1.

Zawód adwokata ma swoje korzenie w starożytnej Grecji i starożytnym Rzymie ( 2 ). Możliwość skorzystania przez osoby, przeciwko którym toczy się postępowanie karne, z pomocy adwokata, rozumiana w kategoriach prawa, to jednak stosunkowo nowa koncepcja, której genezy należy upatrywać w XVIII i XIX w. ( 3 ).

2.

Obecnie prawo dostępu do adwokata (w niektórych państwach określane mianem prawa dostępu do obrońcy) w postępowaniu karnym uważa się za kluczowy element prawa do obrony i, w szerszym ujęciu, prawa do rzetelnego procesu sądowego ( 4 ). Jest ono zagwarantowane między innymi w art. 47 akapit drugi Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”), w art. 6 ust. 3 lit. c) europejskiej konwencji praw człowieka (zwanej dalej „EKPC”) i w art. 14 ust. 3 lit. b) Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych ( 5 ).

3.

Niniejsza sprawa stwarza dla Trybunału okazję do uściślenia zakresu prawa dostępu do adwokata w świetle dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności ( 6 ). Pytanie skierowane do Trybunału w trybie prejudycjalnym można streścić w następujący sposób: czy dopuszczalna jest zwłoka w zapewnieniu prawa dostępu do adwokata do momentu, w którym podejrzany osobiście stawi się przed sądem, jeżeli ów podejrzany został uprzednio wezwany przez ten sąd do stawiennictwa i, wskutek braku takiego stawiennictwa, został wydany wobec niego (krajowy) nakaz aresztowania?

4.

Motywy 12, 19 i 38 dyrektywy 2013/48 przewidują, co następuje:

[…]

[…]

5.

Artykuł 1 dyrektywy 2013/48 („Przedmiot”) ma następujące brzmienie:

„W niniejszej dyrektywie ustanawia się normy minimalne dotyczące praw podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz osób objętych postępowaniem na mocy decyzji ramowej 2002/584/WSiSW (»postępowanie dotyczące europejskiego nakazu aresztowania«) dostępu do adwokata […]”.

6.

Artykuł 2 ust. 1 owej dyrektywy („Zakres stosowania”) stanowi, co następuje:

„Niniejszą dyrektywę stosuje się do podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym od chwili poinformowania ich przez właściwe organy państwa członkowskiego, za pomocą oficjalnego powiadomienia lub w inny sposób, o tym, że są podejrzani lub oskarżeni o popełnienie przestępstwa, niezależnie od tego, czy zostali pozbawieni wolności. Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie do czasu zakończenia postępowania, przez co rozumie się ostateczne rozstrzygnięcie kwestii, czy podejrzany lub oskarżony popełnił przestępstwo, w tym w stosownych przypadkach wydanie wyroku skazującego i rozpatrzenie wszelkich środków odwoławczych”.

7.

Zgodnie z brzmieniem art. 3 dyrektywy 2013/48 („Prawo dostępu do adwokata w postępowaniu karnym”):

„1.   Państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani i oskarżeni mieli prawo dostępu do adwokata w takim terminie i w taki sposób, aby osoby te mogły rzeczywiście i skutecznie wykonywać przysługujące im prawo do obrony.

2.   Podejrzani lub oskarżeni mają prawo dostępu do adwokata bez zbędnej zwłoki. W każdym wypadku podejrzani lub oskarżeni mają dostęp do adwokata począwszy od najwcześniejszego spośród następujących terminów:

3.   Prawo dostępu do adwokata pociąga za sobą, co następuje:

[…]

5.   W wyjątkowych okolicznościach i jedynie na etapie postępowania przygotowawczego państwa członkowskie mogą zastosować czasowe odstępstwo od stosowania ust. 2 lit. c), w przypadku gdy oddalenie geograficzne podejrzanego lub oskarżonego uniemożliwia zapewnienie prawa dostępu do adwokata bez zbędnej zwłoki po pozbawieniu go wolności.

6.   W wyjątkowych okolicznościach i jedynie na etapie postępowania przygotowawczego państwa członkowskie mogą zastosować czasowe odstępstwo od stosowania praw przewidzianych w ust. 3, w zakresie, w jakim jest to uzasadnione – w świetle konkretnych okoliczności danej sprawy – jednym z następujących istotnych powodów:

8.

Artykuł 8 ust. 1 dyrektywy 2013/48 („Ogólne warunki stosowania czasowych odstępstw”) ma następujące brzmienie:

„Odstępstwa czasowe stosowane na mocy art. 3 ust. 5 lub 6 […]:

9.

Artykuł 24 ust. 1 i 2 konstytucji Hiszpanii brzmi następująco:

„1.   Każdy ma prawo do otrzymania skutecznej ochrony sędziów i sądów w wykonywaniu swych praw i prawnie uzasadnionych interesów. W żadnym wypadku nie można nikogo pozbawić możliwości dochodzenia swych praw.

2.   Każdy ma również prawo do sądu powszechnego wcześniej określonego przez ustawę, do obrony i do dostępu do obrońcy, do powiadomienia o sformułowanym przeciwko niemu oskarżeniu, do jawnego procesu bez nieuzasadnionej zwłoki i z zachowaniem wszelkich gwarancji, do wykorzystania odpowiednich środków dowodowych dla swej obrony, do nieskładania zeznań przeciwko sobie, do nieprzyznania się do winy i do domniemania niewinności. […]”.

10.

Artykuł 118 ust. 1 Ley de Enjuiciamiento Criminal (ustawy – kodeks postępowania karnego, zwanej dalej „kodeksem postępowania karnego”), zmienionej w 2015 r., w brzmieniu obecnie obowiązującym, stanowi, co następuje:

„Każdy, komu zarzuca się popełnienie czynu karalnego, może skorzystać z prawa do obrony, biorąc udział w postępowaniu, od chwili, kiedy został on poinformowany o istnieniu tego postępowania, został aresztowany lub zastosowano wobec niego jakikolwiek inny środek zapobiegawczy albo przedstawiono mu zarzuty. W powyższym celu osobę tę bez zbędnej zwłoki poucza się o następujących prawach:

[…]

[…]”.

11.

Artykuł 527 ust. 1 kodeksu postępowania karnego ma następujące brzmienie:

„1.   W przypadkach, o których mowa w art. 509 […] osoba zatrzymana lub tymczasowo aresztowana może zostać pozbawiona następujących praw, jeżeli przemawiają za tym okoliczności danego przypadku:

[…]

12.

Podsądny w postępowaniu głównym (zwany dalej „podsądnym”) został zatrzymany do kontroli drogowej przez funkcjonariuszy komisariatu policji w Badalonie (Hiszpania). Powziąwszy podejrzenia co do autentyczności okazanego przez podsądnego albańskiego prawa jazdy, w dniu 20 kwietnia 2018 r. policja sporządziła protokół w związku z możliwością popełnienia przez podsądnego przestępstw polegających na prowadzeniu pojazdu bez uprawnień i fałszerstwie dokumentu urzędowego. W otrzymanej w dniu 19 maja 2018 r. opinii biegłego potwierdzono, że rzeczony dokument jest podrobiony.

13.

Postanowieniem z dnia 11 czerwca 2018 r. Juzgado de Instrucción n.o 4 de Badalona (sąd prowadzący postępowanie przygotowawcze nr 4, Badalona, Hiszpania), przed którym wszczęto przeciwko podsądnemu postępowanie karne, zdecydował o przesłuchaniu podsądnego w obecności adwokata. W związku z tym wyznaczono dla niego adwokata z urzędu. Podjęte próby wezwania podsądnego okazały się bezskuteczne ze względu na fakt, że miejsce jego pobytu jest nieznane. Ostatecznie w dniu 27 września 2018 r. wydano nakaz jego zatrzymania i doprowadzenia.

14.

W dniu 16 października 2018 r. otrzymano skierowane przez adwokat pismo przesłane faksem, w którym poinformowała ona o przystąpieniu do postępowania w imieniu podsądnego i wniosła o powiadamianie jej o dalszych czynnościach procesowych. Do owego pisma załączono pełnomocnictwo podpisane przez podsądnego oraz zgodę na odwołanie pełnomocnictwa dla poprzedniej adwokat ustanowionej z urzędu. W rzeczonym piśmie adwokat wniosła również o wstrzymanie wykonania nakazu aresztowania i wskazała, że jej mocodawca zamierza dobrowolnie stawić się przed sądem.

15.

Z uwagi na fakt, że podsądny nie stawił się na pierwsze wezwanie sądu, a wydany w stosunku do niego nakaz aresztowania nadal pozostaje w mocy, Juzgado de Instrucción n.o 4 de Badalona (sąd prowadzący postępowanie przygotowawcze nr 4, Badalona, Hiszpania) zastanawia się, czy zgodnie z art. 118 kodeksu postępowania karnego dopuszczalna jest zwłoka w zapewnieniu podsądnemu prawa dostępu do adwokata do momentu wykonania wspomnianego nakazu.

16.

Sąd odsyłający wskazał, co nie zostało zakwestionowane przez rząd hiszpański w przedłożonych uwagach, że stosowne przepisy krajowe są interpretowane przez sądy krajowe w ten sposób, iż prawo dostępu do adwokata jest uzależnione od spełnienia wymogu osobistego stawiennictwa podejrzanego. Oznacza to, że można odmówić przyznania takiego prawa w razie braku stawiennictwa podejrzanego lub niemożności ustalenia miejsca jego pobytu. Zdaniem sądu odsyłającego owa zasada została sformułowana po raz pierwszy w wydanym przez Tribunal Constitucional (trybunał konstytucyjny, Hiszpania) wyroku nr 87/1984 z dnia 27 lipca 1984 r. ( 7 ), który – pomimo zmian wprowadzonych wskutek transpozycji dyrektywy 2013/48 do prawa krajowego w art. 118 kodeksu postępowania karnego – nadal pozostaje aktualny. Zgodnie z zapoczątkowaną tym wyrokiem linią orzeczniczą wymóg osobistego stawiennictwa podejrzanego jest uzasadniony i nie ma zasadniczego wpływu na prawo do obrony. Obecność oskarżonego jest w istocie wymagana, ponieważ konieczne może okazać się wyjaśnienie okoliczności faktycznych. Ponadto brak stawiennictwa utrzymujący się po zakończeniu postępowania przygotowawczego stanowiłby przeszkodę w działaniu wymiaru sprawiedliwości, ponieważ nie mogłaby się odbyć rozprawa i nie można by wydać wyroku. Ciągła nieobecność doprowadziłaby zatem do paraliżu postępowania.

17.

Sąd odsyłający powziął wątpliwości co do zgodności przywołanych przepisów krajowych, zgodnie z ich wykładnią dokonywaną przez sądy krajowe, z art. 3 ust. 2 dyrektywy 2013/48 i art. 47 karty. W związku z tym Juzgado de Instrucción n.o 4 de Badalona (sąd prowadzący postępowanie przygotowawcze nr 4, Badalona, Hiszpania) postanowił zawiesić postępowanie i skierować do Trybunału następujące pytanie prejudycjalne:

„Czy wykładni art. 47 [karty] oraz w szczególności art. 3 ust. 2 [dyrektywy 2013/48] należy dokonywać w ten sposób, że zwłoka w zapewnieniu prawa dostępu do adwokata może być uzasadniona, jeżeli podejrzany lub oskarżony nie stawia się na pierwsze wezwanie sądu oraz zostanie wydany krajowy, europejski lub międzynarodowy nakaz aresztowania, opóźniając dostęp do adwokata i jego udział w sprawie, dopóki nie zostanie wykonany wspomniany nakaz, a podejrzany zostanie przymusowo doprowadzony do sądu?”.

18.

Rząd hiszpański i Komisja przedstawiły w ramach tego postępowania uwagi na piśmie.

19.

Poprzez swoje pytanie sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy dyrektywa 2013/48, w szczególności zaś jej art. 3 ust. 2, interpretowany w świetle art. 47 karty, stoi na przeszkodzie przepisowi krajowemu lub praktyce sądowej, zgodnie z którymi ów przepis należy interpretować w taki sposób, że – w sytuacji, w której podejrzany nie stawia się na pierwsze wezwanie sądu i zostaje wydany krajowy nakaz aresztowania – dopuszczalna jest zwłoka w zapewnieniu prawa dostępu do adwokata do momentu wykonania takiego nakazu i stawienia się podejrzanego przed sądem.

20.

Aby udzielić odpowiedzi na to pytanie, należy w pierwszej kolejności ustalić, czy dyrektywa 2013/48 ma zastosowanie w okolicznościach takich jak te w postępowaniu głównym (sekcja A). W dalszej kolejności przeanalizuję zakres prawa dostępu do adwokata (sekcja B). Na koniec rozważę kwestię możliwości zastosowania czasowych odstępstw przewidzianych w dyrektywie 2013/48 (sekcja C).

21.

Najpierw należy jednak przedstawić dwa wstępne wyjaśnienia.

22.

Po pierwsze, pytania kierowane przez sądy krajowe do Trybunału korzystają z domniemania, że mają znaczenie dla sprawy ( 8 ). W związku z tym, choć nie zawsze musi być od razu jasne, w jaki sposób pewne kwestie prawne spełniają wymóg istotności w świetle wszystkich okoliczności faktycznych sprawy zawisłej przed sądem krajowym, to o ile owo domniemanie nie zostaje obalone (co ma jednak miejsce raczej w wyjątkowych okolicznościach) ( 9 ), Trybunał udziela w dobrej wierze odpowiedzi na postawione pytanie.

23.

Po drugie, w ramach takiego postępowania, prawo krajowe i jego wykładnia dokonywana przez sądy krajowe uważane są za okoliczności faktyczne wskazane przez sąd odsyłający, w przedmiocie których interwenienci mogą ewentualnie przedstawić dodatkowe wyjaśnienia. W niniejszej sprawie analizie poddawana jest zasada krajowa, która zdaje się zasadniczo przybierać formę pewnej konstrukcji orzeczniczej. W swoich uwagach rząd hiszpański przywołuje nowsze orzecznictwo Tribunal Constitucional (trybunału konstytucyjnego) dotyczące tego zagadnienia ( 10 ). Rząd ten podkreśla wprawdzie, że zgodnie z jego rozumieniem tej linii orzeczniczej zwłoka w zapewnieniu prawa dostępu do adwokata nie następuje automatycznie, jednak w istocie potwierdza on, iż nawet jeśli taka zwłoka jest rzeczywiście możliwa, stanowi ona niezbędne i proporcjonalne ograniczenie prawa do obrony ( 11 ).

24.

Zakres stosowania dyrektywy 2013/48 zdefiniowano w jej art. 2 ust. 1 w następujący sposób: „Niniejszą dyrektywę stosuje się do podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym od chwili poinformowania ich przez właściwe organy państwa członkowskiego, za pomocą oficjalnego powiadomienia lub w inny sposób, o tym, że są podejrzani lub oskarżeni o popełnienie przestępstwa, niezależnie od tego, czy zostali pozbawieni wolności. […]”.

25.

W świetle informacji zawartych w aktach wydaje się, że sprawa będąca przedmiotem postępowania głównego spełnia wszystkie przesłanki przewidziane w tym przepisie.

26.

Po pierwsze, mając na uwadze czas, w którym zaszły okoliczności faktyczne sprawy, i art. 15 dyrektywy 2013/48, nie ulega wątpliwości, że dyrektywa 2013/48 ma zastosowanie ratione temporis.

27.

Po drugie, dyrektywa 2013/48 ma zastosowanie ratione personae. Podsądny jest wyraźnie uważany za „podejrzanego” w rozumieniu art. 2 ust. 1 dyrektywy 2013/48 przed organami krajowymi. Jest on podejrzewany o popełnienie dwóch przestępstw, dlatego został wezwany do stawiennictwa przed sądem. Wydano wobec niego krajowy nakaz aresztowania. Okoliczność, czy ów nakaz został już wykonany, nie ma znaczenia: podejrzanym i oskarżonym prawo do adwokata zaczyna przysługiwać z chwilą, w której dowiadują się, że „są podejrzani lub oskarżeni o popełnienie przestępstwa, niezależnie od tego, czy zostali pozbawieni wolności”.

28.

Po trzecie, pojawia się kwestia, czy dyrektywa 2013/48 ma zastosowanie ratione materiae. Z jednej strony bezsporne jest, że postępowanie toczące się przed sądem odsyłającym ma charakter postępowania karnego. Trybunał potwierdził również, że dla zastosowania dyrektyw przewidujących normy minimalne w postępowaniu karnym ( 12 ), takich jak dyrektywa 2013/48, nie jest konieczne, aby w sprawie zawisłej przed sądem krajowym występowała sytuacja o wymiarze transgranicznym ( 13 ).

29.

Z drugiej strony rząd hiszpański ma wątpliwości co do tego, czy podsądny został „poinformowan[y] […] przez właściwe organy”, w rozumieniu art. 2 ust. 1 dyrektywy 2013/48, o tym, że jest podejrzewany o popełnienie określonych przestępstw. Prawdą jest, że niejednokrotnie wzywano go oficjalnie do stawiennictwa i złożenia wyjaśnień w obecności adwokata. Skoro jednak podjęta próba wezwania okazała się bezskuteczna, ponieważ miejsce pobytu podsądnego było nieznane, rząd hiszpański uważa, że podsądny nie został jeszcze oficjalnie powiadomiony o uznaniu go przez organy za podejrzanego, w związku z czym przepisy dyrektywy 2013/48 nie mają zastosowania.

30.

Nie przekonuje mnie ten argument.

31.

Moim zdaniem w art. 2 ust. 1 dyrektywy 2013/48 nacisk położono na charakter informacji, a nie na sposób przekazania owej informacji. Istotne jest to, że właściwe organy faktycznie wydały decyzję urzędową skierowaną do danej osoby lub podjęły wobec niej inne działania proceduralne wymagane przez prawo krajowe w celu powiadomienia jej o tym, iż jest traktowana jak podejrzany lub oskarżony. Rzeczony przepis nie wymaga natomiast, aby taka informacja była przekazana w jakiś konkretny sposób. Wyraźnie wskazano w nim, że taka decyzja, po jej podjęciu przez właściwe organy, może dotrzeć do owej osoby nie tylko „za pomocą oficjalnego powiadomienia”, ale też „w inny sposób”.

32.

Przypuszczam więc, że art. 2 ust. 1 ma na celu osiągnięcie równowagi pomiędzy prawem jednostek do obrony a potrzebą ochrony rzetelności i efektywności postępowań przygotowawczych. Z tego właśnie względu owo uregulowanie nie nakłada na państwa członkowskie obowiązku zagwarantowania prawa dostępu do adwokata zanim właściwe organy podejmą decyzję o formalnym poinformowaniu podejrzanego lub oskarżonego o jego statusie, nawet jeżeli wobec takiej osoby toczy się już postępowanie przygotowawcze. W związku z tym przesłanka ustanowiona w art. 2 ust. 1 dyrektywy 2013/48 nie jest spełniona wówczas, gdy podejrzany lub oskarżony uzyskuje informacje o toczącym się przeciwko niemu postępowaniu przygotowawczym na przykład wskutek przecieku lub kanałami nieoficjalnymi, jeszcze zanim właściwe organy dokonają oficjalnego powiadomienia.

33.

Z kolei po podjęciu przez organy działań urzędowych zmierzających do poinformowania danej osoby o tym, że jest ona traktowana jak podejrzany lub oskarżony, sposób, w jaki owa osoba dowiaduje się o tej okoliczności, ma ograniczone znaczenie dla ustalenia, czy obiektywnie uzyskała ona taki status w świetle dyrektywy. Nie rozumiem na przykład, dlaczego osoba, która dowiedziała się o fakcie uznania jej za podejrzaną z prasy, telewizji lub Internetu, ma być – po tym jak doszły do niej, czy to bezpośrednio, czy też pośrednio, oficjalne deklaracje właściwych organów, których treść została przekazana lub zarejestrowana przez takie media – pozbawiona przysługującego jej prawa dostępu do adwokata, nawet jeśli ewentualne urzędowe powiadomienia skierowane do niej osobiście przez organy okazały się bezskuteczne. Można wyobrazić sobie różne sytuacje, w których oficjalne powiadomienie nie dociera do odbiorcy. Niekiedy mogą one nie mieć nawet żadnego związku z uchylaniem się przez podejrzanego od przyjęcia urzędowego pisma czy też chęcią uniknięcia postępowania. We wszystkich takich sytuacjach właściwe organy wyraźnie komunikują swój zamiar traktowania danej osoby jako podejrzanego lub oskarżonego, o którym to fakcie taka osoba dowiaduje się inaczej niż w drodze oficjalnego powiadomienia.

34.

To powiedziawszy, pragnę podkreślić, że takie rozumienie momentu, od którego należy stosować dyrektywę 2013/48, w żaden sposób nie oznacza przyzwolenia na pominięcie stosownych przepisów krajowego prawa karnego procesowego w dziedzinie doręczania dokumentów urzędowych w postępowaniu karnym, zwłaszcza zaś uregulowań dotyczących obowiązku doręczania dokumentów pisemnych, ani upoważnienia do ich pominięcia. Z uwagi jednak na potencjalną różnorodność przepisów krajowego prawa karnego procesowego jest rzeczą naturalną, że w ogólnym instrumencie prawa Unii decydujące znaczenie przyznano wystąpieniu pewnej sytuacji faktycznej (w której dana osoba faktycznie dowiaduje się o swoim statusie), a nie dochowaniu zgodności z wynikającym z prawa krajowego wymogiem formalnym.

35.

Taka wykładnia art. 2 ust. 1 dyrektywy 2013/48 wydaje się być ponadto w większym stopniu zgodna z orzecznictwem ETPC, zgodnie z którym prawo dostępu do adwokata nie jest uzależnione od oficjalnego powiadomienia ze strony organów, lecz musi być zagwarantowane od chwili, w której w sposób znaczący zmieniła się sytuacja danej osoby ( 14 ).

36.

W analizowanej sprawie bezsporne jest, że: (i) podsądny uzyskał status podejrzanego w postępowaniu przygotowawczym; (ii) właściwe organy podjęły szereg prób poinformowania go o toczącym się postępowaniu oraz że (iii) organy te otrzymały, po wydaniu urzędowego wezwania do stawiennictwa, pismo od adwokat podsądnego.

37.

Wydaje się zatem, że w rzeczywistości podsądny faktycznie został poinformowany o postępowaniu przygotowawczym w inny sposób niż za pomocą oficjalnego powiadomienia. W związku z tym, zgodnie z art. 2 ust. 1 taka sytuacja jest objęta zakresem stosowania dyrektywy 2013/48.

38.

W dalszej kolejności należy ustalić, czy przepis krajowy lub praktyka sądowa, na podstawie których organy krajowe mogą – w sytuacji, w której podejrzany nie stawia się na wezwanie sądu i zostaje wydany krajowy nakaz aresztowania – pozostawać w zwłoce w zapewnieniu prawa dostępu do adwokata do momentu wykonania takiego nakazu, są zgodne z art. 3 dyrektywy 2013/48.

39.

W art. 3 ust. 1 dyrektywy 2013/48 ustanowiono podstawową zasadę przewidującą, że podejrzani i oskarżeni „[mają] prawo dostępu do adwokata w takim terminie i w taki sposób, aby osoby te mogły rzeczywiście i skutecznie wykonywać przysługujące im prawo do obrony” ( 15 ).

40.

Owa zasada została doprecyzowana, w odniesieniu do momentu w toku postępowania, od którego należy zapewnić to prawo, w art. 3 ust. 2 dyrektywy 2013/48. Zgodnie z owym uregulowaniem prawo dostępu do adwokata przyznawane jest „bez zbędnej zwłoki” ( 16 ). Wskazano w nim następnie, że w każdym wypadku dostęp taki należy zapewnić począwszy od najwcześniejszego spośród czterech określonych terminów.

41.

W zakresie istotnym dla niniejszego postępowania wystarczy zaznaczyć, że zgodnie z lit. a) tego wykazu terminów, podejrzani i oskarżeni mają dostęp do adwokata „przed ich przesłuchaniem przez policję lub inny organ ścigania lub organ sądowy”. Ponadto zgodnie z lit. d) tego wykazu, prawo to należy zapewnić, jeżeli „zostali [oni] wezwani do stawiennictwa przed sądem właściwym w sprawach karnych w odpowiednim czasie, zanim stawią się przed tym sądem”.

42.

Wydaje mi się, że sprawa taka jak ta analizowana w postępowaniu głównym w pełni wpisuje się w sytuację określoną w lit. d), o ile nie również w sytuację przewidzianą w lit. a). O ile bowiem prawidłowo rozumiem stosowne przepisy prawa krajowego, podsądny został wezwany do stawiennictwa przed sądem odsyłającym w celu przedstawienia mu zarzutów i przesłuchania go przez organy. To właśnie okoliczność, że podsądny nie stawił się na wezwanie, wzbudziła w sądzie odsyłającym wątpliwości co do zgodności przepisu krajowego lub praktyki sądowej z prawem Unii.

43.

Prawdą jest, że – jak wskazuje rząd hiszpański – w dyrektywie 2013/48 nie określono w sposób wyczerpujący treści prawa dostępu do adwokata, a kwestia ta jest w znacznej mierze regulowana przez prawo krajowe. W szczególności art. 3 ust. 3 dyrektywy wymaga, aby adwokaci mogli być obecni jedynie przy niektórych czynnościach proceduralnych, a zdaniem tego rządu żadna z takich czynności nie została podjęta w przypadku podsądnego.

44.

W świetle okoliczności faktycznych niniejszej sprawy nie dostrzegam jednak, dlaczego wezwanie do stawiennictwa przed sądem skierowane do podsądnego w celu jego przesłuchania, a w dalszej kolejności nakaz aresztowania, miałyby nie wchodzić – już od samego momentu ich wydania – w zakres art. 3 ust. 3 lit. b), zgodnie z którym „państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni mieli prawo do obecności i skutecznego udziału ich adwokata w czasie ich przesłuchiwania”. Zasadniczym celem obu tych środków jest przesłuchanie danej osoby.

45.

Z pewnością prawdą jest, że w chwili, w której sąd krajowy zwrócił się z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w niniejszej sprawie, ten konkretny etap polegający na przesłuchaniu przed sądem jeszcze się nie rozpoczął. Wydaje się jednak również, że w świetle krajowej praktyki sądowej można odmówić adwokatowi ustanowionemu przez podejrzanego lub oskarżonego zezwolenia na występowanie w imieniu takiej osoby w celu przesłuchania przed sądem ( 17 ).

46.

Jeśli chodzi o kwestię strukturalną podniesioną przez rząd hiszpański, jest mało prawdopodobne, że w katalogu zawartym w art. 3 ust. 3 dyrektywy 2013/48 w sposób zamknięty i wyczerpujący wymieniono wszystkie elementy składające się na pojęcie prawa dostępu do adwokata. W motywach dyrektywy 2013/48 przewidziano, że podejrzani i oskarżeni muszą co do zasady mieć możliwość „skorzystania z całego zakresu usług wyraźnie związanych z pomocą prawną” (motyw 12) i „swobodnego porozumiewania się z adwokatem, konsultowania się z nim oraz korzystania z pomocy adwokata” (motyw 27). Adwokaci tych osób powinni natomiast „móc zapewnić bez ograniczeń podstawowe aspekty obrony” (motyw 12) ( 18 ). Te uregulowania w sposób wyraźny odzwierciedlają treść art. 47 akapit drugi karty, zgodnie z którym „[k]ażdy ma możliwość uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela” ( 19 ).

47.

W tym kontekście art. 3 ust. 3 lit. a)–c) dyrektywy należy traktować nie w kategoriach zamkniętego katalogu, lecz raczej jako przykładowy zbiór elementów, które bezsprzecznie składają się na prawo dostępu do adwokata.

48.

Ponadto wykładnia dyrektywy 2013/48, za którą opowiada się rząd hiszpański, byłaby sprzeczna z orzecznictwem ETPC. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem ETPC okoliczność, że podsądny, który został należycie wezwany, nie stawia się przed sądem, nie może – nawet w sytuacji nieuzasadnionego niestawiennictwa – być powoływana dla pozbawienia go przysługującego mu prawa do obrony przez pełnomocnika ( 20 ). W związku z tym taka wykładnia nie tylko naruszałaby przewidzianą w art. 52 ust. 3 karty minimalną gwarancję o charakterze ogólnym, ale byłaby sprzeczna z wolą prawodawcy Unii wyrażoną w sposób jednoznaczny w analizowanym akcie prawnym. Zgodnie z motywem 12 dyrektywa 2013/48 „[opiera] się na art. 3, 5, 6 i 8 [EKPC] zgodnie z wykładnią [ETPC], który w swym orzecznictwie regularnie określa standardy w zakresie prawa dostępu do adwokata”.

49.

W związku z tym, zgodnie z art. 3 ust. 2 i 3 dyrektywy 2013/48, podejrzany w sytuacji takiej jak ta będąca przedmiotem postępowania głównego powinien zasadniczo mieć możliwość skorzystania z prawa dostępu do adwokata. Pozostaje zatem jedynie zbadać, czy dyrektywa 2013/48 zezwala państwom członkowskim na stosowanie odstępstw od owych gwarancji w okolicznościach takich jak te rozpatrywane w postępowaniu głównym.

50.

W art. 3 ust. 5 i 6 dyrektywy 2013/48 wskazano trzy sytuacje, w których państwa członkowskie mogą czasowo odstąpić od stosowania przedstawionych powyżej zasad.

51.

Wykaz ten ma charakter wyczerpujący. Państwa członkowskie nie mogą ustanawiać w swoim prawie krajowym odstępstw innych niż te, które przewidziano w dyrektywie 2013/48. Jeżeli państwa członkowskie mogłyby wprowadzać dodatkowe odstępstwa, to prawo dostępu do adwokata zagwarantowane w art. 3 pozostałoby w dużym stopniu jedynie „na papierze”. W istocie, ponieważ dyrektywa nie zawiera w tym względzie żadnych kryteriów, zasad ani ograniczeń, państwa członkowskie mogłyby w nieskrępowany sposób zawężać zakres i zasięg art. 3. W takim przypadku osiągnięcie przez dyrektywę 2013/48 celu polegającego na minimalnej harmonizacji ( 21 ) byłoby mocno utrudnione, natomiast pojawiłoby się ryzyko, że dyrektywa doprowadzi jedynie do pozornej harmonizacji ( 22 ).

52.

Żadne z tych trzech odstępstw nie wydaje się wchodzić w grę w omawianym przypadku.

53.

Przede wszystkim bezsporne jest, że podsądny nie znajduje się w żadnej z sytuacji przewidzianych w art. 3 ust. 5 lub w art. 3 ust. 6 lit. a) dyrektywy 2013/48. Pierwsze z tych odstępstw dotyczy przypadków, w których „oddalenie geograficzne podejrzanego lub oskarżonego uniemożliwia zapewnienie prawa dostępu do adwokata bez zbędnej zwłoki po pozbawieniu go wolności”, natomiast drugie z nich ma zastosowanie wówczas, gdy istnieje „piln[a] potrzeb[a] zapobieżenia poważnym negatywnym konsekwencjom dla życia, wolności lub nietykalności cielesnej jakiejś osoby”.

54.

Podobnie istnieje bardzo niewielkie prawdopodobieństwo, że okoliczności analizowanej sprawy wchodzą w zakres art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48, który to przepis odnosi się do „przypadku konieczności podjęcia przez organy ścigania natychmiastowego działania w celu niedopuszczenia do narażenia postępowania karnego na znaczący uszczerbek”.

55.

Przede wszystkim nie rozumiem, z jakiego powodu działania organów w sprawie takiej jak sprawa podsądnego miałyby być tak pilne, że nie można by ich odłożyć w żadnych okolicznościach („[konieczność] podjęcia […] natychmiastowego działania”). Co jednak ważniejsze, nie jest jasne, w jaki sposób pozbawienie podejrzanych dostępu do adwokata do chwili, w której stawią się oni na wezwanie, miałoby się przyczynić do niedopuszczenia do narażenia „postępowania karnego na znaczący uszczerbek”.

56.

Choć w dyrektywie 2013/48 nie zdefiniowano koncepcji „znaczącego uszczerbku”, to w motywie 32 wskazano pewne przykłady w tym zakresie, takie jak „zniszczeni[e] lub zmanipulowani[e] ważnych dowodów” i „matactw[o] [związane] z zeznaniami świadków”. W świetle owych przykładów art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48 należy interpretować w ten sposób, że jego zastosowanie jest możliwe wówczas, gdy istnieje realne ryzyko, iż niepodjęcie pilnych działań spowoduje nieodwracalne lub poważne narażenie na szwank prawidłowego przebiegu postępowania. Sama zwłoka w postępowaniu nie musi jednak koniecznie pociągać za sobą takiego ryzyka. W związku z tym uważam, że sam fakt, iż do momentu, w którym podejrzany stawi się przed sądem (czy to dobrowolnie, czy też wskutek wykonania nakazu aresztowania), postępowanie jest utrudnione i spowolnione, nie może być uważany za narażenie go na „znaczący uszczerbek” w rozumieniu owego uregulowania.

57.

Oczywiście mam świadomość znaczenia prowadzenia postępowania karnego w sposób efektywny, co wiąże się z unikaniem niepotrzebnych opóźnień i zakończeniem go w rozsądnym terminie. Zasada ta odnosi się jednak do wszystkich postępowań karnych, a wydaje mi się, że w postępowaniach takich jak to, które toczy się przed sądem odsyłającym, brak jest elementu uzasadniającego szczególną pilność procedowania. Artykułu 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48 nie można interpretować w ten sposób, że dopuszcza on zwłokę w zapewnieniu prawa dostępu do adwokata w każdej sytuacji, w której podejrzany lub oskarżony utrudnia sprawny przebieg postępowania. Taka wykładnia znacząco rozszerzyłaby zakres przewidzianego w tym przepisie odstępstwa w sposób sprzeczny zarówno z jego brzmieniem, jak i celem.

58.

Wbrew temu, co utrzymuje rząd hiszpański, narażenia na „znaczący uszczerbek” nie można również wiązać z faktem, że stawiennictwo podejrzanego przed sądem odsyłającym może się okazać konieczne w celu wyjaśnienia okoliczności faktycznych. Należy przypomnieć, że podejrzanym i oskarżonym przysługuje prawo do nieskładania wyjaśnień i do uniknięcia samooskarżenia ( 23 ). Ponadto organy państw członkowskich są zobowiązane zapewnić, aby podejrzani i oskarżeni znajdujący się w sytuacji takiej jak podsądny zostali niezwłocznie poinformowani między innymi o prawie do odmowy składania wyjaśnień ( 24 ).

59.

Z tego względu podstawowy argument, którym posługuje się rząd hiszpański, wzbudza u mnie pewne wątpliwości. Z jednej strony rząd ten twierdzi, że zwłoka w zapewnieniu prawa dostępu do adwokata jest konieczna dla zagwarantowania prawidłowego i sprawnego przebiegu postępowania, ponieważ może się okazać, iż kluczowe będzie wysłuchanie danej osoby lub ewentualnie wyjaśnienie przez nią okoliczności faktycznych. Z drugiej strony taka osoba, nawet w razie jej przymusowego doprowadzenia, może milczeć jak głaz, a właściwe organy muszą pouczyć ją o prawie do odmowy składania wyjaśnień nawet pod nieobecność adwokata.

60.

W tej sytuacji deklarowany cel takiej krajowej praktyki sądowej przestaje mieć jakiekolwiek istotne znaczenie dla (zwykłego) przebiegu (zwykłego) postępowania karnego. Mówiąc otwarcie, zdaje się ona raczej przybierać formę „karty przetargowej”, która ma przekonać do stawiennictwa przed sądem, czy też „nagrody” dla podejrzanych współpracujących z organami.

61.

Moim zdaniem przyjęciu takiego toku rozumowania sprzeciwiają się nie tylko przeanalizowane powyżej przepisy dyrektywy, lecz także prawa zagwarantowane w art. 47 i 48 karty (są to, odpowiednio, prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu oraz domniemanie niewinności i prawo do obrony) ( 25 ). Nie kwestionuję w tym miejscu oczywiście ogólnej prawdziwości zasady moralnej, którą można by streścić słowami „żadnych ciastek dla złych facetów”. Chodzi raczej o to, że – w świetle raczej jasnego brzmienia art. 3 ust. 2 dyrektywy i praw zagwarantowanych w karcie – konieczność dostarczenia „ciastka” analizowanego w niniejszym przypadku jest sprawą bezdyskusyjną.

62.

Ponadto chciałbym podkreślić, że przewidziane w dyrektywie 2013/48 odstępstwa należy interpretować w sposób zawężający. Ową zasadę potwierdza treść motywu 38, zgodnie z którym państwa członkowskie powinny „w sposób ograniczony” korzystać z czasowych odstępstw. Wynika ona także bardzo wyraźnie z samego brzmienia art. 3 ust. 5 i 6, zgodnie z którym odstępstwa mogą być stosowane jedynie „w wyjątkowych okolicznościach” ( 26 ). Mam poważne wątpliwości, czy fakt, że podejrzany nie stawia się przed sądem mimo skierowanego do niego wezwania, można uznać za „wyjątkowe okoliczności”.

63.

Ponadto art. 8 ust. 1 dyrektywy 2013/48 wprowadza wymóg, zgodnie z którym czasowe odstępstwa, między innymi, „muszą być proporcjonalne i nie mogą wykraczać poza to, co jest konieczne”, „muszą być ściśle ograniczone w czasie” i „nie mogą naruszać ogólnej rzetelności postępowania” ( 27 ). Nawet w razie uznania, że środek taki jak ten analizowany w postępowaniu głównym jest (choć w istocie nie jest) dopuszczalny na podstawie art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48, to trudno jest dostrzec, w jaki sposób spełniałby on wszystkie te trzy kryteria.

64.

W związku z powyższym żadne z czasowych odstępstw przewidzianych w dyrektywie 2013/48 nie ma zastosowania w sytuacji takiej jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym. Przywoływana przez rząd hiszpański okoliczność, że omawianego odstępstwa nie stosuje się automatycznie, lecz wyłącznie w zależności od konkretnego przypadku, nie zmienia faktu, iż – na pierwszy rzut oka – owo odstępstwo nie odpowiada żadnemu z odstępstw ustanowionych w dyrektywie 2013/48. Choć nie da się wprawdzie wykluczyć, że w pewnych konkretnych sytuacjach, w których analizowany przepis krajowy lub analizowana praktyka sądowa są stosowane w szczególnie poważnych i wymagających pilności sprawach, wymogi ustanowione w art. 3 ust. 6 lit. b) dyrektywy 2013/48 mogą być spełnione, to pozostaje faktem, iż ich wyjątkowo szerokiego zakresu zastosowania, który uwidocznił się w niniejszej sprawie, nie da się pogodzić z literą i duchem dyrektywy 2013/48.

65.

Dlatego też uważam, że zgodnie z dyrektywą 2013/48 nie jest dopuszczalna wynikająca z niestawiennictwa podejrzanego wezwanego przez sąd zwłoka w zapewnieniu prawa dostępu do adwokata do momentu, w którym nakaz aresztowania zostanie wykonany, a podejrzany zostanie doprowadzony do sądu.

66.

Proponuję Trybunałowi, by na pytanie skierowane w trybie prejudycjalnym przez Juzgado de Instrucción n.o 4 de Badalona (sąd prowadzący postępowanie przygotowawcze nr 4, Badalona, Hiszpania) odpowiedział w następujący sposób: