Sprawy połączone C-502/01 i C-31/02

Silke Gaumain-Cerri

przeciwko

Kaufmännische Krankenkasse - Pflegekasse 

i

Maria Barth

przeciwko

Landesversicherungsanstalt Rheinprovinz

(wnioski o wydanie orzeczeń w trybie prejudycjalnym złożone przez Sozialgericht Hannover  i Sozialgericht Aachen)

Zabezpieczenie społeczne – Swobodny przepływ pracowników – Traktat WE – Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 – Świadczenia na pokrycie ryzyka potrzeby korzystania z usług opiekuńczych – Uiszczanie przez zakład ubezpieczający koszty usług opiekuńczych składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze osobie korzystającej z tych usług

Streszczenie wyroku

1.        Zabezpieczenie społeczne pracowników migrujących – Przepisy wspólnotowe –Materialny zakres stosowania – Świadczenia na podstawie krajowego systemu zabezpieczenia społecznego na pokrycie ryzyka potrzeby korzystania z usług opiekuńczych – Uiszczanie składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze osobie korzystającej z tych usług – Zaliczenie jako świadczenie w razie choroby

[rozporządzenie Rady nr 1408/71, art. 4 ust. 1 a)]

2.        Zabezpieczenie społeczne pracowników migrujących – Równość traktowania – Krajowy system zabezpieczenia społecznego odmawiający obywatelowi Państwa Członkowskiego innego niż państwo właściwe uiszczania składek na ubezpieczenie na wypadek starości – System zezwalający na zabronioną prawem wspólnotowym dyskryminację obywatela Unii.

(art. 17 WE; rozporządzenie Rady nr 1408/71)

1.        Świadczenie dokonane przez zakład ubezpieczający koszty usług opiekuńczych, polegające na uiszczaniu składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej, która świadczy usługi opiekuńcze osobie korzystającej z usług opiekuńczych w miejscu jej zamieszkania stanowi świadczenie w razie choroby na korzyść osoby korzystającej z usług opiekuńczych objęte rozporządzeniem nr 1408/71 w wersji zmienionej i uaktualnionej rozporządzeniem nr 118/97.

(por. pkt 20-21, 23 oraz pkt 1 sentencji)

2.        Artykuł 17 WE jak i rozporządzenie nr 1408/71 w wersji zmienionej i uaktualnionej rozporządzeniem nr 118/97 sprzeciwiają się temu, aby właściwy zakład odmówił świadczenia z ubezpieczenia kosztów usług opiekuńczych polegającego na uiszczeniu składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz obywatela Państwa Członkowskiego spełniającego rolę osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze ubezpieczonemu jedynie z takiego powodu, że ta osoba trzecia lub osoba objęta tym ubezpieczeniem zamieszkują w Państwie Członkowskim innym niż państwo właściwe.

W istocie, status obywatela Unii pozwala obywatelom Państw Członkowskich, którzy znajdują się w takiej samej sytuacji korzystać, w dziedzinie objętej zakresem stosowania Traktatu z takiego samego traktowania wobec prawa, z zastrzeżeniem wyraźnie przewidzianych w tym względzie wyjątków. W tym kontekście, biorąc pod uwagę cel działalności wykonywanej przez osoby trzecie świadczące usługi opiekuńcze osobom korzystającym z tych usług, kryterium miejsca zamieszkania, na którym opiera się odmowa rzeczonego świadczenia z ubezpieczenia kosztów usług opiekuńczych, okazuje się w istocie nie czynnikiem determinującym w sposób obiektywny różne sytuacje i uzasadniającym różne traktowanie, lecz różnym traktowaniem w sytuacjach porównywalnych stanowiącym zabronioną przez prawo wspólnotowe dyskryminację.

(por. pkt 34-36 oraz pkt 2 sentencji)

WYROK TRYBUNAŁU (druga izba)

z dnia 8 lipca 2004 r. (*)

Zabezpieczenie społeczne – Swobodny przepływ pracowników – Traktat WE – Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 – Świadczenia na pokrycie ryzyka potrzeby korzystania z usług opiekuńczych – Uiszczanie przez zakład ubezpieczający koszty usług opiekuńczych składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze osobie korzystającej z tych usług

W sprawach połączonych C-502/01 i C-31/02

mających za przedmiot skierowane do Trybunału, na podstawie art. 234 WE, przez Sozialgericht Hannover (Niemcy) (C-502/01) i Sozialgericht Aachen (Niemcy) (C-31/02) wnioski o wydanie w ramach zawisłych przed tymi sądami sporów między

Silke Gaumain-Cerri

i

Kaufmännische Krankenkasse – Pflegekasse,

przy udziale

Bundesversicherungsanstalt für Angestellte,

i między

Marią Barth

a

Landesversicherungsanstalt Rheinprovinz,

przy udziale

PAX Familienfürsorge Krankenversicherung,

Bundesministerium für Gesundheit und Soziale Sicherung

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni przepisów Traktatu WE i prawa wtórnego odnoszących się do swobodnego przepływu obywateli Unii, zwłaszcza rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, w wersji zmienionej i uaktualnionej rozporządzeniem Rady (WE) nr 118/97 z dnia 2 grudnia 1996 r. (Dz.U. 1997, L 28, str. 1)

TRYBUNAŁ (druga izba),

w składzie: C. W. A. Timmermans, prezes izby, J.-P. Puissochet (sprawozdawca), R. Schintgen, F. Macken i N. Colneric, sędziowie,

rzecznik generalny: A. Tizzano,

sekretarz: R. Grass,

rozważywszy uwagi na piśmie przedstawione:

–        w imieniu Kaufmännische Krankenkasse – Pflegekasse przez K. Böttchera, działającego w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu rządu niemieckiego przez C.-D. Quassowskiego i M. Lummę, działających w charakterze pełnomocników (C-31/02),

–        w imieniu rządu greckiego przez D. Kalogirosa i G. Alexaki, działających w charakterze pełnomocników (C-31/02),

–        w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez H. Michard i H. Kreppela, działających w charakterze pełnomocników,

uwzględniając sprawozdanie sędziego sprawozdawcy,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 2 grudnia 2003 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1        Postanowieniami z dnia 12 grudnia 2001 r. i z dnia 18 stycznia 2002 r., które wpłynęły do Trybunału odpowiednio w dniu 27 grudnia 2001 r. (C-502/01) oraz w dniu 4 lutego 2002 r. (C-31/02) Sozialgericht Hannover i Sozialgericht Aachen zwróciły się, na podstawie art. 234 WE, z pytaniami prejudycjalnymi w przedmiocie wykładni przepisów Traktatu WE i prawa wtórnego odnoszących się do swobodnego przepływu obywateli Unii, zwłaszcza rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, w wersji zmienionej i uaktualnionej rozporządzeniem Rady (WE) nr 118/97 z dnia 2 grudnia 1996 r. (Dz.U. 1997, L 28, str. 1) (zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1408/71”).

2        Pytania te przedstawiono w ramach sporów między, odpowiednio S. Gaumain-Cerii a Kaufmännische Krankenkasse – Pflegekasse (zwaną dalej „kasą ubezpieczającą koszty usług opiekuńczych KKH”) oraz M. Barth a Landesversicherungsanstalt Rheinprovinz w przedmiocie decyzji tych dwóch instytucji odmawiających uiszczania na ich rzecz składek na ubezpieczenie na wypadek starości, do których, jak twierdzą, są one uprawnione jako osoby trzecie świadczące usługi opiekuńcze osobie korzystającej z tych usług będącej beneficjentem świadczeń z niemieckiego ubezpieczenia społecznego na wypadek potrzeby korzystania z tychże usług (zwanego dalej „ubezpieczeniem kosztów usług opiekuńczych”).

 Krajowe ramy prawne

3        Ubezpieczenie kosztów usług opiekuńczych zostało wprowadzone w Niemczech w dniu 1 stycznia 1995 r. przez Pflegeversicherungsgesetz (ustawą w sprawie ubezpieczenia społecznego na wypadek potrzeby korzystania z usług opiekuńczych), która stanowi księgę XI Sozialgesetzbuch (kodeksu zabezpieczenia społecznego, zwanego dalej „SGB”). Ma ono na celu pokrycie kosztów poniesionych przez ubezpieczonych znajdujących się w potrzebie korzystania z usług opiekuńczych, to znaczy znajdujących się w stałej potrzebie uciekania się, w dużej mierze, do pomocy innych osób w celu zaspokojenia potrzeb życia codziennego (higiena ciała, żywienie, poruszanie się, zajmowanie się domem itp.).

4        Każdy osoba ubezpieczona dobrowolnie bądź obowiązkowo z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego jest obowiązana do opłacania składek na system ubezpieczenia kosztów usług opiekuńczych.

5        Ubezpieczenie to uprawnia, po pierwsze, do świadczeń zmierzających do pokrycia kosztów poniesionych w związku z usługami opiekuńczymi świadczonymi w miejscu zamieszkania przez osoby trzecie. Świadczenia te, zwane „domowymi usługami opiekuńczymi”, których ilość zależy od stopnia potrzeby korzystania z tychże usług przez zainteresowaną osobę, mogą być spełniane bądź to w formie usług opiekuńczych świadczonych przez upoważnione do tego instytucje, bądź też w formie miesięcznego zasiłku, zwanego „zasiłkiem z tytułu usług opiekuńczych”, pozwalając beneficjentowi na wybór pomocy, jaką uważa on za najbardziej stosowną z uwagi na swój stan.

6        Ubezpieczenie kosztów usług opiekuńczych uprawnia następnie do pokrycia kosztów opieki udzielanej ubezpieczonemu w domach spokojnej starości lub domach opieki, do zasiłków przeznaczonych na pokrycie kosztów związanych z nieobecnością w okresach urlopowych osoby trzeciej, która zwykle świadczy ubezpieczonemu usługi opiekuńcze, do zasiłków oraz dodatków na pokrycie różnych kosztów poniesionych w związku ze znajdowaniem się ubezpieczonego w potrzebie korzystania z usług opiekuńczych, takich jak zakup i instalacja specjalnych urządzeń bądź wykonanie robót związanych z przystosowaniem miejsca zamieszkania.

7        Wreszcie ubezpieczenie to pokrywa w pewnych okolicznościach koszty składek na ubezpieczenie na wypadek starości, jak również ubezpieczenia od nieszczęśliwych wypadków osoby trzeciej, która świadczy usługi opiekuńcze ubezpieczonemu.

8        To właśnie w związku z uiszczaniem składek na ubezpieczenie na wypadek starości powstały rzeczone spory przed sądem krajowym.

 Postępowania przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne

9        S. Gaumain-Cerii, obywatelka niemiecka, i jej małżonek, obywatel francuski, zamieszkują we Francji i wykonują w niepełnym wymiarze czasu działalność zawodową jako pracownicy przygraniczni w przedsiębiorstwie posiadającym siedzibę w Niemczech. Są oni z tego tytułu objęci niemieckim ubezpieczeniem kosztów usług opiekuńczych. Ich mieszkający razem z nimi syn jest niepełnosprawny i jako osoba pozostająca na utrzymaniu rodziców korzysta ze świadczeń z tytułu ubezpieczenia kosztów usług opiekuńczych, a mianowicie z zasiłku z tytułu usług opiekuńczych. To rodzice sami pełnią, w miejscu zamieszkania i nieodpłatnie, rolę osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze osobie korzystającej z tychże usług. Jednakże kasa ubezpieczająca koszty usług opiekuńczych KKH, instytucja będąca w tej sprawie ubezpieczycielem na wypadek potrzeby korzystania z usług opiekuńczych, odmawia uiszczania składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz S. Gaumain-Cerii i jej małżonka z tytułu świadczenia przez nich usług opiekuńczych osobie będącej na ich utrzymaniu z takiego powodu, iż nie zamieszkują oni na terytorium Niemiec. Z właściwych przepisów SGB wynika, że ze względu na niezawodowy charakter tej działalności oraz w braku miejsca zamieszkania na terytorium krajowym nie podlegają oni obowiązkowi ani też nie są uprawnieni do ubezpieczenia społecznego na wypadek starości. Niezawodowy charakter przedmiotowej działalności nie nadaje im również statusu pracownika mogącego powołać się na przepisy rozporządzenia nr 1408/71.

10      Ze swej strony posiadająca obywatelstwo niemieckie M. Barth zamieszkuje w Belgii, w pobliżu granicy niemieckiej, i świadczy w Niemczech usługi opiekuńcze emerytowanemu urzędnikowi. Otrzymuje ona od niego miesięczne wynagrodzenie wynoszące w przybliżeniu 400 EUR. Działalność M. Barth polegająca na świadczeniu usług opiekuńczych uważana jest również w świetle właściwych przepisów SGB za działalność niezawodową. M. Barth nie wykonuje ponadto żadnej działalności zawodowej. Osoba korzystająca z usług opiekuńczych, której świadczy ona te usługi, otrzymuje świadczenia z ubezpieczenia kosztów usług opiekuńczych od dwóch instytucji, Landesamt für Besoldung und Versorgung Nordrhein-Westfalen jako instytucji podstawowego ubezpieczenia społecznego dla emerytowanych urzędników, oraz PAX Familenfürsorge Krankenversicherung (zwanej dalej „PAX”), jako instytucji ubezpieczenia dodatkowego na podstawie indywidualnej umowy, której zawarcie jest obowiązkowe i której warunki winny na mocy prawa odpowiadać tym, jakie mają zastosowanie do podstawowego ubezpieczenia społecznego. Z przyczyn równoznacznych z tymi, jakie podano w stosunku do S. Gaumain-Cerii odnoszących się do jej miejsca zamieszkania poza terytorium Niemiec, Landesversicherungsanstalt Rheinprovinz zaprzestał opłacać składki pozwalające M. Barth na otrzymanie prawa do emerytury, składki, które dotychczas płaciły PAX i Landesamt.

11      S. Gaumain-Cerii i M. Barth wszczęły postępowania przed Sozialgerich Hannover i Socialgericht Aachen, kwestionując niekorzystne dla nich decyzje i żądając uiszczania przez zakład ubezpieczający koszty usług opiekuńczych składek na ubezpieczenie na wypadek starości z tytułu świadczenia przez nie usług opiekuńczych osobie korzystającej z tychże usług.

12      W tych okolicznościach Sozialgerich Hannover postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Czy pojęcia „świadczenia w razie choroby” i „świadczenia z tytułu starości” w rozumieniu art. 1 rozporządzenia nr 1408/71 obejmują, a jeśli tak to w jakich okolicznościach, świadczenia wypłacane przez jednego ubezpieczyciela innemu ubezpieczycielowi, w sytuacji gdy ubezpieczony wynosi z tego jedynie abstrakcyjną i pośrednią korzyść (opłacanie składek na ubezpieczenie emerytalne przez zakład ubezpieczający koszty usług opiekuńczych na rzecz osoby świadczącej nieodpłatnie usługi opiekuńcze)?

2)      Czy zasada niedyskryminacji, jaka wywodzi się z prawa pierwotnego bądź wtórnego wymaga, aby świadczenia określone w pytaniu pierwszym były należne bez względu na to, czy działalność stanowiąca podstawę ich uzyskania jest wykonywana w Niemczech lub w innym z Państw Członkowskich Unii Europejskiej i niezależnie od stałego miejsca zamieszkania ubezpieczonego lub osoby korzystającej bezpośrednio z tych świadczeń?”.

13      Ze swej strony Socialgericht Aachen postanowił również zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Czy przepisy rozporządzenia […] nr 1408/71 […] znajdują również zastosowanie w odniesieniu do niemieckiego systemu ubezpieczeń kosztów usług opiekuńczych, jeśli ryzyko potrzeby korzystania z usług opiekuńczych objęte jest (w niniejszym przypadku częściowo), zgodnie z postanowieniami § 23 w związku z § 110 Sozialgesetzbuch (niemieckiego kodeksu zabezpieczenia społecznego) – soziale Pflegeversicherung (ubezpieczenia społecznego na wypadek potrzeby korzystania z usług opiekuńczych) – (SGB XI), prywatnym ubezpieczeniem na wypadek potrzeby korzystania z usług opiekuńczych?

2)      Czy składki na obowiązkowy system ubezpieczeń na wypadek starości, które zakłady ubezpieczeń mają obowiązek odprowadzać na wypadek potrzeby korzystania z usług opiekuńczych na rzecz osób świadczących niezawodowo usługi opiekuńcze osobom korzystającym z tych usług, zgodnie z § 44 SGB XI w związku z § 3 zdanie pierwsze pkt 1a i § 166 ust. 2 Sozialgesetzbuch – Gesetzliche Rentenversicherung (system obowiązkowych ubezpieczeń na wypadek starości) – (SGB VI), stanowią „świadczenie w razie choroby” w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. a) rozporządzenia […] nr 1408/71? Czy, w przypadku odpowiedzi twierdzącej, świadczenie takie może być również wypłacane osobom świadczącym usługi opiekuńcze osobom z nich korzystającym w kraju właściwego zakładu ubezpieczeń społecznych, ale które zamieszkują w innym Państwie Członkowskim?

3)      Czy osoby świadczące usługi opiekuńcze w rozumieniu § 19 SGB XI są pracownikami w rozumieniu art. 39 WE? Czy, w przypadku odpowiedzi twierdzącej, sprzeciwia się to zatem odmówieniu im świadczenia polegającego na „opłacaniu składek na ubezpieczenie na wypadek starości” z uwagi na to, że nie mają one stałego miejsca zamieszkania lub zwykłego miejsca zamieszkania na terytorium właściwego Państwa Członkowskiego?”.

 W przedmiocie pytań prejudycjalnych

 W przedmiocie dopuszczalności

14      Rząd niemiecki zaznacza, iż pytania zadane przez Sozialgerich Aachen są bez znaczenia. Zdaniem tego rządu M. Barth skorzystała już na podstawie uregulowań krajowych z prawa do zapłaty składek na obowiązkowe ubezpieczenie na wypadek starości z racji tego, iż działalność polegająca na świadczeniu usług opiekuńczych jest wykonywana w Niemczech. Miejsce zamieszkania M. Barth jest bez znaczenia i jej odwołanie winno być uwzględnione.

15      Jak podkreślił to wiele razy Trybunał, procedura przewidziana w art. 234 WE jest narzędziem współpracy między nim a sądami krajowymi, które pozwala mu na udostępnienie tymże sądom wykładni prawa wspólnotowego, koniecznej dla rozstrzygnięcia sporów, w których sądy te są właściwe orzekać. Z drugiej strony w ramach tej procedury do Trybunału nie należy dokonywanie wykładni prawa wewnętrznego Państwa Członkowskiego i poza przypadkami wyjątkowymi to na sądzie krajowym, który jako jedyny posiada bezpośrednią znajomość stanu faktycznego sprawy i przedłożonych przez strony argumentów i który będzie musiał przejąć odpowiedzialność za mające zapaść orzeczenie sądowe, spoczywa – w celu wydania wyroku – dokonanie oceny, z pełną znajomością przedłożonej mu sprawy, stosowności podniesionych w rozpatrywanym przez niego sporze kwestii prawnych oraz konieczności wydania orzeczenia w trybie prejudycjalnym (zob. w szczególności wyrok z dnia 14 lutego 1980 r. w sprawie 53/79 Damiani, Rec. str. 273, pkt 5). W tym wypadku nie wydaje się, aby pytania zadane przez Sozialgericht Aachen wpisywały się w szczególny kontekst stanowiący usprawiedliwienie dla braku dokonania ich analizy.

 Co do istoty sprawy

16      W istocie pytania zadane przez obydwa sądy krajowe dotyczą dwóch zasadniczych kwestii.

17      Po pierwsze, sądy te zapytują, czy świadczenie takie jak uiszczenie przez zakład ubezpieczający na wypadek potrzeby korzystania z usług opiekuńczych składek na ubezpieczenie społeczne na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej, która świadczy usługi opiekuńcze w miejscu zamieszkania osobie korzystającej z tych usług, w okolicznościach, jakie mają miejsce w sprawach przed sądem krajowym, stanowi świadczenie w razie choroby lub świadczenie z tytułu starości w rozumieniu rozporządzenia nr 1408/71. Sozialgericht Aachen zapytuje w szczególności, czy fakt, iż rzeczone świadczenie jest spełnione przez instytucję prawa prywatnego, działającą na takich warunkach jak PAX względem osoby, której usługi opiekuńcze świadczy M. Barth, ma wpływ na odpowiedź (pierwsze pytania Sozialgericht Hannover i Sozialgericht Aachen oraz pierwsza część pytania drugiego Sozialgericht Aachen).

18      Po drugie, sądy krajowe zapytują, czy Traktat WE, zwłaszcza art. 39 WE, rozporządzenie nr 1408/71 lub inne przepisy prawa wtórnego sprzeciwiają się temu, aby odmówiono rzeczonego świadczenia z takiego powodu, iż osoba korzystająca z usług opiekuńczych bądź osoba trzecia, która świadczy jej usługi opiekuńcze, w okolicznościach, jakie mają miejsce w sprawach przed sądem krajowym, zamieszkują poza państwem właściwym, to znaczy państwem, w którym znajduje się instytucja ubezpieczająca osobę korzystającą z usług opiekuńczych na wypadek potrzeby korzystania z tychże usług (drugie pytanie Sozialgericht Hannover, druga część pytania drugiego i pytanie trzeciego Sozialgericht Aachen).

 W przedmiocie stosowania rozporządzenia nr 1408/71 do kwestii uiszczenia składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze osobie korzystającej z tych usług w okolicznościach, jakie mają miejsce w sprawach spornych przed sądami krajowymi

19      W wyroku z dnia 5 marca 1998 r. w sprawie C-160/96 Molenaar, Rec. str. I-843, wydanym w odpowiedzi na pytanie prejudycjalne podniesione w ramach sporu dotyczącego odmowy zapłaty zasiłku z tytułu usług opiekuńczych osobom objętym ubezpieczeniem kosztów usług opiekuńczych z takiego powodu, iż nie zamieszkiwały one w Niemczech, Trybunał zaznaczył, iż:

„22      […] z akt sprawy wynika, że świadczenia z ubezpieczenia kosztów usług opiekuńczych mają na celu rozwinięcie samodzielności osób korzystających z tychże usług, zwłaszcza w kwestiach finansowych. W szczególności wprowadzony system zmierza do tego, aby popierać profilaktykę i readaptację, przedkładając je nad usługi opiekuńcze, i do tego, aby faworyzować usługi opiekuńcze świadczone w miejscu zamieszkania nad te świadczone ambulatoryjnie.

23       Ubezpieczenie kosztów usług opiekuńczych uprawnia do otrzymania całkowitej lub częściowej zapłaty za pewne wydatki poniesione w związku ze znajdowaniem się ubezpieczonego w potrzebie korzystania z usług opiekuńczych, takich jak usługi opiekuńcze świadczone w miejscu zamieszkania, w centrach bądź instytucjach wyspecjalizowanych, zakup niezbędnych ubezpieczonemu urządzeń, wykonanie prac w jego miejscu zamieszkania, jak również wypłaty miesięcznej pomocy finansowej, pozwalającej ubezpieczonemu na wybór odpowiadającego mu sposobu świadczenia usług opiekuńczych oraz na przykład na wypłatę, w takiej czy w innej formie, wynagrodzenia osobie świadczącej mu te usługi. System ubezpieczenia kosztów usług opiekuńczych zapewnia ponadto niektórym z tych osób trzecich ochronę ubezpieczeniową na pokrycie ryzyka nieszczęśliwego wypadku, starości i inwalidztwa.

24      Świadczenia tego typu mają zatem zasadniczo na celu uzupełnienie świadczeń z ubezpieczenia zdrowotnego, z którymi są one ponadto związane na poziomie organizacyjnym, aby polepszyć stan zdrowia i jakość życia osób korzystających z usług opiekuńczych.

25      W tych okolicznościach, nawet jeśli posiadają one właściwe im cechy, takie świadczenia winny być uważane za »świadczenia w razie choroby« w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 1408/71”.

20      Z tego orzeczenia wynika, iż świadczenia zmierzające do zapewnienia objęcia ochroną ubezpieczeniową na wypadek starości osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze osobie korzystającej z tych usług, takie jak przewidziane ubezpieczeniem kosztów usług opiekuńczych, stanowią również „świadczenia w razie choroby” na rzecz osoby korzystającej z usług opiekuńczych w rozumieniu art. 4 ust 1 lit. a) rozporządzenia nr 1408/71. Żadna okoliczność szczególna dla postępowania w niniejszej sprawie nie prowadzi do ponownego dokonania tejże oceny.

21      W szczególności okoliczność, iż osoba trzecia świadcząca usługi opiekuńcze osobie korzystającej z tych usług czerpie korzyści osobiste z takich świadczeń, nie zmienia, jak podkreśla to PAX, faktu, że osoba, której potrzeba korzystania z tychże usług usprawiedliwia przyznanie całości świadczeń z tytułu usług opiekuńczych, staje się w ten sposób beneficjentem systemu, którego celem jest udzielenie jej pomocy na najbardziej, na ile jest to możliwe, korzystnych warunkach w otrzymaniu usług opiekuńczych, których wymaga jej stan. Rzeczone świadczenie wchodzi zatem z tego tytułu w zakres gałęzi ubezpieczenia zdrowotnego. To samo można ponadto powiedzieć o tzw. zasiłku z tytułu usług opiekuńczych, jeśli zasiłek ten jest w całości lub w części wykorzystany na wypłatę wynagrodzenia osobie trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze osobie z nich korzystającej, jak to ma miejsce w przypadku M. Barth.

22      Podobnie fakt, iż ubezpieczenie kosztów usług opiekuńczych zapewnia czasami w całości lub w części na podstawie prywatnej umowy ubezpieczyciel prywatny, nie może w tym wypadku stać się przyczyną jego wyłączenia poza zakres stosowania rozporządzenia nr 1408/71, ponieważ zawarcie takiej umowy wynika bezpośrednio ze stosowania przedmiotowego ustawodawstwa w dziedzinie ubezpieczeń społecznych. W tym kontekście, w przeciwieństwie do tego co zakładał rząd grecki w swoich uwagach przedłożonych Trybunałowi, sporne zobowiązanie nie wynika z postanowień umownych, o których mowa w art. 1 lit. j) akapit drugi rozporządzenia nr 1408/71, które co do zasady nie są objęte zakresem stosowania rzeczonego rozporządzenia.

23      Należy zatem odpowiedzieć na pierwszą serię pytań sądów krajowych, która została streszczona w punkcie 17 niniejszego wyroku, iż świadczenie dokonane przez zakład ubezpieczający koszty usług opiekuńczych, polegające na uiszczaniu składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej, która świadczy usługi opiekuńcze osobie korzystającej z usług opiekuńczych w miejscu jej zamieszkania w okolicznościach mających miejsce w sprawach przed sądem krajowym, stanowi świadczenie w razie choroby na korzyść osoby korzystającej z usług opiekuńczych objęte rozporządzeniem nr 1408/71.

W przedmiocie możliwości odmowy uiszczania składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze osobie korzystającej z tych usług na takiej podstawie, iż jedna lub druga z tych osób zamieszkują na terytorium innego Państwa Członkowskiego niż państwo właściwe

24      Należy przede wszystkim zbadać, jeśli chodzi o przypadek S. Gaumain-Cerri, czy uiszczanie składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze osobie korzystającej z tych usług winno nastąpić zgodnie z ustawodawstwem państwa miejsca zamieszkania osoby korzystającej z usług opiekuńczych, czy też zgodnie z ustawodawstwem państwa właściwego, które to państwa są w tym przypadku różne.

25      W tym kontekście w ww. wyroku w sprawie Molenaar Trybunał musiał zbadać, czy różnorodne świadczenia z ubezpieczenia kosztów usług opiekuńczych stanowiły świadczenia „rzeczowe” w razie choroby, czy też świadczenia „pieniężne” w razie choroby. W istocie – zgodnie z art. 19 i 20 rozporządzenia nr 1408/71, które odnoszą się, jeśli chodzi o ubezpieczenie zdrowotne i ubezpieczenie na wypadek macierzyństwa pracowników najemnych lub osób prowadzących działalność na własny rachunek i członków ich rodzin, do sytuacji, w których zainteresowani zamieszkują w Państwie Członkowskim innym niż państwo właściwe, zwłaszcza jako pracownicy przygraniczni – fakt, iż dane świadczenia są świadczeniami „rzeczowymi” lub świadczeniami „pieniężnymi” może mieć wpływ na to, które ustawodawstwo znajduje zastosowanie.

26      W ww. wyroku w sprawie Molenaar Trybunał orzekł:

„31      W wyroku z dnia 30 czerwca 1966 r. w sprawie 61/65 Vaassen-Göbbels, Rec. str. 377, a w szczególności str. 400,, Trybunał zaznaczył już, jeśli chodzi o rozporządzenie Rady nr 3 z dnia 25 września 1958 r. w sprawie ubezpieczenia społecznego pracowników przemieszczających się (Dz.U. 30, str. 561), które poprzedzało rozporządzenie nr 1408/71 i stosowało te same terminy, iż pojęcie »świadczenia rzeczowego« nie wyklucza świadczeń polegających na zapłatach dokonanych przez instytucję będącą dłużnikiem, zwłaszcza w formie uiszczania lub zwrotu kosztów oraz że pojęcie »świadczeń pieniężnych« obejmuje zasadniczo świadczenia zmierzające do rekompensaty za utratę wynagrodzenia przez chorego pracownika.

32      Jak zaznaczono powyżej […], świadczenia z ubezpieczenia kosztów usług opiekuńczych polegają po pierwsze na uiszczeniu lub zwrocie kosztów poniesionych w związku z tym, że zainteresowany znajduje się w potrzebie korzystania z usług opiekuńczych, a zwłaszcza kosztów medycznych spowodowanych taką potrzebą. Takie świadczenia, mające na celu pokrycie kosztów usług opiekuńczych świadczonych ubezpieczonemu zarówno w jego miejscu zamieszkania, jak i w wyspecjalizowanej instytucji, kosztów nabycia urządzeń oraz wykonania prac, mieszczą się bezspornie w pojęciu »świadczenia rzeczowe«, o których mowa [w art.] 19 ust. 1 lit. a) […] rozporządzenia nr 1408/71.

33      Z drugiej strony, mimo iż celem zasiłku z tytułu usług opiekuńczych jest również pokrycie niektórych kosztów poniesionych w związku ze znalezieniem się w potrzebie korzystania z usług opiekuńczych, w szczególności tych związanych z pomocą udzieloną przez osobę trzecią, a nie rekompensata za utratę wynagrodzenia przez beneficjenta tego zasiłku, to jednak wykazuje on cechy odróżniające go od świadczeń rzeczowych z ubezpieczenia zdrowotnego.

34      Po pierwsze, zapłata zasiłku dokonywana jest okresowo i nie zależy ani od uprzedniego poniesienia pewnych wydatków, takich jak wydatki z tytułu usług opiekuńczych, ani a fortiori od przedstawienia zaświadczeń poniesionych kosztów. Po drugie, kwota zasiłku jest ustalona i niezależna od poniesionych w rzeczywistości przez beneficjenta kosztów związanych z zaspokojeniem jego codziennych potrzeb. Po trzecie, beneficjent posiada ogromną swobodę korzystania z kwot, które są mu w ten sposób przyznane. W szczególności, jak zaznaczył to sam rząd niemiecki, zasiłek z tytułu usług opiekuńczych może być wykorzystany przez beneficjenta, aby wynagrodzić osobę z jego rodziny bądź z jego otoczenia, która świadczy mu nieodpłatnie usługi opiekuńcze.

35      Zasiłek z tytułu usług opiekuńczych przyjmuje zatem formę pomocy finansowej, pozwalającej na całościowe polepszenie poziomu życia osób korzystających z usług opiekuńczych, stanowiąc rekompensatę za dodatkowe koszty poniesione w związku z potrzebą, w jakiej znajdują się te osoby.

36      Należy zatem stwierdzić, iż świadczenie takie jak zasiłek z tytułu usług opiekuńczych, wchodzi w skład »świadczeń pieniężnych « z ubezpieczenia zdrowotnego o których mowa w [art.] 19 ust. 1 lit. b) […] rozporządzenia nr 1408/71”.

27      Uiszczanie składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej, do której usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania ucieka się osoba z nich korzystająca, winno być samo w sobie zakwalifikowane jako świadczenie pieniężne z ubezpieczenia zdrowotnego ze względu na swój pomocniczy charakter w stosunku do tak zwanego zasiłku z tytułu usług opiekuńczych, w takim znaczeniu, że stanowi ono bezpośrednie uzupełnienie tego zasiłku w odniesieniu do jednego z jego możliwych celów, a mianowicie korzystania w miejscu zamieszkania z usług opiekuńczych osoby trzeciej, które to korzystanie czyni ono łatwiejszym.

28      Tak więc z art. 19 ust. 1 lit. b) i ust. 2 rozporządzenia nr 1408/71 wynika, iż członkowie rodziny pracownika, który zamieszkuje na terytorium innego Państwa Członkowskiego niż właściwe Państwo Członkowskie, winni posiadać możliwość korzystania w tym państwie miejsca zamieszkania ze świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia zdrowotnego wypłacanych przez właściwą instytucję innego Państwa Członkowskiego zgodnie ze stosowanym przez nią ustawodawstwem, chyba że są oni uprawnieni do tych samych świadczeń na podstawie ustawodawstwa państwa, na terytorium którego zamieszkują. Stąd uiszczanie składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze osobie korzystającej z tych usług, która zamieszkuje we Francji i która jest członkiem rodziny pracownika objętego niemieckim ubezpieczeniem kosztów usług opiekuńczych, winno być zapewnione przez właściwą niemiecką instytucję zgodnie z ustawodawstwem dotyczącym ubezpieczenia kosztów usług opiekuńczych, tak jakby rzeczona osoba korzystająca z tych usług zamieszkiwała w Niemczech, chyba że posiada ona prawo do równoważnego świadczenia na podstawie ustawodawstwa francuskiego.

29      Z akt sprawy nie wynika, iż w pierwszej sprawie przed sądem krajowym kasa ubezpieczająca koszty usług opiekuńczych KKH twierdziła, że ustawodawstwo francuskie zezwalało na uiszczanie składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz S. Gaumain-Cerri z tytułu świadczenia przez nią usług opiekuńczych jej synowi korzystającemu z tych usług. W braku takiej możliwości, w okolicznościach opisanych w poprzednim punkcie, winno znaleźć zastosowanie ustawodawstwo państwa właściwego, w tym wypadku ustawodawstwo Niemiec.

30      Jeśli chodzi o przypadek osoby, której usługi opiekuńcze świadczy M. Barth, to bezspornym jest, iż zastosowanie ma ustawodawstwo państwa właściwego, w tym wypadku również ustawodawstwo Niemiec, gdzie zamieszkuje ta osoba korzystająca z usług opiekuńczych.

31      Pozostaje zatem zbadać, w sytuacji kiedy znajduje zastosowanie ustawodawstwo państwa właściwego, czy właściwa instytucja może odmówić przyznania szczególnego świadczenia z ubezpieczenia kosztów usług opiekuńczych, a mianowicie uiszczania składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze osobie korzystającej z tych usług z takiego powodu, że ta osoba trzecia nie zamieszkuje na terytorium właściwego Państwa Członkowskiego.

32      W przypadkach, jakie są przedmiotem sporów przed sądem krajowym, narzuca się w każdym razie odpowiedź przecząca, bez potrzeby wypowiedzenia się, jak uczynili to niektórzy interwenienci przedkładający swoje uwagi Trybunałowi, w kwestii posiadania przez zainteresowane osoby trzecie statusu pracownika w rozumieniu art. 39 WE lub rozporządzenia nr 1408/71.

33      W istocie bezspornym jest, iż w sprawach przed sądem krajowym te osoby trzecie posiadają przyznane art. 17 WE obywatelstwo Unii.

34      Status obywatela Unii pozwala obywatelom Państw Członkowskich, którzy znajdują się w takiej samej sytuacji, korzystać, w dziedzinie objętej zakresem stosowania Traktatu, z takiego samego traktowania wobec prawa, z zastrzeżeniem wyraźnie przewidzianych w tym względzie wyjątków (zob. w szczególności wyrok z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie C-224/98 D’Hoop, Rec. str. I-6191, pkt 28).

35      Zatem w przypadkach, jakie mają miejsce w sprawach przed sądem krajowym, odmowa uiszczania składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze osobie korzystającej z tych usług z takiego jedynie powodu, iż nie zamieszkuje ona na terytorium państwa właściwego, którego ustawodawstwo ma zastosowanie, prowadzi do odmiennego traktowania osób znajdujących się w tej samej sytuacji, a mianowicie niezawodowo świadczących usługi opiekuńcze w rozumieniu ustawodawstwa państwa właściwego na rzecz osób objętych przewidzianym tym samym ustawodawstwem ubezpieczeniem kosztów usług opiekuńczych. W tym kontekście, biorąc pod uwagę cel działalności wykonywanej przez osoby trzecie świadczące usługi opiekuńcze osobom korzystającym z tych usług, kryterium miejsca zamieszkania tych osób trzecich okazuje się w istocie nie czynnikiem determinującym w sposób obiektywny różne sytuacje i uzasadniającym różne traktowanie, lecz różnym traktowaniem w sytuacjach porównywalnych stanowiącym zabronioną przez prawo wspólnotowe dyskryminację.

36      Należy zatem odpowiedzieć na drugą serię pytań sądów krajowych, która została streszczona w punkcie 18 niniejszego wyroku, że o ile chodzi o świadczenia z niemieckiego ubezpieczenia kosztów usług opiekuńczych, przyznane w okolicznościach mających miejsce w sprawach przed sądem krajowym ubezpieczonemu zamieszkującemu na terytorium państwa właściwego lub osobie zamieszkującej na terytorium innego Państwa Członkowskiego i objętej tym ubezpieczeniem jako członek rodziny pracownika, to zarówno Traktat, zwłaszcza art. 17 WE, jak i rozporządzenie nr 1408/71, sprzeciwiają się temu, aby właściwy zakład odmówił uiszczenia składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz obywatela Państwa Członkowskiego spełniającego rolę osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze uprawnionemu do tych świadczeń z takiego powodu, że ta osoba trzecia lub wyżej wymieniony uprawniony zamieszkują w Państwie Członkowskim innym niż państwo właściwe.

 W przedmiocie kosztów

37      Koszty poniesione przez rządy niemiecki i grecki, jak również przez Komisję, którzy przedstawili uwagi Trybunałowi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem; do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ (druga izba)

stanowiąc w przedmiocie przedstawionych mu postanowieniami z dnia 12 grudnia 2001 r. i z dnia 18 stycznia 2002 r. przez Sozialgericht Hannover i Sozialgericht Aachen pytań, orzeka, co następuje:

1)      Świadczenie dokonane przez zakład ubezpieczający koszty usług opiekuńczych, polegające na uiszczaniu składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz osoby trzeciej, która świadczy usługi opiekuńcze osobie korzystającej z usług opiekuńczych w miejscu jej zamieszkania, w okolicznościach mających miejsce w sprawach przed sądem krajowym, stanowi świadczenie w razie choroby na korzyść osoby korzystającej z usług opiekuńczych, objęte rozporządzeniem Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, w wersji zmienionej i uaktualnionej rozporządzeniem Rady (WE) nr 118/97 z dnia 2 grudnia 1996 r.

2)      O ile chodzi o świadczenia z niemieckiego ubezpieczenia kosztów usług opiekuńczych, przyznane w okolicznościach mających miejsce w sprawach przed sądem krajowym ubezpieczonemu zamieszkującemu na terytorium państwa właściwego lub osobie zamieszkującej na terytorium innego Państwa Członkowskiego i objętej tym ubezpieczeniem jako członek rodziny pracownika, to zarówno Traktat, zwłaszcza art. 17 WE, jak i rozporządzenie nr 1408/71 w wersji zmienionej i uaktualnionej rozporządzeniem nr 118/97, sprzeciwiają się temu, aby właściwy zakład odmówił uiszczenia składek na ubezpieczenie na wypadek starości na rzecz obywatela Państwa Członkowskiego spełniającego rolę osoby trzeciej świadczącej usługi opiekuńcze uprawnionemu do tych świadczeń z takiego powodu, że ta osoba trzecia lub wyżej wymieniony uprawniony zamieszkują w Państwie Członkowskim innym niż państwo właściwe.

Timmermans

Puissochet

Schintgen

Macken

Colneric

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 8 lipca 2004 r.

Sekretarz

Prezes drugiej izby

R. Grass

C. W. A. Timmermans

---

* Język postępowania: niemiecki.