typu Samenwerkingsverordening 1993 (zob. podobnie w odniesieniu do organizacji zawodowej agentów celnych ww. wyrok z dnia 18 czerwca 1998 r. w sprawie Komisja przeciwko Włochom, pkt 39).

51      Pozwana w sprawie głównej podnosi, iż skoro ustawodawca niderlandzki ustanowił adwokaturę niderlandzką jako instytucję prawa publicznego i przekazał jej uprawnienia ustawodawcze w celu wypełnienia jej misji w interesie publicznym, adwokatura nie powinna być uznana za związek przedsiębiorstw w rozumieniu art. 85 traktatu, w szczególności w ramach wykonywania jej uprawnienia do stanowienia prawa.

52      Interwenient w sprawie głównej oraz rządy niemiecki, austriacki i portugalski dodają, iż podmiot taki jak adwokatura niderlandzka wykonuje władzę publiczną, a zatem art. 85 ust. 1 traktatu nie ma do niego zastosowania.

53      Interwenient precyzuje, iż dany podmiot może być traktowany na równi z władzą publiczną, jeśli wykonywana przezeń działalność stanowi misję w interesie publicznym, która wchodzi w zakres podstawowych zadań państwa. W ten sposób państwo niderlandzkie nałożyło na adwokaturę odpowiedzialność za zagwarantowanie jednostkom właściwego dostępu do prawa i do sprawiedliwości, co właśnie stanowi jedno z podstawowych zadań państwa.

54      Ze swojej strony rząd niemiecki przypomniał, iż pozostaje w gestii kompetentnych organów ustawodawczych danego państwa członkowskiego, w ramach suwerenności narodowej, decydowanie o sposobie wykonywania jego prerogatyw. Delegowanie uprawnienia do stanowienia przepisów powszechnie obowiązujących na rzecz instytucji o podstawach demokratycznych, takiej jak adwokatura, mieści się w granicach powyższej zasady autonomii instytucjonalnej.

55      Według opinii rządu niemieckiego zasada ta zostałaby zaprzepaszczona, gdyby instytucje, którym zostały przyznane zadania normatywne tego typu, została zakwalifikowana jako związek przedsiębiorstw w rozumieniu art. 85 traktatu. Założenie, iż prawo krajowe jest ważne tylko wtedy, gdy zostało przez Komisję zwolnione z zakazu na podstawie art. 83 ust. 3 traktatu, stanowiłoby sprzeczność samą w sobie. W ten sposób bowiem całość przepisów ustanowionych przez adwokaturę zostałaby poddana w wątpliwość.

56      W tym względzie należy ustalić, czy organizacja zawodowa powinna być traktowana jak związek przedsiębiorstw, czy raczej jako organ publiczny, w zakresie w jakim stanowi ona przepisy takie jak Samenwerkingsverordening 1993.

57      Według orzecznictwa Trybunału działalność, która ze względu na swą naturę, na przepisy, którym podlega, oraz na swój przedmiot, wykracza poza sferę obrotu gospodarczego (zob. podobnie w odniesieniu do zarządzania usługami publicznymi zabezpieczenia społecznego wyrok z dnia 17 lutego 1993 r. w sprawach połączonych C‑159/91 i C‑160/91 Poucet i Pistre, Rec. str. I‑637, pkt 18 i 19) lub też jest związana z wykonywaniem prerogatyw władzy publicznej (zob. podobnie w odniesieniu do kontroli i ochrony przestrzeni powietrznej wyrok z dnia 19 stycznia 1994 r. w sprawie C‑364/92 SAT Fluggesellschaft, Rec. str. I‑43, pkt 30, oraz w odniesieniu do nadzoru zapobiegawczego przeciw zanieczyszczeniu środowiska morskiego z dnia 18 marca 1997 r. w sprawie C‑343/95 Diego Calì & Figli, Rec. str. I‑1547, pkt 22 i 23) nie podlega traktatowym zasadom konkurencji.

58      Należy przede wszystkim podkreślić, iż organizacja zawodowa taka jak adwokatura niderlandzka, uchwalając akt prawny typu Samenwerkingsverordening 1993, nie wykonuje ani funkcji społecznych opartych na zasadzie solidarności, w przeciwieństwie do niektórych instytucji zabezpieczenia społecznego (zob. ww. wyrok w sprawie Poucet i Pistre, pkt 18), ani prerogatyw typowych dla władzy publicznej (zob. ww. wyrok w sprawie SAT Fluggesellschaft, pkt 30). Jawi się ona raczej jako organ regulujący pewien zawód, którego wykonywanie stanowi również działalność gospodarczą.

59      W tym względzie należy podkreślić, iż fakt, że naczelna rada ma również za zadanie, na mocy art. 26 Adwokatenwet, ochronę praw i interesów adwokatów jako takich, nie stanowi wystarczającego powodu, aby wykluczyć tego typu organizacje a priori spod zakresu obowiązywania art. 85 traktatu, nawet wtedy gdy wykonuje ona swoje zadanie regulowania wykonywania zawodu adwokata (zob. podobnie w odniesieniu do lekarzy ww. wyrok w sprawie Pavlov i in., pkt 86).

60      Ponadto i inne wskazówki przyczyniają się do konkluzji, że organizacja zawodowa taka jak adwokatura, posiadająca uprawnienie do stanowienia przepisów, nie może pozostać poza zakresem obowiązywania art. 85 traktatu.

61      Jak bowiem po pierwsze wynika z Adwokatenwet, członkami organów kierowniczych adwokatury niderlandzkiej są wyłącznie adwokaci wybierani przez samych przedstawicieli tego zawodu. Władze państwowe nie mają prawa interweniowania w proces wyznaczania członków komitetów nadzorczych, kolegium delegatów ani naczelnej rady (zob. podobnie w odniesieniu do organizacji zawodowej agentów celnych ww. wyrok z dnia 18 czerwca 1998 r. w sprawie Komisja przeciwko Włochom, pkt 42, oraz w odniesieniu do organizacji zawodowej lekarzy ww. wyrok w sprawie Pavlov i in., pkt 88).

62      Po drugie, ustanawiając przepisy takie jak Samenwerkingsverordening 1993, adwokatura niderlandzka nie jest związana obowiązkiem przestrzegania szeregu kryteriów dotyczących interesu publicznego. Artykuł 28 Adwokatenwet, który upoważnia adwokaturę do stanowienia przepisów, ogranicza się do wymagania, aby przepisy te były ustanawianie w interesie „właściwego wykonywania zawodu” (zob. podobnie w odniesieniu do organizacji zawodowej agentów celnych ww. wyrok z dnia 18 czerwca 1998 r. w sprawie Komisja przeciwko Włochom, pkt 43).

63      Wreszcie – biorąc pod uwagę wpływ, jaki na zachowanie członków adwokatury niderlandzkiej na rynku usług prawniczych ma zakaz stosowania pewnych form współpracy interdyscyplinarnej – należy uznać, iż Samenwerkingsverordening 1993 nie pozostaje poza sferą obrotu gospodarczego.

64      Z powyższych rozważań wynika niezbicie, iż organizację zawodową taką jak adwokatura niderlandzka należy uznać za związek przedsiębiorstw w rozumieniu art. 85 ust. 1 traktatu, w zakresie w jakim ustanawia ona przepisy podobne do Samenwerkingsverordening 1993. Tego typu uregulowanie stanowi bowiem przejaw woli przedstawicieli osób wykonujących dany zawód, zmierzające do tego, by osoby te zachowywały się w określony sposób w ramach prowadzonej przez nie działalności gospodarczej.

65      Nie ma przy tym większego znaczenia fakt, iż adwokatura niderlandzka jest poddana reżimowi prawa publicznego.

66      W istocie – jak wynika ze sformułowania samego przepisu – art. 85 traktatu dotyczy porozumień pomiędzy przedsiębiorstwami oraz decyzji związków przedsiębiorstw. Zarówno kontekst prawny, w jaki wpisuje się zawieranie powyższych porozumień czy podejmowanie wspomnianych decyzji, jak i kwalifikacja prawna przypisana tego rodzaju kontekstowi przez poszczególne krajowe porządki prawne pozostają bez wpływu na stosowanie wspólnotowych reguł konkurencji, w tym również art. 85 traktatu (wyrok z dnia 30 stycznia 1985 r. w sprawie 123/83 Clair, Rec. str. 391, pkt 17, oraz ww. wyrok z dnia 18 czerwca 1998 r. w sprawie Komisja przeciwko Włochom, pkt 40).

67      Taka wykładnia art. 85 ust. 1 traktatu nie prowadzi do naruszenia zasady autonomii instytucjonalnej, podnoszonej przez rząd niemiecki (zob. pkt 54 i 55 niniejszego wyroku). W tym miejscu należy dokonać pewnego rozróżnienia.

68      Przekazując uprawnienia prawodawcze określonemu organizacji zawodowej, państwo członkowskie może zdefiniować kryteria uwzględniające interes ogólny oraz podstawowe zasady, z którymi mają być zgodne ustanowione przepisy; może przy tym zachować dla siebie prawo do podejmowania decyzji w ostatniej instancji. W takim wypadku normy ustanowione przez organizację zawodową zachowują charakter państwowy i wymykają się spod zakresu obowiązywania reguł traktatowych, mających zastosowanie do przedsiębiorstw.

69      W przeciwnym wypadku normy ustanawiane przez organizacje mogą zostać przypisane jedynie jemu samemu. Faktem jest, iż gdyby wchodziło w zakres stosowania art. 85 ust. 1 traktatu, obowiązkiem organizacji byłoby zawiadamianie Komisji o stanowionych normach. Obowiązek ten nie ma jednak charakteru paraliżującego nadmiernie działalność ustawodawczą organizacji zawodowych, jak twierdzi rząd niemiecki, skoro Komisja ma możliwość ustanowienia wyłączenia grupowego na podstawie art. 85 ust. 3 traktatu.

70      To, iż każdy z systemów opisanych w pkt 68 i 69 niniejszego orzeczenia wywołuje odmienne skutki w kontekście prawa wspólnotowego, nie zmienia faktu, iż państwa członkowskie mają pełną swobodę dokonania wyboru pomiędzy jednym a drugim.

71      Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, w odpowiedzi na pytanie pierwsze lit. a) należy stwierdzić, iż akt prawny taki jak Samenwerkingsverordening 1993, dotyczący współpracy pomiędzy adwokatami a osobami wykonującymi inne zawody, ustanowiony przez instytucję taką jak adwokatura niderlandzka, powinien być uważany za decyzję związku przedsiębiorstw w rozumieniu art. 85 ust. 1 traktatu.

 W przedmiocie pytania pierwszego lit. b) i c)

72      Biorąc pod uwagę odpowiedź udzieloną na pytanie pierwsze lit. a), udzielenie odpowiedzi na pytanie pierwsze lit. b) i c) stało się bezprzedmiotowe.

 W przedmiocie pytania drugiego

73      Poprzez pytanie drugie sąd krajowy zmierza zasadniczo do ustalenia, czy uregulowanie takie jak Samenwerkingsverordening 1993, które – mając na celu zagwarantowanie niezależności i lojalności adwokata udzielającego pomocy prawnej razem z przedstawicielami innych wolnych zawodów – ustanawia normy powszechnie obowiązujące, regulujące kwestię zawiązywania współpracy interdyscyplinarnej,, ma na celu lub powoduje ograniczenie konkurencji wewnątrz wspólnego rynku i może wywierać wpływ na handel pomiędzy państwami członkowskimi.

74      Opisując kolejne wersje uregulowania dotyczącego współpracy, skarżący przed sądem krajowym starali się udowodnić, iż celem Samenwerkingsverordening 1993 było ograniczenie konkurencji.

75      Początkowo Samenwerkingsverordening 1972 uzależniało udzielenie adwokatom zezwolenia na uczestniczenie w organizacjach interdyscyplinarnych od spełnienia trzech warunków. Po pierwsze, ich członkowie musieli być przedstawicielami wolnych zawodów, posiadającymi wyższe wykształcenie uniwersyteckie lub mu równoważne. Po drugie, musieli oni należeć do izby lub stowarzyszenia, które poddawały swoich członków reżimowi dyscyplinarnemu porównywalnemu z reżimem mającym zastosowanie do adwokatów. Po trzecie, proporcja adwokatów należących do powyższej organizacji zawodowej i waga ich udziału w nim musiały być, zarówno we wzajemnych relacjach pomiędzy członkami, jak i w relacjach z osobami trzecimi, co najmniej równe proporcjom i udziałom przedstawicieli innych zawodów.

76      W 1979 r. naczelna rada uprawniła członków Orde van Octrooigemachtigden (niderlandzkiego stowarzyszenia rzeczników patentowych) oraz członków Nederlandse Orde van Belastingadviseurs (niderlandzkiego stowarzyszenia doradców podatkowych) do tworzenia zawodowych organizacji interdyscyplinarnych z adwokatami. W późniejszym czasie uprawniła ona również notariuszy. W opinii stron sporu głównego, chociaż w owym czasie członkowie Nederlands Instituut van Registeraccountants (holenderskiego instytutu biegłych księgowych) nie zostali formalnie uprawnieni przez radę naczelną, nie istniały żadne przeciwwskazania co do zasady, które stawałyby na przeszkodzie ich uprawnieniu.

77      W 1991 r., rozpoznając po raz pierwszy wniosek o uprawnienie do podjęcia współpracy z biegłymi księgowymi, adwokatura niderlandzka wprowadziła zmiany do Samenwerkingsverordening 1972 w trybie procedury przyspieszonej jedynie po to, zdaniem skarżących, aby stworzyć sobie podstawę prawną, umożliwiającą wydanie zakazu obejmującego współpracę pomiędzy adwokatami i biegłymi księgowymi. Od tego momentu adwokaci zostali upoważnieni do podejmowania współpracy interdyscyplinarnej jednie w przypadkach, gdy „wolność i niezależność wykonywania zawodu, w tym prawo do obrony interesu strony oraz stosunek zaufania pomiędzy adwokatem i jego klientem, nie zostaną przez to narażone na szwank”.

78      Odmowa udzielenia zezwolenia na zawieranie stowarzyszeń pomiędzy adwokatami a biegłymi księgowymi miała być oparta na stwierdzeniu, iż biura ekspertyz księgowych przeszły pewną ewolucję i stały się organizacjami tak potężnymi, że współpraca kancelarii adwokackiej z tego typu biurem przypominałaby, według Algemene Deken (głównego dziekana) adwokatury w owym czasie „bardziej małżeństwo myszy ze słoniem niż unię pomiędzy równorzędnymi partnerami”.

79      Następnie adwokatura niderlandzka uchwaliła Samenwerkingsverordening 1993. Uregulowanie to przejęło zmianę wprowadzoną w 1991 r., dorzucając dodatkowy wymóg, zgodnie z którym adwokaci mogą tworzyć stowarzyszenia zawodowe jedynie „pod warunkiem, że celem podstawowym zawodu każdego z uczestników jest praktykowanie prawa” (art. 3 Samenwerkingsverordening 1993), co zdaniem powodów sporu głównego świadczy o intencjach antykonkurencyjnych przedmiotowego uregulowania krajowego.

80      Tytułem uzupełnienia powodowie sporu głównego nadmieniają, iż niezależnie nawet od zamierzenia leżącego u podstaw Samenwerkingsverordening 1993, akt ten skutkuje ograniczeniem konkurencji.

81      Stowarzyszenia pomiędzy adwokatami a biegłymi księgowymi pozwoliłyby istotnie na lepsze zaspokajanie potrzeb klientów, którzy działają w coraz bardziej złożonym i międzynarodowym otoczeniu gospodarczym i prawnym.

82      Ciesząc się opinią ekspertów w wielu dziedzinach, adwokaci byliby najlepszymi osobami do zapewnienia swoim klientom zróżnicowanego wachlarza usług prawnych i jako partnerzy w organizacjach zawodowych interdyscyplinarnych byliby bardzo atrakcyjni dla innych osób działających w sektorze usług prawnych.

83      Z drugiej strony biegli księgowi byliby bardzo atrakcyjnymi partnerami dla adwokatów w ramach współpracy zawodowej. Posiadają oni bowiem wiedzę ekspercką w dziedzinach takich jak uregulowania dotyczące bilansu, podatkowości, organizacji i restrukturyzacji przedsiębiorstw czy doradztwo dotyczące zarządu. Istnieje wielu klientów zainteresowanych usługami kompleksowymi, zapewnianymi przez jednego usługodawcę i zawierającymi w sobie zarówno aspekty prawne, jak i finansowe, fiskalne i księgowe sprawy.

84      Zakaz kwestionowany w niniejszej sprawie obejmuje wszelkiego rodzaju porozumienia pomiędzy adwokatami i biegłymi księgowymi, które dotyczą podziału władzy decyzyjnej, zobowiązania do odstąpienia w pewnych sytuacjach części zysków lub używania wspólnej nazwy, bez względu na ich formę, co bardzo utrudnia wszelką efektywną współpracę.

85      Ze swej strony rząd luksemburski w swym wystąpieniu w toku procedury ustnej stwierdził, iż tego typu zakaz współpracy instytucjonalnej, który jest przewidziany przez Samenwerkingsverordening 1993 wywołuje pozytywne skutki w przedmiocie konkurencji. Rząd ten wyjaśnił, że zakazując adwokatom stowarzyszania się z biegłymi księgowymi, omawiane uregulowanie krajowe pozwala uniknąć koncentrowania się usług prawnych, świadczonych przez adwokatów, w rękach kilku wielkich firm międzynarodowych, a co za tym idzie, umożliwia utrzymanie na rynku znaczącej liczby podmiotów gospodarczych.

86      Wobec powyższego wydaje się, że sporne uregulowanie krajowe narusza zasady konkurencji i może wpływać na wymianę wewnątrzwspólnotową.

87      Odnośnie do naruszania zasad konkurencji należy stwierdzić przede wszystkim, że ekspertyzy adwokatów i biegłych księgowych mogą być komplementarne. Ponieważ świadczone usługi prawne, zwłaszcza w dziedzinie prawa handlowego, coraz częściej wymagają interwencji księgowego, zintegrowana współpraca pomiędzy adwokatami i biegłymi księgowymi pozwoliłaby na zaoferowanie szerszego wachlarza usług, a nawet na wprowadzanie pewnych innowacji. Klient miałby w ten sposób możliwość zwrócenia się do jednej tylko instytucji celem otrzymania większości usług potrzebnych mu do organizacji, zarządu i funkcjonowania przedsiębiorstwa (zaleta tzw. one – stop – shop).

88      Ponadto zintegrowana współpraca pomiędzy adwokatami a biegłymi księgowymi pozwoliłaby na zaspokojenie potrzeb wynikających ze wzrastającego wzajemnego przenikania się rynków krajowych oraz z potrzeby ciągłego dostosowywania się do powstających na tym tle regulacji prawnych wewnętrznych i międzynarodowych.

89      Nie można wreszcie wykluczyć, że mechanizm korzyści skali, który rozwinąłby się na podstawie tego typu współpracy, miałby pozytywny wpływ na koszty usług.

90      Zakaz zintegrowanej współpracy pomiędzy adwokatami a biegłymi księgowymi, przewidziany przez Samenwerkingsverordening 1993 ma więc charakter ograniczający produkcję i rozwój techniczny w rozumieniu art. 85 ust. 1 lit. b) traktatu.

91      Prawdą jest, że rynek biegłych księgowych charakteryzuje się wysokim szczeblem koncentracji, do tego stopnia, iż przedsiębiorstwa, które na nim dominują, są popularnie określane mianem „big five”, zaś projekt koncentracji pomiędzy dwoma z nich, to jest spółkami Price Waterhouse i Coopers & Lybrand, stał się przedmiotem decyzji Komisji nr 1999/152/WE z dnia 20 maja 1998 r., która uznała tę koncentrację za pozostającą w zgodzie ze wspólnym rynkiem oraz z funkcjonowaniem porozumienia EOG (sprawa nr IV/M.1016 – Price Waterhouse/Coopers & Lybrand) (Dz.U. 1999 r., L 50, str. 27). Decyzja ta została wydana na podstawie rozporządzenia Rady (EWG) nr 4064/89 z dnia 21 grudnia 1989 r. w sprawie kontroli koncentracji przedsiębiorstw (Dz.U. L 395, str. 1), w wersji zmienionej rozporządzeniem Rady (WE) nr 1310/97 z dnia 30 czerwca 1997 r. (Dz.U. L 180, str. 1).

92      Zakaz konfliktu interesów natomiast, któremu podlegają adwokaci we wszystkich państwach członkowskich, może stanowić strukturalną granicę znaczącej koncentracji kancelarii adwokackich, zmniejszając dostęp do korzyści skali oraz strukturalnej współpracy z przedstawicielami zawodów silnie skoncentrowanych.

93      W takiej sytuacji bezwarunkowe i nieograniczone zezwolenie na nawiązywanie zintegrowanej współpracy pomiędzy zawodem adwokata, którego zdecentralizowany charakter jest związany z pewnymi podstawowymi cechami zawodu, a sektorem tak skoncentrowanym jak sektor biegłych księgowych mogłoby prowadzić do ogólnego obniżenia poziomu konkurencji na rynku usług prawnych poprzez znaczne zmniejszenie liczby przedsiębiorstw na nim działających.

94      Skoro jednak utrzymanie wystarczającego poziomu konkurencji na rynku usług prawnych mogłoby zostać zapewnione za pomocą środków mniej radykalnych niż unormowanie krajowe takie jak Samenwerkingsverordening 1993, które zabrania całkowicie wszelkich form zintegrowanej współpracy, bez względu na wielkość potencjalnie współpracujących kancelarii adwokackich i biur biegłych księgowych, tego typu uregulowanie ogranicza konkurencję.

95      Ponieważ mamy do czynienia z wymianą wewnątrzwspólnotową, należy przypomnieć, iż skutkiem kartelu rozciągającego się na całe terytorium danego państwa członkowskiego jest, z samej jego istoty, umacnianie podziałów rynków na poziomie krajowym i tym samym utrudnianie wzajemnej penetracji gospodarczej, której ma służyć traktat (wyrok z dnia 17 października 1972 r. w sprawie 8/72 Vereeniging van Cementhandelaren przeciwko Komisji, Rec. str. 977, pkt 29, wyrok z dnia 11 lipca 1985 r. w sprawie 42/84 Remia i in. przeciwko Komisji, Rec. str. 2545, pkt 22, oraz ww. wyrok z dnia 18 czerwca 1998 r. w sprawie Komisja przeciwko Włochom, pkt 48).

96      Wpływ ten jest wyjątkowo wyraźny w niniejszej sprawie, gdyż Samenwerkingsverordening 1993 dotyczy również adwokatów przyjezdnych, wpisanych na listę adwokacką w innym państwie członkowskim, ponieważ prawo gospodarcze i handlowe coraz częściej reguluje transakcje ponadnarodowe oraz ponieważ spółki biegłych księgowych, które poszukują współpracy z adwokatami, są w większości grupami międzynarodowymi, obecnymi w wielu państwach członkowskich.

97      Należy wszakże przypomnieć, iż nie każde porozumienie pomiędzy przedsiębiorcami ani nie każda decyzja ustanawiająca związek przedsiębiorstw, które ogranicza wolność działania stron lub jednej z nich, są objęte zakazem ustanowionym w art. 85 ust. 1 traktatu. W rzeczy samej, aby móc zastosować ten przepis do danego przypadku, należy przede wszystkim uwzględnić całościowy kontekst, w jakim dana decyzja o koncentracji została podjęta lub w jakim wywołuje skutki. W szczególności należy ustalić, czy jej założenia, dotyczące w tym wypadku konieczności ustalenia reguł dotyczących organizacji, kwalifikacji, deontologii, kontroli i odpowiedzialności, stanowią gwarancję uczciwości i doświadczenia wobec końcowych konsumentów usług prawnych oraz dla właściwego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości (zob. podobnie wyrok z dnia 12 grudnia 1996 r. w sprawie C‑3/95 Reisebüro Broede, Rec. str. I‑6511, pkt 38). Następnie należy ustalić, czy ograniczenie konkurencji, które stąd wynika, jest nierozłącznie związane z realizacją powyższych założeń.

98      W tym celu należy wziąć pod uwagę niderlandzkie przepisy prawne obowiązujące z jednej strony adwokatów i adwokaturę niderlandzką, składającą się z ogółu adwokatów wpisanych na listę w tym państwie członkowskim, z drugiej zaś strony biegłych księgowych.

99      Odnośnie do adwokatów warto nadmienić tytułem wstępu, iż zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, w braku norm wspólnotowych w omawianej dziedzinie, każde państwo członkowskie zachowuje co do zasady swobodę w organizowaniu wykonywania zawodu adwokata na swoim terytorium (zob. wyrok z dnia 12 lipca 1984 r. w sprawie 107/83 Klopp, Rec. str. 2971, pkt 17, oraz ww. wyrok w sprawie Reisebüro Broede, pkt 37). Stąd reguły dotyczące adwokatów mogą znacznie się różnić w poszczególnych państwach członkowskich.

100    Zgodnie z koncepcją obowiązującą w Niderlandach, gdzie na mocy art. 28 Advocatenwet adwokatura niderlandzka jest odpowiedzialna za ustanowienie przepisów zapewniających właściwe wykonywanie zawodu adwokata, podstawowe reguły to: obowiązek obrony klienta w warunkach całkowitej niezależności i w jego wyłącznym interesie, unikanie konfliktu interesów oraz obowiązek ścisłego przestrzegania tajemnicy zawodowej.

101    Powyższe obowiązki etyczne mają niebagatelny wpływ na strukturę rynku usług prawnych, w tym w szczególności na możliwość wspólnego wykonywania zawodu adwokata z przedstawicielami innych wolnych zawodów działającymi na tym rynku.

102    Nakazują one adwokatowi, aby pozostawał w sytuacji niezależności wobec władz publicznych, innych przedsiębiorstw oraz osób trzecich, których wpływom nie powinien podlegać. Musi on gwarantować, iż czynności podejmowane przez niego w sprawie są uwarunkowane tylko i wyłącznie interesem klienta.

103    Zawód biegłego księgowego natomiast nie jest poddany – ani ogólnie, ani w szczególności w Niderlandach – podobnym wymaganiom natury deontologicznej.

104    W tym względzie – jak słusznie podniósł rzecznik generalny w pkt 185 i 186 opinii – istnieje możliwość zaistnienia pewnego rodzaju sprzeczności pomiędzy czynnością „porady”, wykonywaną przez adwokata, a czynnością „kontroli”, wykonywaną przez biegłego księgowego. Jak wynika z pisma złożonego przez stronę pozwaną sprawy głównej, zadaniem biegłego księgowego w Niderlandach jest zatwierdzanie sprawozdań finansowych. W tym celu analizuje on i sprawdza w sposób obiektywny rachunkowość swych klientów po to, aby móc przedstawić zainteresowanym osobom trzecim swoją osobistą opinię na temat rzetelności danych księgowych. Z powyższego wynika, iż w Niderlandach, w przeciwieństwie przykładowo do Niemiec, biegły księgowy nie podlega obowiązkowi zachowania tajemnicy zawodowej, analogicznemu do tego, któremu podlega adwokat.

105    Należy zatem stwierdzić, iż w tym państwie członkowskim Samenwerkingsverordening 1993 ma na celu zapewnienie poszanowania reguł deontologicznych mających zastosowanie do zawodu adwokata oraz że mając na uwadze sposób postrzegania zawodu adwokata w tym kraju, adwokatura niderlandzka miała podstawy, aby uważać, iż adwokat – gdyby należał do struktury, której zadaniem jest również zdawanie sprawozdania z wyników finansowych spraw, w których uczestniczył oraz ich zatwierdzanie – mógłby znaleźć się w sytuacji uniemożliwiającej mu doradzanie i obronę klienta w sposób niezależny i w ścisłym poszanowaniu tajemnicy zawodowej.

106    Ponadto połączenie czynności prawnej kontroli finansów z doradztwem, w szczególności prawnym, wzbudza wątpliwości nawet w ramach samego zawodu biegłego księgowego, o czym świadczy Zielona Księga Komisji 96/C 321/01 zatytułowana „Rola, status i odpowiedzialność biegłego rewidenta w Unii Europejskiej” (Dz.U. 1996 C 321, str. 1, zob. w szczególności pkt 4.12–4.14).

107    Z tego względu regulacja taka jak Samenwerkingsverordening 1993 mogła być uznana w sposób racjonalny za konieczną, aby zagwarantować właściwe wykonywanie zawodu adwokata na zasadach, na jakich funkcjonuje on w danym państwie członkowskim.

108    Ponadto fakt, iż w innym państwie członkowskim stosowane są ewentualnie odmienne reguły, nie oznacza jeszcze, iż reguły stosowane w pierwszym państwie są niezgodne z prawem wspólnotowym (zob. podobnie wyrok z dnia 1 lutego 2001 r. w sprawie C‑108/96 Mac Quen i in., Rec. str. I‑837, pkt 33). Nawet jeśli w niektórych państwach członkowskich zintegrowana współpraca pomiędzy adwokatami a biegłymi księgowymi jest dopuszczalna, adwokatura niderlandzka, biorąc pod uwagę uregulowania prawne, którym podlegają odpowiednio adwokaci i biegli księgowi, ma pełne prawo uznać, iż cele wyznaczone przez Samenwerkingsverordening 1993 nie mogą zostać osiągnięte za pomocą środków mniej restrykcyjnych (zob. podobnie odnośnie do ustawy zastrzegającej działalność w zakresie odzyskiwania długów w drodze sądowej na rzecz adwokatów ww. wyrok w sprawie Reisebüro Broede, pkt 41).

109    Mając na względzie powyższe, nie wydaje się, aby skutki ograniczające konkurencję, takie jak te ciążące na mocy unormowania Samenwerkingsverordening 1993 na adwokatach działających w Niderlandach, wykraczały ponad to, co jest konieczne, aby zagwarantować właściwe wykonywanie zawodu adwokata (zob. podobnie wyrok z dnia 15 grudnia 1994 r. w sprawie C‑250/92 DLG, Rec. str. I‑5641, pkt 35).

110    Mając na względzie całokształt powyższych rozważań, należy na pytanie drugie odpowiedzieć w ten sposób, iż krajowy akt prawny taki jak Samenwerkingsverordening 1993, ustanowiony przez instytucję taką jak adwokatura niderlandzka, nie narusza postanowienia art. 85 ust. 1 traktatu, albowiem instytucja ta miała podstawy, aby racjonalnie uznać, iż regulacja ta, pomimo pociągania za sobą skutków ograniczających konkurencję, jest konieczna do prawidłowego wykonywania zawodu adwokata w formie, w jakiej jest on zorganizowany w omawianym państwie członkowskim.

 W przedmiocie pytania trzeciego

111    Poprzez pytanie trzecie sąd krajowy zmierza zasadniczo do ustalenia, czy instytucja taka jak adwokatura niderlandzka powinna być uznawana za przedsiębiorstwo lub związek przedsiębiorstw w rozumieniu art. 86 traktatu.

112    Należy stwierdzić, iż nie wykonując działalności gospodarczej, adwokatura niderlandzka nie jest przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 86 traktatu.

113    Z drugiej strony adwokatura nie stanowi też związku przedsiębiorstw w znaczeniu powyższego artykułu, albowiem adwokaci wpisani na listę w Niderlandach nie są w wystarczający sposób ze sobą powiązani, aby przyjąć na rynku pewną jednolitą linię działania, która prowadziłaby do zatarcia stosunków konkurencji między nimi (zob. podobnie wyrok z dnia 5 października 1995 r. w sprawie C‑96/94 Centro Servizi Spediporto, Rec. str. I‑2883, pkt 33 i 34).

114    Istotnie, zawód adwokata charakteryzuje się niewielkim stopniem koncentracji, głęboką heterogenicznością i silną konkurencją wewnętrzną. Ponieważ brak jest wystarczających powiązań strukturalnych pomiędzy adwokatami, nie mogą oni być uznani za zajmujących wspólnie pozycję dominującą w rozumieniu art. 86 traktatu (zob. podobnie wyrok z dnia 31 marca 1998 r. w sprawach połączonych C‑68/94 i C‑30/95 France i in. przeciwko Komisji, Rec. str. I‑1375, pkt 227, oraz z dnia 16 marca 2000 r. w sprawach połączonych C‑395/96 P i C‑396/96 P Compagnie maritime belge transports i in. przeciwko Komisji, Rec. str. I‑1365, pkt 36 i 42). Tym bardziej że – jak wynika z akt sprawy – adwokaci obsługują jedynie 60% ogólnej liczby spraw w sektorze usług prawnych w Niderlandach, co stanowi część rynku, która – wziąwszy pod uwagę dużą liczbę kancelarii prawnych – sama w sobie nie jest wystarczająca, aby stanowić podstawę do stwierdzenia istnienia wspólnej pozycji dominującej (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie France i in. przeciwko Komisji, pkt 226, oraz w ww. wyrok sprawie Compagnie maritime belge transports i in. przeciwko Komisji, pkt 42).

115    Wziąwszy pod uwagę powyższe rozważania, w odpowiedzi na pytanie trzecie należy stwierdzić, iż instytucja taka jak adwokatura niderlandzka nie stanowi ani przedsiębiorstwa, ani grupy przedsiębiorstw w rozumieniu art. 86 traktatu.

 W przedmiocie pytania czwartego

116    Biorąc pod uwagę odpowiedź udzieloną na pytanie trzecie, odpowiedź na pytanie czwarte stała się bezprzedmiotowa.

 W przedmiocie pytania piątego

117    Wobec treści odpowiedzi udzielonej na pytanie drugie, poszukiwanie odpowiedzi na piąte pytanie jest bezprzedmiotowe.

 W przedmiocie pytania szóstego

118    Biorąc pod uwagę odpowiedź udzieloną na pytania drugie i trzecie, odpowiedź na pytanie szóste stała się bezprzedmiotowa.

 W przedmiocie pytania siódmego, ósmego i dziewiątego

119    Poprzez pytanie siódme sąd krajowy zmierza zasadniczo do ustalenia, czy kwestia zgodności przewidzianego w Samenwerkingsverordening 1993 zakazu zintegrowanej współpracy pomiędzy adwokatami a biegłymi księgowymi z prawem wspólnotowym powinna być oceniana pod kątem zarówno przepisów traktatu dotyczących prawa przedsiębiorczości, jak i tych dotyczących swobody świadczenia usług. W pytaniu ósmym i dziewiątym sąd krajowy zastanawia się, czy tego typu zakaz stanowi ograniczenie prawa przedsiębiorczości lub swobody świadczenia usług, zaś w przypadku odpowiedzi pozytywnej, czy takie ograniczenie jest uzasadnione.

120    Tytułem wstępu należy nadmienić, iż obowiązek przestrzegania postanowienia art. 52 i 59 traktatu dotyczy również regulacji o charakterze niepublicznym, które mają na celu uregulowanie w sposób zbiorowy pracy niezależnej oraz świadczenia usług. W istocie usunięcie przeszkód w swobodnym przepływie usług między państwami członkowskimi byłoby nieskuteczne, gdyby w miejsce usuniętych barier państwowych mogły pojawiać się przeszkody wynikające z wykonywania przez związki lub organizacje niepodlegające prawu publicznemu ich autonomii prawnej (zob. wyrok z dnia 12 grudnia 1974 r. w sprawie nr 36/74 Walrave i Koch, Rec. str. 1405, pkt 17, 18, 23 i 24, z dnia 14 lipca 1976 r. w sprawie 13/76 Donà, Rec. str. 1333, pkt 17 i 18, z dnia 15 grudnia 1995 r. w sprawie C‑415/93 Bosman, Rec. str. I‑4921, pkt 83 i 84, oraz z dnia 6 czerwca 2000 r. w sprawie C‑281/98 Angonese, Rec. str. I‑4139, pkt 32).

121    W tych warunkach Trybunał może zająć się rozstrzygnięciem kwestii stosowania postanowień traktatu dotyczących prawa przedsiębiorczości i swobody wykonywania usług do regulacji prawnej typu Samenwerkingsverordening 1993.

122    Nawet przy założeniu, iż przepisy dotyczące prawa przedsiębiorczości lub te dotyczące swobody wykonywania usług znajdują zastosowanie do zakazu wszelkiego stosunku zintegrowanej współpracy pomiędzy adwokatami a biegłymi księgowymi, takiego jak wprowadza Samenwerkingsverordening 1993, oraz przy założeniu, że zakaz ten stanowi ograniczenie jednej lub drugiej ze swobód, należy uznać, iż ograniczenie to jest uzasadnione z powodów, które zostały wyłożone w pkt  97– 109 niniejszego wyroku.

123    Na pytania siódme, ósme i dziewiąte należy zatem odpowiedzieć w ten sposób, że art. 52 i 59 traktatu nie stoją na przeszkodzie regulacji prawnej takiej jak Samenwerkingsverordening 1993, która zabrania wszelkiego rodzaju zintegrowanej współpracy pomiędzy adwokatami a biegłymi księgowymi, albowiem regulacja ta mogła w sposób racjonalny zostać uznana za konieczną dla właściwego wykonywania zawodu adwokata na zasadach, na jakich funkcjonuje on w danym państwie .

 W przedmiocie kosztów

124    Koszty poniesione przez rządy: niderlandzki, duński, niemiecki, francuski, luksemburski, austriacki, portugalski, szwedzki i Księstwa Lichtensteinu, jak również przez Komisję, które przedstawiły Trybunałowi uwagi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ

odpowiadając na pytania przedstawione przez Raad van State postanowieniem z dnia 10 sierpnia 1999 roku, orzeka, co następuje:

1)      Akt prawny dotyczący współpracy pomiędzy adwokatami a osobami wykonującymi inne zawody taki jak Samenwerkingsverordening 1993 (akt prawny z 1993 r. dotyczący współpracy), ustanowiony przez instytucję taką jak Nederlandse Orde van Advocaten (adwokatura niderlandzka), powinien być uważany za decyzję związku przedsiębiorstw w rozumieniu art. 85 ust. 1 traktatu WE (obecnie art. 81 ust. 1 WE).

2)      Krajowy akt prawny taki jak Samenwerkingsverordening 1993, ustanowiony przez instytucję taką jak Nederlandse Orde van Advocaten, nie narusza postanowienia art. 85 ust. 1 traktatu, albowiem instytucja ta miała podstawy, aby racjonalnie uznać, iż regulacja ta, pomimo pociągania za sobą skutków ograniczających konkurencję, jest konieczna dla prawidłowego wykonywania zawodu adwokata na zasadach, na jakich funkcjonuje on w danym państwie członkowskim.

3)      Instytucja taka jak Nederlandse Orde van Advocaten nie stanowi ani przedsiębiorstwa, ani grupy przedsiębiorstw w rozumieniu art. 86 traktatu WE (obecnie art. 82 WE).

4)      Artykuły 52 i 59 traktatu WE (obecnie, po zmianach, art. 43 WE i 49 WE) nie stoją na przeszkodzie regulacji prawnej takiej jak Samenwerkingsverordening 1993, która zabrania wszelkiego rodzaju zintegrowanej współpracy pomiędzy adwokatami a biegłymi księgowymi, albowiem regulacja ta mogła w sposób racjonalny zostać uznana za konieczną dla właściwego wykonywania zawodu adwokata na zasadach, na jakich funkcjonuje on w danym państwie członkowskim.

Rodríguez Iglesias

Jann

Macken

Colneric

von Bahr

Gulmann

Edward

La Pergola

Puissochet

Wathelet

Schintgen

Skouris Cunha Rodrigues

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 19 lutego 2002 r.

Sekretarz

Prezes

R. Grass

G.C. Rodríguez Iglesias

---

* Język postępowania: niderlandzki.