1. 

Instytucja postępowania w trybie prejudycjalnym istnieje już od ponad pół wieku, ale nadal jest źródłem wielu dylematów. Jak wskazują niniejsze sprawy, pytania dotyczące tej procedury często wynikają jako kwestie uboczne związane z merytorycznymi pytaniami dotyczącymi prawa Unii.

2. 

Pytanie merytoryczne w niniejszych sprawach połączonych, które dotyczą wykładni rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 ( 2 ), jest co do zasady takie samo: czy umowy dotyczące zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie ( 3 ) mają zastosowanie w postępowaniu głównym ze względu na prawo Unii, czy też niezależnie od niego? Kwestia ta powstała w wyniku odmowy uznania przez władze niderlandzkie pewnych zaświadczeń dotyczących ubezpieczeń społecznych (zaświadczenia E101) wydanych przez właściwy luksemburski organ na podstawie rozporządzenia nr 1408/71, możliwe, że w wyniku błędu. Między sądami odsyłającymi istnieje rozbieżność opinii dotyczących tego, czy władze niderlandzkie są do tego uprawnione.

3. 

Gerechtshof te ’s-Hertogenbosch postanowił zwrócić się do Trybunału o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w tej sprawie. Skłoniło to Hoge Raad do podjęcia takiej samej decyzji. Hoge Raad stara się jednak upiec dwie pieczenie na jednym ogniu i jednocześnie zwraca się do Trybunału z pytaniem dotyczącym jego obowiązków wynikających z art. 267 akapit trzeci TFUE. W szczególności pragnie on uzyskać odpowiedź, czy okoliczność, że sąd niższej instancji w obrębie jego jurysdykcji nie zgadza się z jego stanowiskiem, uniemożliwia mu zadecydowanie, że kwestia wynikła w toczącym się przed nim postępowaniu jest na tyle jasna, iż nie pozostawia żadnych wątpliwości interpretacyjnych. Trybunał został więc po raz kolejny poproszony o wyjaśnienie swojej znanej doktryny acte clair.

4. 

Co do istoty sprawy, z przyczyn wyjaśnionych poniżej uważam, że błędnie wystawione zaświadczenia E 101 w sytuacji objętej umowami dotyczącymi zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie nie mają mocy wiążącej. Co do kwestii proceduralnej, różnica zdań pomiędzy sądem najwyższej instancji a sądem niższej instancji w tym samym państwie członkowskim nie powinna moim zdaniem wykluczać powołania się na doktrynę acte clair.

5.

Artykuł 6 rozporządzenia nr 1408/71 („Konwencje o zabezpieczeniu społecznym zastąpione niniejszym rozporządzeniem”) stanowi:

„W ramach podmiotowego i przedmiotowego zakresu niniejszego rozporządzenia zastępuje ono, z zastrzeżeniem przepisów art. 7, 8 oraz art. 46 ust. 4, postanowienia każdej konwencji o zabezpieczeniu społecznym wiążąc[ej]:

6.

Jednakże niezależnie od art 6 rozporządzenia nr 1408/71, na podstawie jego art. 7 ust. 2 lit. a) („Postanowienia międzynarodowe, których nie narusza niniejsze rozporządzenie”) nadal stosuje się umowy z dnia 27 lipca 1950 r. i z dnia 30 listopada 1979 r., dotyczące zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie.

7.

Odpowiednio w roku 2006 oraz częściowo w roku 2007 X i van Dijk, obywatele Niderlandów tam zamieszkali, pracowali na statkach pływających w celach handlowych po Renie (a także po innych rzekach).

8.

W sprawie C‑72/14 dotyczącej X statek był wpisany do rejestru statków w Niderlandach jako statek pływający po Renie, należący do przedsiębiorstwa mającego siedzibę w Niderlandach. W rejestrze tym początkowo pod pozycją „Podmiot eksploatujący statek” nie dokonano żadnego wpisu. W roku 2006 organ luksemburski wydał na rzecz AAAA, przedsiębiorstwa, które zatrudniało X, zaświadczenie o uprawnieniu do eksploatacji. W roku 2007 przedsiębiorstwo to zostało wskazane jako podmiot eksploatujący statek wpisany do rejestru statków w Niderlandach ( 4 ).

9.

Natomiast van Dijk od dnia 1 stycznia do dnia 30 czerwca 2007 r. pracował u armatora będącego spółką z siedzibą w Luksemburgu.

10.

W obu przypadkach właściwy organ luksemburski wydał zaświadczenia E 101, z których wynikało, że X i van Dijk podlegają luksemburskiemu ustawodawstwu w dziedzinie zabezpieczenia społecznego. Jednakże organy niderlandzkie nie uznały tych zaświadczeń i stwierdziły, że X i van Dijk podlegają niderlandzkiemu ustawodawstwu w dziedzinie zabezpieczenia społecznego i zobowiązani są płacić niderlandzkie składki na ubezpieczenie społeczne na tej podstawie, że są przewoźnikami na Renie. Organy niderlandzkie wydały w ich sprawach decyzje podatkowe, które zostały przez nich zaskarżone.

11.

W sprawie C‑72/14 X wszczął postępowanie przed Rechtbank Breda, po czym wniósł środek odwoławczy od wyroku wydanego w pierwszej instancji do Gerechtshof te ’s-Hertogenbosch. Wobec wątpliwości dotyczących wykładni rozporządzenia nr 1408 sąd ten postanowił w dniu 7 lutego 2014 r. zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

12.

W sprawie C‑197/14 van Dijk wszczął postępowanie przed Rechtbank te ’s-Gravenhage, następnie wniósł środek odwoławczy do Gerechtshof te ’s-Gravenhage. Od wyroku Gerechtshof wniósł kasację do Hoge Raad, jednocześnie kasację wniósł Staatssecretaris van Financiën. W związku z postanowieniem o wystąpieniu z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w sprawie C‑72/14 Hoge Raad postanowił w dniu 28 marca 2014 r. zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

13.

W sprawie C‑72/14 uwagi na piśmie złożyli X, rządy niderlandzki i czeski oraz Komisja. W sprawie C‑197/14 uwagi na piśmie złożyli van Dijk, rządy niderlandzki, niemiecki i grecki oraz Komisja.

14.

Sprawy C‑72/14 i C‑197/14 zostały połączone w dniu 24 lutego 2014 r. W tym samym dniu Trybunał na podstawie art. 76 § 2 regulaminu postępowania podjął decyzję o odstąpieniu od przeprowadzenia rozprawy.

15.

Rozpatrywane sprawy dotyczą dwóch całkowicie różnych kwestii. Podzielę zatem swoją analizę na dwie części. Najpierw odniosę się do wzajemnego uznawania i mocy wiążącej zaświadczeń E 101. Dopiero następnie przejdę do pierwszego pytania przedłożonego przez Hoge Raad, dotyczącego zakresu doktryny acte clair.

16.

Jestem świadom tego, że Hoge Raad zadał pytanie drugie, dotyczące wzajemnej uznawalności zaświadczeń E 10, jedynie na wypadek, gdyby Trybunał na pytanie pierwsze udzielił odpowiedzi, że Hoge Raad jest zobowiązany do przedstawienia Trybunałowi pytania prejudycjalnego na podstawie art. 267 akapit trzeci TFUE. Jednakże udzielenie odpowiedzi tylko na pierwsze pytanie przedłożone przez Hoge Raad nie będzie dla Gerechtshof te ’s-Hertogenbosch pomocne w rozstrzygnięciu zawisłego przed nim sporu, a sąd ten jest uprawniony do zwrócenia się z pytaniem prejudycjalnym niezależnie od orzecznictwa sądu wyższej instancji ( 5 ). Uważam zatem za niezbędne udzielenie odpowiedzi na merytoryczne pytanie dotyczące kwestii ubezpieczenia społecznego.

17.

Przedkładając pytania pierwsze i drugie w sprawie C‑72/14 oraz pytanie drugie w sprawie C‑197/14 – które rozpatrzę wspólnie – sądy odsyłające zmierzają zasadniczo do ustalenia, czy przy założeniu, że organy jednego państwa błędnie wydały ubezpieczonemu zaświadczenie E 101, z którego wynika, że podlega on ustawodawstwu tego państwa członkowskiego w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, organy innego państwa członkowskiego zobowiązane są uznać to zaświadczenie, nawet w sytuacji gdy ustawodawstwo w dziedzinie zabezpieczenia społecznego mające zastosowanie wobec tego ubezpieczonego podlega ustaleniu na podstawie instrumentu prawa międzynarodowego wymienionego w art. 7 rozporządzenia nr 1408/71, w tym przypadku umów dotyczących zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie. W drugim z pytań przedstawionych w sprawie C‑72/14 zawarta jest sugestia, że odpowiedź może być uzależniona od tego, czy błędne wydanie zaświadczenia E 101 było przypadkowe, czy świadome.

18.

X i van Dijk oraz rząd czeski i Komisja są zdania, że zaświadczenie E 101 wydane przez państwo członkowskie w takich okolicznościach jest wiążące dla organów innego państwa członkowskiego. Jedynie rząd niderlandzki nie zgadza się z tym stanowiskiem (rządy niemiecki i grecki nie odniosły się do pierwszego zagadnienia).

19.

Jak stwierdziłem na wstępie, wydaje się, że sednem pierwszego głównego zagadnienia dotyczącego ubezpieczeń społecznych jest, czy odstępstwo określone w art. 7 rozporządzenia nr 1408/71 „koordynuje” ustawodawstwo dotyczące ubezpieczeń społecznych mające zastosowanie wobec ubezpieczonych także w odniesieniu do pewnych przepisów międzynarodowych. W szczególności Komisja jest zdania, że tak właśnie jest. Prowadzi to ją do wniosku, że skoro – jej zdaniem – zagadnienie objęte jest zakresem rozporządzenia, to zastosowanie znajduje także zasada wzajemnej uznawalności.

20.

Nie podzielam tego poglądu.

21.

Uznawalność zaświadczeń E 101 zależy od tego, czy w ogóle możliwe było wystawienie ich w sposób zgodny z prawem, a to z kolei uzależnione jest od tego, czy rozporządzenie nr 1408/71 znajdowało zastosowanie. Jednakże przed zagłębieniem się w dalsze rozważania, należy dokładnie wyjaśnić, o co Trybunał nie został poproszony.

22.

Po pierwsze, Trybunał nie został poproszony o rozstrzygnięcie, które ustawodawstwo w zakresie zabezpieczenia społecznego ma zastosowanie wobec X i van Dijka, czyli o rozstrzygnięcie, czy należy wobec nich stosować prawo luksemburskie czy niderlandzkie. Jest to słuszne, gdyż umowy dotyczące zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie (gdyby miały znaleźć zastosowanie), a w szczególności ich art. 11 ust. 2, nie są aktami instytucji Unii, których wykładnia wchodzi w zakres właściwości Trybunału ( 6 ).

23.

Po drugie, z tej samej przyczyny, a także ze względu na utrwalone orzecznictwo, zgodnie z którym to sądy krajowe ustalają wszystkie istotne okoliczności faktyczne i dokonują ich oceny oraz stosują do nich właściwe przepisy, Trybunał nie może wskazać, czy X i van Dijk są w istocie przewoźnikami na Renie. Odpowiedź Trybunału będzie zatem musiała po prostu oprzeć się na założeniu, że tak jest, co będzie podlegało weryfikacji przez sądy odsyłające ( 7 ).

24.

Mając powyższe na uwadze, należy moim zdaniem stwierdzić, że odpowiedź na pytanie merytoryczne dotyczące zabezpieczenia społecznego wynika z prawidłowego rozumienia art. 6 i 7 rozporządzenia nr 1408/71 w związku z orzecznictwem Trybunału.

25.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w ramach swojego podmiotowego i przedmiotowego zakresu i z pewnymi wyjątkami, art. 6 rozporządzenia nr 1408/71 zastępuje postanowienia każdej konwencji o zabezpieczeniu społecznym wiążącej co najmniej dwa państwa członkowskie (albo co najmniej dwa państwa członkowskie i co najmniej jedno państwo trzecie w odniesieniu do sytuacji wewnętrznej pomiędzy państwami członkowskimi). Owa zasada zastępowalności ma charakter bezwzględny i nie dopuszcza wyjątków poza przypadkami wprost wymienionymi w treści tego rozporządzenia ( 8 ).

26.

W niniejszym przypadku art. 7 rozporządzenia nr 1408/71 stanowi uzupełnienie pewnych powyżej wspomnianych wyjątków. Artykuł 7 ust. 2 stanowi, że bez względu na przepisy art. 6, niektóre umowy „pozostają w mocy” (między innymi umowy dotyczące zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie). Należy zwrócić uwagę, że Trybunał stwierdził, iż jeśli dane postanowienie umowy międzynarodowej spełnia warunki art. 7, ma ono pełne zastosowanie niezależnie od przyjęcia rozporządzenia nr 1408/71 i […] pozostaje skuteczne w odniesieniu do wszystkich objętych nim sytuacji” ( 9 ).

27.

Trybunał nie dokonywał wcześniej wykładni art. 7 ust. 2 lit. a) rozporządzenia nr 1408/71. Co więcej, orzecznictwo dotyczące art. 7 ust. 2 rozporządzenia, a w szczególności wspólnego wpływu art. 6 i art. 7 ust. 2 lit. c) ( 10 ) na umowy dwustronne zawarte pomiędzy państwami członkowskimi ( 11 ), nie wydaje się przywiązywać wagi do faktu, że samo rozporządzenie nr 1408/71 zawiera „klauzule dotyczące wyboru prawa właściwego” – wygląda na to, że kwestia ta nie była po prostu sporna. Tym niemniej dwa orzeczenia wydają się mieć znaczenie dla niniejszej sprawy.

28.

W wyroku Grana-Novoa ( 12 ) Trybunał stwierdził, że umowy dotyczące zabezpieczenia społecznego zawarte pomiędzy jednym tylko państwem członkowskim i co najmniej jednym państwem trzecim nie są objęte zakresem rozporządzenia nr 1408/71. Nie należy jednak wnioskować z tego wyroku a contrario, że umowy zawarte pomiędzy co najmniej dwoma państwami członkowskimi (i ewentualnie dodatkowo co najmniej jednym państwem trzecim w zakresie, w jakim dotyczy to stosunków pomiędzy państwami członkowskimi) zawsze są objęte jego zakresem. W istocie w wyroku tym Trybunał dopowiedział, że rozporządzenie zawiera pewne wyraźne ograniczenia w odniesieniu do jego stosowania wobec umów zawartych pomiędzy co najmniej dwoma państwami członkowskimi ( 13 ). W sytuacji istnienia takiego zastrzeżenia trudno mi dopatrzeć się różnic pomiędzy dwoma wyżej wymienionymi rodzajami umów.

29.

Ponadto wyrok Callemeyn ( 14 ) odnosił się do szczególnej sytuacji, dotyczącej między innymi art. 7 ust. 1 lit. b) rozporządzenia nr 1408/71. Przepis ten stanowi, że rozporządzenie nie narusza zobowiązań wypływających z Europejskich Umów Tymczasowych z dnia 11 grudnia 1953 r., dotyczących zabezpieczenia społecznego, zawartych między państwami członkowskimi Rady Europy. Ze względu na to, że ta wielostronna umowa pozwalała na odstępstwa w przypadku przepisów bardziej korzystnych dla osób uprawnionych, Trybunał stwierdził, że stosowanie rozporządzenia nr 1408/71 w zakresie, w jakim było ono korzystniejsze, nie jest sprzeczne z jego art. 7 ust. 1 lit. b) ( 15 ). Zatem co najwyżej stosowanie rozporządzenia wynikało z Europejskich Umów Tymczasowych dotyczących zabezpieczenia społecznego, a nie odwrotnie.

30.

Komisja na poparcie swojego stanowiska powołuje się na wyrok Torrekens ( 16 ). W wyroku tym Trybunał stwierdził, że poprzednik rozporządzenia nr 1408/71, a mianowicie rozporządzenie nr 3 ( 17 ), „stosuje się nadal, jeżeli wspomniane konwencje nie stoją na przeszkodzie jego stosowaniu”. Komisja wywodzi z tego, że Trybunał jakoby potwierdził zasadę łącznego stosowania przepisów rozporządzenia nr 1408/71 i postanowień właściwych umów międzynarodowych.

31.

Jednakże nawet jeśli przyjąć, że rozumowanie przyjęte przez Trybunał w sprawie Torrekens – która dotyczyła rzeczywiście podobnego przepisu rozporządzenia nr 3 – można przenieść na art. 6 i 7 rozporządzenia nr 1408/71, wątpię, że powinno to sugerowany przez Komisję skutek. Gdyby zaświadczenie E 101 wydane na podstawie rozporządzenia nr 1408/71 określało ustawodawstwo inne niż mające zastosowanie zgodnie z umowami dotyczącymi zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie, to umowy te w sposób oczywisty stałyby na przeszkodzie stosowaniu rozporządzenia nr 1408/71. Przeciwnie, nie widzę, w jaki sposób uprawnienie państw członkowskich do nieuznawania zaświadczeń E 101 wydanych w sytuacjach regulowanych daną umową w sprawie zabezpieczenia społecznego i nieobjętych rozporządzeniem nr 1408/71, miałoby zagrozić skuteczności tego rozporządzenia.

32.

Nie przekonuje mnie też argument Komisji, że umowy dotyczące zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie mają nadal zastosowanie jedynie na podstawie art. 7 ust. 2 lit. a) rozporządzenia nr 1408/71. Chociaż jest on niewątpliwie prawidłowy z formalnego punktu widzenia, to jednak mówiąc metaforycznie, przypomina wejście drzwiami tylko po to, żeby zaraz później wyjść przez okno. Moim zdaniem wiąże się to jedynie z techniką legislacyjną i niczym więcej i nie powinno być traktowane jako decydujący argument.

33.

Powyższe można zilustrować za pomocą przykładu. Jeśli wyobrazimy sobie, że w transgranicznym postępowaniu z zakresu prawa handlowego, umowa międzynarodowa zawierająca normy kolizyjne, taka jak konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań umownych ( 18 ), ma określić właściwe ustawodawstwo, to nie oznacza to, że po ustaleniu właściwych przepisów krajowych, zasady ogólne prawa międzynarodowego nadal mają zastosowanie do merytorycznego rozstrzygnięcia sporu głównego. Kontynuując ten przykład – lecz powołując się tym razem na rozporządzenie nr 593/2008 ( 19 ) – zgodnie z tą samą logiką po dokonaniu ustalenia prawa krajowego wskazanego w tym rozporządzeniu, do rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym nie powinny poprzez sam ten fakt być włączane ogólne zasady prawa Unii. Zatem okoliczność, że wybór prawa regulowany jest danym rozporządzeniem, nie ma w istocie znaczenia.

34.

Wreszcie proponowana przeze mnie wykładnia wydaje się znajdować poparcie w porównaniu z systemem ustanowionym na mocy rozporządzenia nr 883/2004 ( 20 ) (chociaż rozporządzenie to ratione temporis nie znajduje zastosowania). Artykuł 8 tego rozporządzenia („Relacje między niniejszym rozporządzeniem a innymi instrumentami koordynacji”) połączył w sobie art. 6 i 7 rozporządzenia nr 1408/71, jednak z pewną istotną różnicą: zniknęły konwencje wielostronne wymienione w art. 7 ust. 1 i ust. 2 lit. a) i b) rozporządzenia nr 1408/71. Zamiast tego art. 16 ust. 1 rozporządzenia nr 883/2004 („Wyjątki od przepisów art. 11[–]15”) stanowi, że dwa lub kilka z państw członkowskich, właściwe władze tych państw członkowskich, lub organy wyznaczone przez te władze mogą przewidzieć, za wspólnym porozumieniem, w interesie niektórych osób lub niektórych grup osób wyjątki od przepisów art. 11–15. Jak wskazuje w swoich uwagach Komisja, państwa członkowskie będące także stronami umów dotyczących zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie zawarły takie porozumienie ( 21 ). Te zmiany legislacyjne wskazują, że od teraz koordynacja wynikająca z umów dotyczących zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie może być objęta tytułem II rozporządzenia nr 883/2004 („Określanie mającego zastosowanie ustawodawstwa”).

35.

Komisja twierdzi jednak, że wynik zastosowania rozporządzenia nr 883/2004 byłby taki sam jak wynik w przypadku zastosowania rozporządzenia nr 1408/71. Chociaż można w sposób uzasadniony podawać w wątpliwość, czy rozporządzenie nr 883/2004 utrzymuje status quo, czy też zmienia system w tym zakresie, uważam za znaczące, że wymienione państwa członkowskie nie mogły wcześniej powołać się na art. 17 rozporządzenia nr 1408/71, który sformułowany jest w sposób niemal taki sam jak art. 16 rozporządzenia nr 883/2004. Podsumowując, jeżeli Trybunał przyjmie stanowisko, że system ustanowiony rozporządzeniem nr 883/2004 jedynie potwierdza status quo, sprawy będące przedmiotem postępowania powinny, zgodnie z poniżej przedstawioną argumentacją, być traktowane w taki sam sposób, jak sprawy objęte tytułem II rozporządzenia nr 1408/71 ( 22 ). Pociągałoby to za sobą stosowanie zasad wynikających z wyroku FTS ( 23 ), a na pytania prejudycjalne (po ich przeformułowaniu) należałoby w takich okolicznościach odpowiedzieć twierdząco.

36.

Niemniej jednak mój podstawowy pogląd jest taki, że przy założeniu, że X i van Dijk są przewoźnikami na Renie, nie są oni objęci rozporządzeniem nr 1408/71.

37.

Moje stanowisko wobec zakresu rozporządzenia nr 1408/71 składania mnie do zaproponowania, by na pytania prejudycjalne odpowiedzieć w ten sposób, że zaświadczenia E 101 wydane przez organy luksemburskie i wskazujące luksemburskie ustawodawstwo dotyczące zabezpieczenia społecznego jako właściwe dla X i van Dijka, nie wywierają skutków prawnych.

38.

Unia opiera się bowiem na rządach prawa. Zasada kompetencji powierzonych, będąca częścią konstytucyjnej struktury Unii Europejskiej, ma fundamentalne znaczenie. W przypadku gdy instytucja lub agencja Unii nie posiada kompetencji, wszelkie przyjęte przez nią „akty” pozbawione są mocy wiążącej. To samo odnosi się do sytuacji, w których to organy państw członkowskich odpowiedzialne są za praktyczną realizację polityki Unii oraz gdy podejmowane przez nie środki oparte są na prawie Unii. Z takim przypadkiem mamy do czynienia w niniejszej sprawie, gdyż zaświadczenia będące przedmiotem postępowania zostały wydane przez właściwe organy luksemburskie na podstawie rozporządzenia nr 1408/71 i rozporządzenia nr 574/72 ( 24 ) w celu określenia właściwego ustawodawstwa w dziedzinie zabezpieczenia społecznego.

39.

Z tej samej przyczyny i w odpowiedzi na pytanie drugie w sprawie C‑72/14 należy stwierdzić, że okoliczność, czy organ, który wydał zaświadczenie E 101 zrobił to ze względów praktycznych, czy też z innych przyczyn, nie ma znaczenia.

40.

Zgadzam się zatem z rządem Niderlandów, że zaświadczenia E 101 wydane w okolicznościach takich jak występujące w rozpatrywanych sprawach nie mają mocy wiążącej. Wyrok w sprawie FTS ( 25 ), który także dotyczył odmowy uznania przez właściwy organ jednego państwa członkowskiego zaświadczenia E 101 wydanego przez organy innego państwa członkowskiego, nie zmienia tej oceny. W przypadku tamtej sprawy spór ograniczony był do kwestii, który przepis tytułu II rozporządzenia nr 1408/71 prawidłowo określa ustawodawstwo dotyczące zabezpieczenia społecznego właściwe dla zainteresowanych pracowników – pozostawał on zatem w zakresie koordynacji ustanowionej tym rozporządzeniem.

41.

Na tej podstawie proponuję, aby Trybunał na pytania pierwsze i drugie w sprawie C‑72/14 oraz na pytanie drugie w sprawie C‑197/14 udzielił odpowiedzi, że w sytuacji gdy organy jednego państwa członkowskiego wydały ubezpieczonemu zaświadczenie E 101 określające ustawodawstwo tego państwa członkowskiego w dziedzinie zabezpieczenia społecznego jako właściwe dla niego, mimo że właściwe ustawodawstwo w dziedzinie zabezpieczenia społecznego koordynowane jest przez umowy dotyczące zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie – która to okoliczność podlega weryfikacji przez sądy odsyłające – art. 7 ust. 2 lit. a) rozporządzenia nr 1408/71 należy interpretować w ten sposób, że nie nakłada on na organy drugiego państwa członkowskiego obowiązku uznawania tego zaświadczenia.

42.

W przypadku gdyby Trybunał nie zgodził się ze mną co do zakresu rozporządzenia nr 1408/71, niezbędne wydają się pewne dalsze uwagi.

43.

Nawet gdyby interpretować art. 6 i 7 rozporządzenia nr 1408/71 w ten sposób, że prymat (czy też stosowanie) umów dotyczących zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie wynika z samego rozporządzenia, a zatem rozporządzenie to także znajduje zastosowanie, pozostaje pytanie, na ile to cokolwiek zmienia. Artykuł 7 stanowi bowiem, że umowy dotyczące zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie pozostają w mocy. W tym względzie wątpliwe jest, czy zasada wzajemnej uznawalności zaświadczeń E 101, określona w wyroku FTS ( 26 ), zmienia tę sytuację.

44.

Oczywiście w sytuacji gdy dana kwestia jest regulowana w tytule I rozporządzenia („Przepisy ogólne”), nie można przyjąć, że zaświadczenie nieprawidłowo wystawione na podstawie tytułu II rozporządzenia nr 1408/71 powinno być automatycznie uznawane. Taka sytuacja nie była rozpatrywana w orzecznictwie od czasu sprawy FTS ( 27 ). Jedynym, co Trybunał wyjaśnił, jest domyślny charakter tytułu II rozporządzenia nr 1408/71 ( 28 ). Rzeczywiście zaświadczenie E 101, w zakresie, w jakim ustanawia domniemanie prawdziwości zawartych w nim informacji, wiąże właściwą instytucję przyjmującego państwa członkowskiego ( 29 ). Jednakże Trybunał wskazał także, że takie domniemanie związane z informacją poświadczoną przez właściwą instytucję państwa członkowskiego niekoniecznie rozciąga się na kwestie pozostające poza zakresem tytułu II rozporządzenia (chociaż rzeczywiście zaświadczenie E 101 zazwyczaj nie jest używane do takich celów) ( 30 ).

45.

W rozpatrywanych sprawach zaświadczenia E 101 wystawione zostały przez właściwe organy luksemburskie wskazujące, że wobec X i van Dijka zastosowanie ma luksemburskie ustawodawstwo dotyczące zabezpieczenia społecznego. Właściwe organy niderlandzkie nie zgadzają się z tym. Komisja twierdzi, że według posiadanych przez nią informacji strony umów dotyczących zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie wydają ze względów praktycznych zaświadczenia E 101 określające właściwe ustawodawstwo dotyczące zabezpieczenia społecznego, gdyż nie istnieje właściwy formularz do tych celów ( 31 ). Jednakże ze względu na to, że Trybunał musi oprzeć swą odpowiedź na założeniu, że obydwaj zainteresowani są przewoźnikami na Renie – czego Komisja nie neguje – oraz że nie jest on właściwy do rozstrzygania sporów pomiędzy umawiającymi się stronami dotyczących prawidłowej interpretacji umów dotyczących zabezpieczenia społecznego przewoźników na Renie (zob. pkt 22 i 23 powyżej), można do celów niniejszego postępowania przyjąć, że tytuł II rozporządzenia nr 1408/71 nie ma zastosowania. Zatem wydanym przez organy luksemburskie zaświadczeniom nie powinno się przypisywać większego znaczenia niż jakiejkolwiek innej urzędowo poświadczonej informacji wystawionej przez właściwą instytucję państwa członkowskiego w odniesieniu do kwestii pozostających poza zakresem tytułu II rozporządzenia. Możliwość, że dokument taki jedynie z przyczyn praktycznych ma formę zaświadczenia E 101, nie powinna przysłaniać tego aspektu.

46.

Tak czy inaczej w przypadku gdyby Trybunał stwierdził, że przedmiot niniejszej sprawy jest objęty zakresem stosowania rozporządzenia nr 1408/71, podtrzymuję odpowiedź zaproponowaną w pkt 41 powyżej.

47.

Pytanie pierwsze w sprawie C‑197/14 dotyczy istotnych zagadnień związanych z doktryną acte clair. Zważywszy na liczbę napisanych na jej temat opracowań, doktryna ta nie wymaga dalszego przedstawiania. W niniejszej sprawie Trybunał został poproszony o wyjaśnienie wymogu, zgodnie z którym „krajowy sąd lub trybunał musi być przekonany, że dane zagadnienie jest równie oczywiste dla sądów innych państw członkowskich i Trybunału Sprawiedliwości” ( 32 ). Główna kwestia podniesiona przez Hoge Raad jest następująca: czy sąd najwyższej instancji nie może skorzystać z doktryny acte clair, jeśli sąd niższej instancji w tym samym państwie członkowskim zwrócił się do Trybunału z identycznym lub podobnym pytaniem dotyczącym prawa Unii?

48.

Hoge Raad obawia się, że odpowiedź twierdząca na pytanie pierwsze w sprawie C‑197/14 oznaczałaby, że sąd najwyższej instancji w państwie członkowskim, który zamierza uchylić wyrok sądu niższej instancji ze względu na to, iż interpretuje prawo Unii w inny sposób niż ten sąd niższej instancji, będzie w każdym przypadku zmuszony najpierw zwrócić się do Trybunału.

49.

Van Dijk twierdzi, że wymogi doktryny acte clair nie są spełnione w postępowaniu głównym. Jego zdaniem jednak wystarczy, aby sąd najwyższej instancji poczekał na udzielenie przez Trybunał odpowiedzi na pytanie prejudycjalne przedstawione przez sąd niższej instancji. Rząd grecki i Komisja co do zasady są tego samego zdania.

50.

Rząd niderlandzki twierdzi, że sama okoliczność, że sąd lub trybunał państwa członkowskiego zwrócił się o wykładnię do Trybunału, nie oznacza automatycznie, że istnieje „racjonalna wątpliwość” w rozumieniu orzecznictwa. Rząd niemiecki, zgadzając się co do zasady, wskazuje ponadto, że należy wziąć pod uwagę jakość poglądu sądu niższej instancji na interpretację, oraz że byłoby nieakceptowalne, gdyby oczywiście błędne stanowisko przyjęte przez sąd niższej instancji mogło być przyczyną ograniczenia ekonomiki procesowej wynikającej ze stosowania doktryny acte clair.

51.

Na początku przypomnę, że szczególnym celem art. 267 akapit trzeci TFUE jest zapobieżenie utrwaleniu się w którymkolwiek z państw członkowskich orzecznictwa sądów krajowych, które byłoby sprzeczne z przepisami prawa Unii ( 33 ). Ma to swoje odbicie w sformułowaniu art. 267 akapit trzeci TFUE, którego treść nie pozostawia wiele przestrzeni dla decyzji sądów krajowych najwyższej instancji.

52.

Niemniej jednak wyrok Cilfit i in. ( 34 ) dał sądom krajowym ostatniej instancji – jako najwyższym sądom krajowym odpowiedzialnym za zdecentralizowane stosowanie prawa Unii ( 35 ) – możliwość, w pewnych okolicznościach, wzięcia na siebie odpowiedzialności za rozstrzygnięcie wątpliwości dotyczących prawa Unii.

53.

Na pierwszy rzut oka warunki skorzystania z doktryny acte clair wydają się trudne do realizacji. Główny wymóg, aby „prawidłowe stosowanie prawa wspólnotowego było tak oczywiste, że nie pozostawia ono miejsca na jakiekolwiek racjonalne wątpliwości co do sposobu rozstrzygnięcia postawionego pytania” jest sformułowany ściśle. Ponadto wymóg ten jest podwójnie zaostrzony. Po pierwsze, sąd krajowy ostatniej instancji musi być „musi być przekonany, że dane zagadnienie jest równie oczywiste dla sądów innych państw członkowskich i Trybunału Sprawiedliwości”. Po drugie, należy mieć na uwadze charakterystyczne cechy prawa Unii ( 36 ). Spowodowało to, że jeden z komentatorów, niedługo po powołaniu do życia doktryny acte clair, stwierdził, że jest ona „wyjątkowo wąska”, stanowi „ruch taktyczny” i narzędzie „wzmocnienia i zwiększenia kontroli Trybunału” ( 37 ).

54.

Nawet w samym Trybunale sposób sformułowania wyroku Cilfit i in. ( 38 ) został określony jako „mglisty” ( 39 ). Jednakże krytykę wzbudził także sam obowiązek dokonywania odesłań prejudycjalnych, który kształtuje doktrynę acte clair i w świetle którego doktrynę tę należy interpretować. Na przykład powszechnie znane jest wezwanie rzecznika generalnego F.G. Jacobsa, w sprawie, w której pytanie dotyczyło klasyfikacji dla potrzeb celnych części damskiej garderoby jako piżam, do radykalnej reformy tego obowiązku poprzez zachowanie przez Trybunał większej powściągliwości ( 40 ). Rzecznik generalny D. Ruiz-Jarabo Colomer posunął się nawet do porównania obowiązku kierowania pytań prejudycjalnych do legendy o Syzyfie ( 41 ). Natomiast rzecznik generalny A. Tizzano, jakkolwiek zdając sobie sprawę z niedoskonałości kryteriów doktryny acte clair, postulował pozostawienie jej w dotychczasowym kształcie ( 42 ).

55.

Patrząc z szerszej perspektywy, wiele obaw dotyczących obowiązku przedkładania pytań prejudycjalnych rozwiało się z czasem. W kolejności chronologicznej, nawet na długo jeszcze przed wyrokiem Cilfit i in. ( 43 ) Trybunał pospieszył z wyjaśnieniem, że art. 267 akapit trzeci TFUE podlega pewnym ograniczeniom. W wyroku Da Costa i in., odnosząc się przede wszystkim do sytuacji, „kiedy podniesione pytanie jest materialnie identyczne z pytaniem, w zakresie którego wydane zostało wcześniej orzeczenie w trybie prejudycjalnym w podobnej sprawie”, Trybunał stwierdził, że obowiązek występowania do niego z nowymi pytaniami dotyczącymi wykładni tej samej normy byłby bezcelowy i bezzasadny ( 44 ), potwierdzając w ten sposób wartość prawną precedensów. Nie jest to też jedyny wyrok wydany przed sprawą Cilfit i in. wyrażający rozsądne podejście do tego obowiązku ( 45 ).

56.

Ponadto, jak wiadomo, kiedy kilka lat później rzecznik generalny F. Capotorti przestrzegał Trybunał przed rozwadnianiem obowiązku przedkładania pytań prejudycjalnych poprzez uznanie w prawie Unii doktryny acte clair ( 46 ) , Trybunał nie zgodził się z nim.

57.

Jedna z ostatnich spraw ( 47 ) także potwierdza, że obowiązek wystąpienia z odesłaniem prejudycjalnym został z upływem czasu złagodzony – można powiedzieć nadwątlony – powoli, lecz wyraźnie. W wyroku Intermodal Transports Trybunał potwierdził, że zajęcie przez organy administracji innego stanowiska dotyczącego podejścia, które należy przyjąć w sprawie zawisłej przed sądem najwyższej instancji, nie wyklucza możliwości oparcia się na doktrynie acte clair. ( 48 )

58.

Trzeba jednak przyznać, że Trybunał nie był tak elastyczny, jeśli chodzi o kontrolę ważności aktów przyjmowanych przez instytucje Unii. Pomimo zdecydowanego stanowiska rzecznika generalnego, Trybunał w wyroku Gaston Schul stwierdził, że przyczyny uzasadniające zwolnienie krajowego sądu najwyższej instancji z obowiązku określonego w art. 267 akapit trzeci TFUE nie rozciągają się na pytania dotyczące ważności aktów prawnych Unii ( 49 ). Trybunał orzekł tak pomimo faktu, że w poprzedniej sprawie uznał analogiczne przepisy porównywalnego aktu prawnego Unii za nieważne.

59.

Po dokonaniu powyższych ustaleń, obecnie przystąpię do zbadania kwestii przełożonych Trybunałowi przez Hoge Raad.

60.

Biorąc pod uwagę powyżej opisaną historię adiustacji obowiązku przedkładania pytań prejudycjalnych na podstawie art. 267 akapit trzeci TFUE, myślę, że być może nadszedł odpowiedni czas, aby Trybunał dodatkowo wyklarował doktrynę acte clair.

61.

Osobiście jestem głęboko przekonany, że krajowy sąd najwyższej instancji nie jest pozbawiony możliwości skorzystania z doktryny acte clair tylko z tego powodu, że sąd niższej instancji w tym samym państwie członkowskim zwrócił się do Trybunału o udzielenie odpowiedzi na podobne pytanie prejudycjalne. Swoje przekonanie opieram na trzech głównych przesłankach.

62.

Po pierwsze, patrząc z punktu widzenia strukturalnego, czasy zmieniły się radykalnie od kiedy wydany został wyrok Cilfit i in. W roku 1982 Europejska Wspólnota Gospodarcza liczyła 10 państw członkowskich i posługiwała się siedmioma urzędowymi językami roboczymi. Natomiast w roku 2015 r. Unia Europejska jest znacznie bardziej skomplikowanym związkiem, z dwudziestoma ośmioma systemami prawnymi, dwudziestoma czterema językami urzędowymi językami roboczymi, znacznie szerszymi kompetencjami oraz, w wyniku innowacji wprowadzonej traktatem z Lizbony, większym naciskiem na rolę krajowych sądów najwyższych zgodnie z art. 19 ust. 2 TUE. Gdybyśmy zechcieli obecnie sztywno trzymać się wcześniejszego orzecznictwa, napotkanie „prawdziwej” sytuacji uzasadniającej zastosowanie doktryny acte clair byłoby w najlepszym razie równie prawdopodobne jak spotkanie jednorożca.

63.

Po drugie, system kontroli i równowagi związany z art. 267 akapit trzeci TFUE także ewoluował. Komisja potwierdza obowiązek nadzoru nad wykorzystywaniem przez sądy krajowe ostatniej instancji doktryny acte clair. ( 50 ) . Ponadto wyrok Cilfit i in. został wydany na prawie dekadę przed wyrokiem Francovich i in. ( 51 ). Wyrok Köbler ( 52 ) dzieliło od niego dwadzieścia lat. Obecnie Trybunał ( 53 ) – a także Europejski Trybunał Praw Człowieka („ETPC”) ( 54 ) – regularnie rozpatrują sprawy dotyczące nieprzedłożenia wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym na podstawie art. 267 akapit trzeci TFUE.

64.

Po trzecie, w rzeczywistości sądy krajowe najwyższej instancji w praktyce nie wykluczają powoływania się na doktrynę acte clair (bezpośrednio lub pośrednio), nawet w przypadkach gdy orzeczenie, od którego wniesiono środek odwoławczy – lub mniejszość składu orzekającego – wyraża rozbieżne opinie ( 55 ). W świetle powyższego moim zdaniem nierozsądne ze strony Trybunału byłoby zawężanie interpretacji warunków określających tę doktrynę. Wydaje się, że byłoby to sprzeczne zarówno ze współczesnymi tendencjami, jak i z duchem współpracy, który obowiązuje w postępowaniu w trybie prejudycjalnym pomiędzy Trybunałem i (najwyższymi) sądami krajowymi.

65.

Wracając do rozważanej sprawy, Trybunał nie został poproszony o wyjaśnienie pojęcia „wątpliwości” (ani tym bardziej „racjonalnych wątpliwości”) ani też „oczywistości”. Z brzmienia odesłania prejudycjalnego w sprawie C‑197/14 wynika, ze Hoge Raad nie ma wątpliwości co do tego, jakie stanowisko przyjąć w sprawie przed nim zawisłej ( 56 ). Trybunał został poproszony o wyjaśnienie, czy okoliczność, że sąd niższej instancji powziął wątpliwość, musi powodować, że sąd wyższej instancji także musi nurtować wątpliwość. Skutek powzięcia wątpliwości przez sąd niższej instancji byłby co najmniej taki, że sąd najwyższej instancji nie mógłby już przyjąć odpowiedzialności za samodzielne rozstrzygnięcie zagadnienia wynikającego z prawa Unii.

66.

Jednakże, jak stwierdziła już rzecznik generalna C. Stix-Hackl, oczywistość właściwej interpretacji nie jest w ogólności sprzeczna z faktem, że przepis może być rozumiany dwojako ( 57 ).

67.

Wyrażenie „krajowy sąd lub trybunał musi być przekonany, że dane zagadnienie jest równie oczywiste dla sądów innych państw członkowskich i Trybunału Sprawiedliwości”, w moim rozumieniu powinno być widziane w tym samym świetle, co pozostałe czynniki wymienione w wyroku Cilfit in. (zob. pkt 53 powyżej). W związku z tym wymóg ten nie powinien być traktowany jako bezwzględny. Powinien on raczej być rozumiany w ten sposób, że sędziowie w ostatniej instancji odwoławczej rozstrzygający sprawę powinni w swoich umysłach być przekonani, że inni sędziowie zgodziliby się z nimi. Moim zdaniem okoliczności wymienione w pkt 16–20 wyroku Cilfit i in. stanowią „zestaw narzędzi” służących do określenia, czy może w racjonalny sposób zaistnieć wątpliwość. Należy je także widzieć bardziej jako znaki ostrzegawcze niż surowe kryteria, a czytane prawidłowo, sprowadzają się do stosowania zwykłego zdrowego rozsądku ( 58 ). Zatem w przeciwieństwie do części komentatorów ( 59 ) nie widzę w wyroku Cilfit i in. postulatu, jakoby racjonalną wątpliwość można było obiektywnie zmierzyć poprzez zwykłe wskazanie na różnice interpretacyjne w opiniach członków składów orzekających. W rzeczywistości sprawa Cilfit i in. dotyczyła sytuacji, w której sąd krajowy najwyższej instancji zwrócił się do Trybunału z pytaniem, czy w ogóle możliwe jest, aby nie powstał obowiązek przedstawienia Trybunałowi pytania prejudycjalnego w sprawie nierozstrzygniętego zagadnienia dotyczącego prawa Unii. Trybunał, udzieliwszy co do zasady odpowiedzi twierdzącej, podjął próbę określenia warunków, które odpowiednio sformułowane mogłyby zapobiec powstaniu różnicy zdań pomiędzy składami orzekającymi. Z drugiej strony Trybunał w wyroku Cilfit i in. nie wypowiedział się co do skutków, jakie pociąga za sobą zaistnienie różnicy zdań pomiędzy składami orzekającymi, tak jak w sprawie będącej przedmiotem niniejszego postępowania.

68.

W tym kontekście mniej istotne wydaje się, czy potencjalna różnica zdań zachodzi pomiędzy sędziami w tym samym państwie członkowskim czy w różnych państwach członkowskich. Trybunał podkreślał zresztą „niebezpieczeństwo rozbieżności w orzecznictwie wewnątrz Wspólnoty” ( 60 ), które – z uwagi na szczególny cel art. 267 akapit trzeci TFUE, jakim jest „zapobieżenie utrwaleniu się w jakimkolwiek państwie członkowskim orzecznictwa krajowego, niezgodnego z zasadami prawa Unii – a priori obejmuje sytuację transgraniczną. Inny pogląd miałby w istocie niewielki sens w odniesieniu do państw członkowskich posiadających różne systemy prawne na terytoriach wchodzących w ich skład, jak na przykład w Zjednoczonym Królestwie. Ponadto chociaż rzeczywiście art. 267 TFUE nie traktuje jednakowo sądów krajowych niższej i najwyższej instancji, to jednak wydaje się pożądane przyjęcie spójnego podejścia w stosunkach pomiędzy nimi: jeżeli sąd niższej instancji nie jest związany rozstrzygnięciem sądu najwyższej instancji, które uważa za niezgodne z prawem Unii ( 61 ), dlaczego sąd najwyższej instancji miałby być związany różnicą zdań wyrażoną przez sąd niższej instancji?

69.

Zatem co do zasady mój pogląd przedstawia się następująco: jeżeli sąd krajowy najwyższej instancji jest dostatecznie pewny słuszności swojej interpretacji, aby wziąć na siebie odpowiedzialność (albo nawet winę) za rozstrzygnięcie kwestii dotyczącej prawa Unii bez uciekania się do pomocy Trybunału Sprawiedliwości, powinien mieć zgodnie z prawem możliwość to uczynić. To rozumowanie ma jednak pewną wadę: możliwość wszczęcia postępowania przeciwko państwu członkowskiemu, którego sąd najwyższej instancji nie zwrócił się z pytaniem prejudycjalnym lub błędnie zastosował prawo Unii. To ryzyko sąd musi sam zważyć ( 62 ).

70.

Chociaż nie uważam, aby wyrażenie wątpliwości przez sąd niższej instancji w tym samym państwie członkowskim wykluczało skorzystanie z acte clair, ze sposobu, w jaki sformułowane jest pierwsze pytanie Hoge Raad wynika możliwość, że on sam miałby być zobowiązany do wystąpienia z pytaniem prejudycjalnym do Trybunału, albo też do czekania na rozstrzygnięcie zbioru postępowań prejudycjalnych już wszczętych w wyniku niezależnego wniosku złożonego przez sąd niższej instancji, dotyczących – jak zakładam – zasadniczo tej samej kwestii związanej z prawem Unii.

71.

Sytuacja taka wykazuje pewne niuanse. Oczywiście sąd najwyższej instancji może przyjąć stanowisko, że niezależnie od wystąpienia przez sąd niższej instancji z pytaniem prejudycjalnym, nie zachodzi racjonalna wątpliwość co do prawidłowego podejścia oraz że nie ma potrzeby czekać na rozstrzygnięcie Trybunału w tej kwestii, co mogłoby trwać przez dłuższy czas. Takie stanowisko jest dla mnie zrozumiałe.

72.

Nadal pozostaje jednak otwarta kwestia, czy w takich okolicznościach obowiązek lojalnej współpracy sądów krajowych najwyższej instancji z Trybunałem, tak jak wymaga tego art. 4 ust. 3 TUE, nie zobowiązuje sądu najwyższej instancji do zaczekania na rozstrzygnięcie Trybunału. Nie można bowiem całkowicie wykluczyć – choć zapewne jest to mało prawdopodobne – że rozsądne stosowanie doktryny acte clair będzie postrzegane inaczej z Luksemburga.

73.

Obowiązek lojalnej współpracy nie dostarcza jednak jasnej podstawy prawnej, która zobowiązywałaby do oczekiwania na rozstrzygnięcie Trybunału. Pytanie przedłożone przez sąd niższej instancji może przecież pozostawać poza właściwością Trybunału lub zostać uznane za oczywiście niedopuszczalne, na przykład ze względu na niespełnianie minimalnych wymogów regulaminu postepowania przed Trybunałem. Spór może także zostać zakończony w drodze ugody w czasie trwania postępowania przez Trybunałem. Zatem wymaganie, aby sąd najwyższej instancji zawieszał postępowanie, mogłoby zagrażać ekonomice procesowej i sprawności wymiaru sprawiedliwości. Niemniej jednak, mając na uwadze wyrok Köbler, nie można wykluczyć, że w pewnych okolicznościach rozsądnie byłoby zaczekać na rozstrzygnięcie Trybunału.

74.

W świetle powyższego proponuję, aby Trybunał udzielił następujących odpowiedzi na pytania przedstawione przez Gerechtshof te ’s-Hertogenbosch i Hoge Raad (Niderlandy):