WYROK TRYBUNAŁU

z dnia 15 grudnia 1995 r.(*)

W sprawie C‑415/93

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu EWG, przez cour d’appel de Liège (Belgia), wniosek o wydanie, w ramach zawisłych przed tym sądem sporów między

Union royale belge des sociétés de football association ASBL

a

Jeanem-Markiem Bosmanem

oraz między

Royal club liégeois SA

a

Jeanem-Markiem Bosmanem

SA d’économie mixte sportive de l’union sportive du littoral de Dunkerque,

Union royale belge des sociétés de football association ASBL,

Europejską Federacją Piłki Nożnej (UEFA),

oraz między

Europejską Federacją Piłki Nożnej (UEFA)

a

Jeanem-Markiem Bosmanem

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 48, 85 i 86 traktatu EWG,

TRYBUNAŁ,

w składzie: G. C. Rodríguez Iglesias, Prezes, C. N. Kakouris, D. A. O. Edward i G. Hirsch, prezesi izb, G. F. Mancini (sprawozdawca), J. C. Moitinho de Almeida, P. J. G. Kapteyn, C. Gulmann, J. L. Murray, P. Jann i H. Ragnemalm, sędziowie,

rzecznik generalny: C. O. Lenz,

sekretarze: R. Grass, sekretarz, i D. Louterman-Hubeau, główny administrator,

rozważywszy uwagi na piśmie przedstawione:

–        w imieniu Union royale belge des sociétés de football association ASBL przez adwokatów G. Vandersandena i J.‑P. Hordiesa, członków izby adwokackiej w Brukseli, oraz adwokatów R. Rasira i F. Moïsesa, członków izby adwokackiej w Liège,

–        w imieniu Europejskiej Federacji Piłki Nożnej (UEFA) przez I. S. Forrestera, QC,

–        w imieniu J.‑M. Bosmana przez adwokatów L. Missona, J.‑L. Duponta, M.‑A. Lucasa i M. Franchimonta, członków izby adwokackiej w Liège,

–        w imieniu rządu francuskiego przez H. Duchêne, sekretarz ds. zagranicznych w dyrekcji ds. prawnych ministerstwa spraw zagranicznych, i C. de Salins, zastępcę dyrektora w tej samej dyrekcji,

–        w imieniu rządu włoskiego przez prof. L. Ferrariego Brava, dyrektora departamentu sporów dyplomatycznych w ministerstwie spraw zagranicznych, wspieranego przez D. Dela Gaiza, avvocato dello Stato,

–        w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez F. E. Gonzáleza Díaza, członka służby prawnej Komisji, G. de Bergues’a, urzędnika państwowego oddelegowanego do służby prawnej, i adwokata Th. Margellosa, członka izby adwokackiej w Atenach,

uwzględniając sprawozdanie na rozprawę,

po wysłuchaniu uwag przedstawionych przez: Union royale belge des sociétés de football association ASBL, reprezentowaną przez adwokatów F. Moïsesa, J.‑P. Hordiesa i G. Vandersandena; Europejską Federację Piłki Nożnej (UEFA), reprezentowaną przez I. S. Forrestera i E. Jakhiana, członka izby adwokackiej w Brukseli; J.‑M. Bosmana, reprezentowanego przez L. Missona i J.‑L. Duponta; rządu duńskiego, reprezentowanego przez P. Bieringa, kontorchefa w ministerstwie spraw zagranicznych, działającego w charakterze pełnomocnika; rządu niemieckiego, reprezentowanego przez E. Rödera, Ministerialrat w federalnym ministerstwie gospodarki; rządu francuskiego, reprezentowanego przez C. de Salins i P. Martineta, sekretarza ds. zagranicznych w dyrekcji ds. prawnych ministerstwa spraw zagranicznych, działających w charakterze pełnomocników; rządu włoskiego, reprezentowanego przez D. Dela Gaiza; i Komisji Wspólnot Europejskich, reprezentowanej przez F. E. Gonzáleza Díaza, G. de Bergues’a, i M. Wolfcarius, członka służby prawnej, na rozprawie w dniu 20 czerwca 1995 r.,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 20 września 1995 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1        Postanowieniem z dnia 1 października 1993 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 6 października 1993 r., cour d’appel de Liège skierował do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu EWG, pytania prejudycjalne w przedmiocie wykładni art. 48, 85 i 86 tego traktatu.

2        Pytania te zostały podniesione w ramach różnych sporów: po pierwsze między Union royale belge des sociétés de football association ASBL (zwanym dalej „URBSFA”) a J.‑M. Bosmanem, po drugie między Royal club liégeois SA (zwanym dalej „RCL”) a J.‑M. Bosmanem, SA d’économie mixte sportive de l’union sportive du littoral de Dunkerque (zwaną dalej „klubem z Dunkierki”), URBSFA i Europejską Federacją Piłki Nożnej (UEFA) (zwaną dalej „UEFA”) oraz po trzecie między UEFA a J.‑M. Bosmanem.

 Reguły dotyczące organizacji gry w piłkę nożną

3        Gra w piłkę nożną, potocznie zwana futbolem, amatorska lub zawodowa, jest grą zorganizowaną w kluby, które w każdym z państw członkowskich należą do związków krajowych zwanych również federacjami krajowymi. Jedynie w Zjednoczonym Królestwie działa kilka związków krajowych, konkretnie cztery, zrzeszających odpowiednio kluby z Anglii, Walii, Szkocji i Irlandii Północnej. W Belgii związkiem krajowym jest URBSFA. Związkom krajowym podlegają związki niższego szczebla, odpowiedzialne za organizację gry w piłkę nożną w pewnych sektorach czy w pewnych regionach. Związki organizują mistrzostwa krajowe, z podziałem na ligi, do których należą kluby w zależności od osiąganych przez nie wyników sportowych.

4        Związki krajowe należą do Międzynarodowej Federacji Piłki Nożnej (zwanej dalej „FIFA”), stowarzyszenia prawa szwajcarskiego, która odpowiada za organizację gry w piłkę nożną na poziomie światowym. FIFA dzieli się na federacje kontynentalne, których regulaminy zatwierdza. Federacją odpowiedzialną za organizację gry w piłkę nożną w Europie jest UEFA, która jest również stowarzyszeniem prawa szwajcarskiego. Zrzesza ona około pięćdziesięciu związków, w tym zwłaszcza związki krajowe z państw członkowskich, które zgodnie ze statutem UEFA, zobowiązały się do przestrzegania zarówno jej statutu, jak i jej regulaminów i decyzji.

5        Każdy mecz piłki nożnej organizowany pod egidą związku krajowego jest rozgrywany między dwoma klubami należącymi do tego związku lub do zrzeszonych w nim związków niższego szczebla. Zawodnicy, z których składa się drużyna wystawiana przez klub, muszą być uprawnieni przez związek krajowy do gry w tym klubie. Każdy zawodnik profesjonalny winien być zgłoszony jako taki w związku krajowym i figurować jako obecny bądź były pracownik konkretnego klubu.

 Reguły dotyczące transferów

6        Zgodnie z regulaminem URBSFA z 1983 r., który miał zastosowanie w odniesieniu do okoliczności faktycznych będących przedmiotem postępowań przed sądem krajowym, należy wyodrębnić trzy relacje: przynależności do związku, która wiąże zawodnika ze związkiem krajowym, przynależności klubowej, która łączy zawodnika z klubem, oraz uprawnienia, która jest warunkiem koniecznym uczestnictwa zawodnika w oficjalnych rozgrywkach. Transfer określany jest jako operacja, w wyniku której zawodnik należący do związku krajowego zmienia przynależność klubową. W przypadku transferu czasowego zawodnik nadal przynależy do klubu odstępującego, ale jest uprawniony do gry w innym klubie.

7        Zgodnie z tym regulaminem okres obowiązywania wszystkich umów zawieranych przez piłkarzy zawodowych na okres od roku do pięciu lat upływa w dniu 30 czerwca. Przed wygaśnięciem umowy, najpóźniej do dnia 26 kwietnia, klub powinien zaproponować zawodnikowi zawarcie nowej umowy, w braku której zawodnik uważany jest do celów transferu za amatora, a zatem objęty jest innymi postanowieniami regulaminu. Zawodnik może przyjąć lub odrzucić tę propozycję.

8        Jeśli ją odrzuca, zostaje umieszczony na liście zawodników, którzy w okresie od dnia 1 do 31 maja mogą zostać objęci transferem „przymusowym”, tj. transferem odbywającym się bez zgody klubu, do którego należy zawodnik, lecz w zamian za przekazanie przez klub pozyskujący klubowi odstępującemu opłaty, zwanej „ekwiwalentem za wyszkolenie”, której wysokość stanowi iloczyn rocznego dochodu brutto zawodnika oraz współczynnika, wynoszącego od 14 do 2 w zależności od wieku zawodnika.

9        W dniu 1 czerwca rozpoczyna się okres tzw. „wolnych” transferów, odbywających się za porozumieniem obu klubów i zawodnika, dotyczącym w szczególności wysokości ekwiwalentu, który klub pozyskujący zobowiązany jest przekazać klubowi odstępującemu pod groźbą sankcji mogących doprowadzić nawet do wykreślenia klubu pozyskującego z listy klubów z racji posiadanych długów.

10      Jeżeli nie przeprowadzono żadnego transferu, klub do którego należy zawodnik powinien zaproponować mu nową umowę na jeden sezon, na takich samych warunkach, jakie zostały mu zaproponowane przed dniem 26 kwietnia. Jeżeli zawodnik odmówi, to do dnia 1 sierpnia klub ma prawo zawiesić zawodnika, a jeśli tego nie uczyni, zawodnik zostaje ponownie uprawniony do gry jako amator. Zawodnik, który nadal odmawia podpisania proponowanych mu przez jego klub umów, może zostać objęty transferem jako amator, bez zgody klubu, po dwóch sezonach przerwy w grze.

11      Regulaminy UEFA i FIFA nie mają bezpośrednio zastosowania do zawodników, ale ich postanowienia są uwzględnione w regulaminach związków krajowych, które jako jedyne są uprawnione do ich stosowania i regulowania stosunków między klubami i zawodnikami.

12      UEFA, URBSFA i RCL podniosły przed sądem krajowym, że przepisy obowiązujące w okresie, kiedy miały miejsce okoliczności faktyczne będące przedmiotem sporów, w odniesieniu do transferów między klubami różnych państw członkowskich lub między klubami należącymi w obrębie tego samego państwa członkowskiego do różnych związków krajowych zawarte były w dokumencie zatytułowanym „Zasady współpracy między związkami należącymi do UEFA i ich klubami”, zatwierdzonym przez Komitet Wykonawczy UEFA w dniu 24 maja 1990 r., obowiązującym od dnia 1 lipca 1990 r.

13      Dokument ten przewiduje, że po wygaśnięciu umowy zawodnik może zawrzeć nową umowę z wybranym przez siebie klubem. Klub pozyskujący winien o tym natychmiast poinformować klub odstępujący, który z kolei informuje związek krajowy, który powinien wystawić międzynarodowy certyfikat transferowy. Jednakże klub odstępujący ma prawo do uzyskania od klubu pozyskującego ekwiwalentu za promocję lub wyszkolenie, którego wysokość zostanie określona, w przypadku braku porozumienia, przez komisję utworzoną przez UEFA, na podstawie skali współczynników, wynoszących od 12 do 1 w zależności od wieku zawodnika, mnożonych przez jego dochód brutto z poprzedniego roku, do maksymalnej wysokości 5 000 000 CHF.

14      Dokument wskazuje, że relacje finasowe między dwoma klubami związane z przekazaniem ekwiwalentu za promocję lub wyszkolenie nie mają wpływu na działalność zawodnika, który może grać w nowym klubie. Jednakże jeżeli klub pozyskujący nie przekaże natychmiast tego ekwiwalentu klubowi odstępującemu, komisja kontrolno-dyscyplinarna UEFA rozpatrzy tę sprawę i przedstawi swoją decyzję danemu związkowi krajowemu, który również będzie mogł nałożyć sankcję na dopuszczający się zwłoki klub.

15      Sąd krajowy uważa, że w przypadku będącym przedmiotem sporów w postępowaniu przed sądem krajowym URBSFA i RCL nie zastosowały regulaminu UEFA, lecz regulamin FIFA.

16      W okresie, kiedy miały miejsce okoliczności faktyczne będące przedmiotem sporów, ten ostatni regulamin przewidywał w szczególności, że zawodnik profesjonalny nie mógł opuścić związku krajowego, do którego przynależał, dopóki był związany umową i regulaminami swojego klubu, jak i swojego związku krajowego, bez względu na to jak rygorystyczne były te przepisy. Transfer zagraniczny był uzależniony od wystawienia przez odstępujący związek krajowy certyfikatu transferowego, potwierdzającego, że wszystkie zobowiązania finansowe, włączając w to zapłatę kosztów transferu, zostały spełnione.

17      W okresie późniejszym w stosunku do czasu, kiedy miały miejsce okoliczności faktyczne będące przedmiotem sporów przed sądem krajowym, UEFA rozpoczęła rozmowy z Komisją Wspólnot Europejskich. W kwietniu 1991 r. zobowiązała się w szczególności do wprowadzenia do wszystkich umów zawodników profesjonalnych klauzuli umożliwiającej im, po wygaśnięciu umowy, zawarcie nowej umowy z wybranym przez nich klubem i natychmiastowe występowanie w jego barwach. Postanowienia tego rodzaju zostały uwzględnione w „Zasadach współpracy między związkami należącymi do UEFA i ich klubami” przyjętych w grudniu 1991 r. i obowiązujących od dnia 1 lipca 1992 r.

18      W kwietniu 1991 r. FIFA przyjęła również nowy regulamin w sprawie statusu i transferu zawodników. Dokument ten, z późniejszymi zmianami wprowadzonymi w grudniu 1991 r. i w grudniu 1993 r., przewiduje, że zawodnik może zawrzeć umowę z nowym klubem, jeśli umowa, która wiąże go z obecnym klubem, dobiegła końca, została rozwiązana lub wygasa w ciągu następnych sześciu miesięcy.

19      Szczególne zasady zostały ponadto opracowane w odniesieniu do zawodników „nieamatorów”, określanych jako zawodnicy, którzy z tytułu gry w piłkę nożną lub wszelkiej działalności z nią związanej uzyskiwali ryczałt w kwocie przewyższającej wysokość kosztów poniesionych w związku z wykonywaniem tej działalności, chyba że uzyskali oni ponownie status amatora.

20      W przypadku transferu zawodnika nieamatora albo zawodnika, który uzyskuje status nieamatora w okresie trzech lat od dokonania transferu, klub odstępujący ma prawo do ekwiwalentu za promocję lub wyszkolenie, którego wysokość powinny ustalić kluby między sobą. W przypadku braku porozumienia spór należy przedłożyć FIFA lub właściwej federacji.

21      Zasady te uzupełnił regulamin UEFA „w sprawie określenia wysokości ekwiwalentów za transfer”, który przyjęty w czerwcu 1993 r. i obowiązujący od dnia 1 sierpnia 1993 r., zastąpił „Zasady współpracy między związkami należącymi do UEFA i ich klubami” z 1991 r. Ten nowy regulamin utrzymuje zasadę, zgodnie z którą relacje finansowe między dwoma klubami nie wpływają w żaden sposób na działalność sportową zawodnika, który może występować w barwach klubu, z którym podpisał nową umowę. Przewiduje on ponadto, że w przypadku braku porozumienia między zainteresowanymi klubami wysokość ekwiwalentu za promocję lub wyszkolenie określi właściwa komisja UEFA. W odniesieniu do zawodników nieamatorów jest ona obliczana na podstawie dochodu brutto uzyskanego przez zawodnika w okresie ostatnich dwunastu miesięcy lub stałego dochodu rocznego zagwarantowanego w nowej umowie, podwyższonego o 20% w przypadku zawodników, którzy wystąpili co najmniej dwa razy w pierwszej reprezentacji narodowej swego kraju, pomnożonego przez współczynnik, wynoszący od 12 do 0 w zależności od wieku zawodnika.

22      Z dokumentów przedstawionych Trybunałowi przez UEFA wynika, że regulacje obowiązujące w pozostałych państwach członkowskich zawierają również przepisy zobowiązujące klub pozyskujący, w przypadku transferu zawodnika w ramach dwóch klubów należących do tego samego związku krajowego, do przekazania na rzecz klubu odstępującego ekwiwalentu za transfer, wyszkolenie lub promocję na warunkach określonych przez te regulacje.

23      W Hiszpanii i we Francji można żądać ekwiwalentu, jedynie jeśli zawodnik transferowany ma poniżej 25 lat lub odpowiednio, jeśli klub odstępujący jest klubem, z którym ten zawodnik podpisał pierwszą umowę jako zawodnik profesjonalny. Chociaż w Grecji klub pozyskujący nie jest w sposób wyraźny zobowiązany do zapłaty jakiegokolwiek ekwiwalentu, to jednak umowa, którą zawodnik zawiera z klubem, może uzależnić odejście tego zawodnika z klubu od przekazania pewnej kwoty, którą zgodnie z informacjami UEFA, płaci w rzeczywistości klub pozyskujący.

24      Reguły mające w tym zakresie zastosowanie mogą wynikać, w zależności od przypadku, z przepisów prawa krajowego, regulaminów krajowych związków piłki nożnej lub też z układów zbiorowych.

 Klauzule obywatelstwa

25      Począwszy od lat sześćdziesiątych, wiele krajowych związków piłki nożnej wprowadziło reguły, które ograniczały rekrutację czy też wystawianie w rozgrywkach zawodników posiadających obce obywatelstwo (zwane dalej „klauzulami obywatelstwa”). Do celu stosowania tych klauzul obywatelstwo zawodnika określane jest w oparciu o to, czy dany zawodnik może zostać uprawniony do gry w drużynie narodowej czy reprezentacji danego kraju.

26      W 1978 r. UEFA zobowiązała się wobec członka Komisji Wspólnot Europejskich E. Davignona, z jednej strony, do zniesienia ograniczeń w liczbie umów zawieranych przez poszczególne kluby z zawodnikami z innych państw członkowskich, a z drugiej strony, do przyjęcia zasady, że w każdym meczu mogło brać udział dwóch zawodników z innych państw członkowskich. To ostatnie ograniczenie nie miało zastosowania do zawodników zamieszkałych od ponad pięciu lat w danym państwie członkowskim.

27      W 1991 r., w wyniku kolejnych spotkań z wiceprzewodniczącym Komisji M. Bangemannem UEFA przyjęła zasadę zwaną zasadą „3 + 2”, pozwalającą każdemu związkowi krajowemu na ograniczenie do trzech liczby zawodników posiadających obce obywatelstwo, których klub może wystawić do gry w przypadku meczów pierwszoligowych w mistrzostwach krajowych, plus dwóch zawodników, którzy grają w państwie tego związku krajowego przez nieprzerwany okres pięciu lat, włączając w to trzy lata gry w drużynie juniorów. To ograniczenie ma również zastosowanie w odniesieniu do meczów drużyn klubowych w ramach rozgrywek organizowanych przez UEFA.

 Stan faktyczny w postępowaniach przed sądem krajowym

28      J.‑M. Bosman, belgijski piłkarz zawodowy, był zatrudniony począwszy od 1988 r. w RCL, belgijskim klubie pierwszoligowym, na mocy umowy wygasającej w dniu 30 czerwca 1990 r., na podstawie której pobierał miesięczne wynagrodzenie w wysokości 120 000 BEF z uwzględnieniem premii.

29      W dniu 21 kwietnia 1990 r. RCL zaproponował J.‑M. Bosmanowi nową umowę, na okres jednego sezonu, zmniejszającą jego miesięczne wynagrodzenie do 30 000 BEF, tj. kwoty minimalnej przewidzianej przez regulamin federalny URBSFA. Ponieważ J.‑M. Bosman odmówił podpisania umowy, wpisano go na listę transferów przymusowych. Na podstawie regulaminu wysokość ekwiwalentu za wyszkolenie ustalono na kwotę 11 743 000 BEF.

30      Z uwagi na to, iż żaden z klubów nie wyraził zainteresowania transferem przymusowym, J.‑M. Bosman nawiązał kontakt z drugoligowym klubem francuskim z Dunkierki, w wyniku czego został zatrudniony za miesięczną pensję rzędu 100 000 BEF i premię z tytułu zatrudnienia w wysokości około 900 000 BEF.

31      W dniu 27 lipca 1990 r. doszło również do podpisania umowy między RCL i klubem z Dunkierki przewidującej transfer czasowy J.‑M. Bosmana na okres roku, w zamian za zapłatę RCL przez klub z Dunkierki ekwiwalentu w wysokości 1 200 000 BEF, wymagalnego po otrzymaniu przez Francuską Federację Piłki Nożnej (zwaną dalej „FFF”) certyfikatu transferowego wystawionego przez URBSFA. Na mocy tej umowy przyznano również klubowi z Dunkierki nieodwołalne prawo pierwszeństwa odnośnie do ostatecznego transferu zawodnika za kwotę 4 800 000 BEF.

32      Obie umowy: z jednej strony między klubem z Dunkierki a RCL, a z drugiej strony między klubem z Dunkierki a J-M.Bosmanem, zawarte zostały pod warunkiem zawieszającym, zgodnie z którym certyfikat transferowy powinien zostać przekazany FFF przez URBSFA przed pierwszym meczem w sezonie, który miał się odbyć w dniu 2 sierpnia 1990 r.

33      Mając wątpliwości co do wypłacalności klubu z Dunkierki, RCL nie zwrócił się do URBSFA o przekazanie omawianego certyfikatu do FFF. W rezultacie żadna z tych dwóch umów nie doszła do skutku. W dniu 31 lipca 1990 r. RCL zawiesił również J.‑M. Bosmana, uniemożliwiając mu w ten sposób grę w całym sezonie.

34      W dniu 8 sierpnia 1990 r. J.‑M. Bosman wniósł powództwo przeciwko RCL do tribunal de première instance de Liège. Równocześnie z tym powództwem złożył on wniosek o zastosowanie środków tymczasowych, domagając się, po pierwsze, aby RCL i URBSFA wypłaciły mu zaliczkę w kwocie 100 000 BEF miesięcznie do czasu znalezienia przez niego nowego pracodawcy, po drugie, aby pozwanym zabroniono stawiania przeszkód w jego zatrudnieniu, w szczególności poprzez żądanie ekwiwalentu za transfer, oraz po trzecie, aby skierowano pytanie prejudycjalne do Trybunału Sprawiedliwości.

35      Postanowieniem z dnia 9 listopada 1990 r. sędzia właściwy w przedmiocie zarządzenia środków tymczasowych zasądził od RCL i URBSFA na rzecz J.‑M. Bosmana zapłatę zaliczki w kwocie 30 000 BEF miesięcznie i nakazał im, by nie stawiały przeszkód w zatrudnieniu J.‑M. Bosmana. Ponadto skierował do Trybunału pytanie prejudycjalne (sprawa C‑340/90) w przedmiocie wykładni art. 48 traktatu w odniesieniu do przepisów regulujących transfery zawodników profesjonalnych (zwanych dalej „regułami dotyczącymi transferów”).

36      W międzyczasie J.‑M. Bosman został zatrudniony w październiku 1990 r. przez drugoligowy klub francuski z Saint-Quentin, pod warunkiem zawieszającym, że jego wniosek o zastosowanie środków tymczasowych zostanie rozpatrzony pozytywnie. Jednak umowa z nim została rozwiązana pod koniec pierwszego sezonu. W lutym 1992 r. J.‑M. Bosman podpisał nową umowę z francuskim klubem Saint-Denis de la Réunion, która została również rozwiązana. Po poszukiwaniu innych ofert w Belgii i we Francji, J.‑M. Bosman został ostatecznie zatrudniony przez trzecioligowy klub belgijski Olympic Charleroi.

37      W opinii sądu krajowego istnieją poważne i spójne przypuszczenia pozwalające na stwierdzenie, że mimo statusu „wolności” przyznanego mu postanowieniem w sprawie zastosowania środków tymczasowych, J.‑M. Bosman stał się objektem bojkotu ze strony wszystkich klubów europejskich, które były w stanie go zatrudnić.

38      W dniu 28 maja 1991 r. cour d’appel de Liège uchylił postanowienie w sprawie zastosowania środków tymczasowych wydane przez tribunal de première instance de Liège w części dotyczącej skierowania przez niego pytania prejudycjalnego do Trybunału. Podtrzymał je jednak w części dotyczącej zasądzenia od RCL zapłaty miesięcznej zaliczki na rzecz J.‑M. Bosmana oraz nakazał RCL i URBSFA oddanie J.‑M. Bosmana do dyspozycji każdego klubu, który chciałby korzystać z jego usług, bez możliwości domagania się zapłaty jakiegokolwiek ekwiwalentu. Postanowieniem z dnia 19 czerwca 1991 r. sprawa C‑340/90 została wykreślona z rejestru Trybunału.

39      URBSFA, które w przeciwieństwie do tego co miało miejsce w trakcie postępowania w sprawie zastosowania środków tymczasowych, nie zostało przypozwane w ramach powództwa głównego wniesionego do tribunal de première instance de Liège, przystąpiło w dniu 3 czerwca 1991 r. do sprawy w charakterze interwenienta. W dniu 20 sierpnia 1991 r. J.‑M. Bosman wezwał UEFA do udziału w charakterze interwenienta w sporze, który prowadził z RCL i URBSFA, a także wniósł bezpośrednio przeciwko UEFA powództwo, powołując się na jej odpowiedzialność z tytułu wprowadzenia regulaminów, które naraziły go na szkodę. W dniu 5 grudnia 1991 r. na wniosek RCL do sporu przystąpił w charakterze interwenienta klub z Dunkierki, w celu zabezpieczenia się przed zasądzeniem od niego jakiejkolwiek kwoty. Odpowiednio w dniu 15 października 1991 r. i w dniu 27 grudnia 1991 r. Union nationale des footballeurs professionnels (francuski związek piłkarzy zawodowych, zwany dalej „UNFP”) oraz stowarzyszenie prawa holenderskiego Vereniging van contractspelers (zwane dalej „VVCS”) przystąpiły do sprawy w charakterze interwenientów.

40      Przedkładając nowe żądania w dniu 9 kwietnia 1992 r., J.‑M. Bosman zmienił swój pierwszy pozew przeciwko RCL, wniósł o zastosowanie nowych środków o charakterze zabezpieczającym przeciwko URBSFA oraz rozbudował swoje roszczenie wobec UEFA. W ramach tychże postępowań domagał się on stwierdzenia, że reguły dotyczące transferów i klauzule obywatelstwa nie mają wobec niego zastosowania, a także zasądzenia na jego rzecz od RCL, URBSFA i UEFA, z racji ich zawinionego postępowania w momencie, kiedy nie powiódł się jego transfer do klubu w Dunkierce, z jednej strony kwoty 11 368 350 BEF, która odpowiadała szkodzie poniesionej przez J.‑M. Bosmana począwszy od dnia 1 sierpnia 1990 r. do końca jego kariery, oraz z drugiej strony, kwoty 11 743 000 BEF odpowiadającej utracie dochodów od początku jego kariery, wynikającej ze stosowania reguł dotyczących transferów. Ponadto domagał się on, aby zostało skierowane do Trybunału pytanie prejudycjalne.

41      Wyrokiem z dnia 11 czerwca 1992 r. tribunal de première instance de Liège uznał swą właściwość do merytorycznego rozpoznania spraw. Poza tym uznał on za dopuszczalne żądania J.‑M. Bosmana wobec RCL, URBSFA i UEFA, zmierzające w szczególności do stwierdzenia, że reguły dotyczące transferów i klauzule obywatelstwa nie mają wobec niego zastosowania, oraz do ukarania trzech organizacji za ich postępowanie. Sąd natomiast oddalił wniesiony przez RCL wniosek o włączenie do sporu w charakterze interwenienta i gwaranta klubu z Dunkierki, ponieważ nie przedstawiono dowodów mogących świadczyć o tym, by ten ostatni klub nie wywiązał się ze swych zobowiązań. Wreszcie uznając, że rozpoznanie roszczeń J.‑M. Bosmana wobec UEFA i URBSFA wymagało rozpatrzenia kwestii zgodności reguł dotyczących transferów z traktatem, sąd krajowy zwrócił się do Trybunału z pytaniami prejudycjalnymi w przedmiocie wykładni art. 48, 85 i 86 traktatu (sprawa C‑269/92).

42      URBSFA, RCL i UEFA wniosły odwołanie od tego wyroku. Ponieważ odwołania te mają skutek zawieszający, postępowanie przed Trybunałem zostało zawieszone. Postanowieniem z dnia 8 grudnia 1993 r. sprawa C‑269/92 została ostatecznie wykreślona z rejestru w następstwie wydania nowego orzeczenia przez cour d’appel de Liège, które jest podstawą niniejszego postępowania.

43      Nie złożono żadnego odwołania wobec UNFP i VVCS, które nie ponowiły swych interwencji w drugiej instancji.

44      W postanowieniu w sprawie wydania orzeczenia w trybie prejudycjalnym cour d’appel de Liège podtrzymał wyrok wydany w pierwszej instancji w części dotyczącej uznania właściwości tribunal de première instance de Liège i dopuszczalności powództw oraz w części, w której stwierdzał on, że rozpoznanie roszczeń J.‑M. Bosmana wobec UEFA i URBSFA wymagało zbadania zgodności z prawem reguł dotyczących transferów. Ponadto uznał za niezbędne zbadanie zgodności z prawem klauzul obywatelstwa z uwagi na to, że roszczenie J.‑M. Bosmana w tym względzie opierało się na art. 18 belgijskiego kodeksu sądowego, który dopuszcza wniesienie powództwa „w celu zapobieżenia naruszeniu poważnie zagrożonego prawa”. W jego opinii J.‑M. Bosman przedstawił materiał dowodowy pozwalający sądzić, że szkoda, jakiej się obawia, polegająca na tym, że klauzule obywatelstwa utrudnią jego karierę, rzeczywiście wystąpi.

45      Sąd krajowy stwierdził w szczególności, że art. 48 traktatu, podobnie jak art. 30, może zakazywać nie tylko wszelkich form dyskryminacji, ale również stosowania barier o charakterze niedyskryminacyjnym w swobodnym przepływie pracowników, jeżeli nie można ich uzasadnić względami nadrzędnymi.

46      W odniesieniu do art. 85 traktatu uznał on, że regulacje FIFA, UEFA i URBSFA mogły stanowić decyzje związków przedsiębiorstw, za pomocą których kluby ograniczają konkurencję w zakresie pozyskiwania zawodników. Po pierwsze, w jego opinii ekwiwalenty za transfer odgrywają rolę zniechęcającą i ich skutkiem jest ograniczenie wysokości wynagrodzeń zawodowych sportowców. Po drugie, klauzule obywatelstwa zabraniają korzystania z usług oferowanych przez zawodników zagranicznych, jeżeli ich liczba przekracza pewien limit. Wreszcie ograniczenie mobilności zawodników wpływa na wymianę handlową między państwami członkowskimi.

47      Ponadto cour d’appel rozważa, czy URBSFA nie zajmuje pozycji dominującej lub czy kluby piłkarskie nie zajmują zbiorowej pozycji dominującej w rozumieniu art. 86 traktatu, skoro ograniczenia konkurencji podniesione w kontekście art. 85 mogą stanowić nadużycie pozycji dominującej zabronione przez art. 86.

48      Cour d’appel oddalił żądania UEFA zmierzające do tego, by tenże sąd zwrócił się do Trybunału o rozstrzygnięcie, czy odpowiedź na pytanie dotyczące transferów byłaby inna w kontekście uregulowań umożliwiających zawodnikowi grę w nowym klubie, nawet jeśli klub ten nie zapłacił klubowi odstępującemu ekwiwalentu za transfer. W tym względzie sąd podkreślił w szczególności, że z uwagi na surowe sankcje grożące klubom, które nie zapłaciłyby ekwiwalentu za transfer, możliwość podjęcia przez zawodnika gry w nowym klubie pozostaje uzależniona od relacji finansowych panujących między klubami.

49      Uwzględniając powyższe, cour d’appel de Liège postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie następujących pytań:

„Czy art. 48, 85 i 86 traktatu rzymskiego z dnia 25 marca 1957 r. należy interpretować w taki sposób, iż zabraniają one:

-      klubowi piłkarskiemu domagania się i pobierania kwot pieniężnych z tytułu zatrudnienia jednego z jego zawodników, któremu kończy się umowa, przez inny klub;

-       krajowym i międzynarodowym związkom czy federacjom sportowym wprowadzania w swoich regulaminach przepisów, które ograniczają dostęp do organizowanych przez nie rozgrywek zawodników zagranicznych będących obywatelami Wspólnoty Europejskiej?”.

50      W dniu 3 czerwca 1994 r. URBSFA wniosła kasację od wyroku wydanego przez cour d’appel, domagając się, aby wyrokiem tym zostały objęte RCL, UEFA i klub z Dunkierki. Pismem z dnia 6 października 1994 r. prokurator przy belgijskim Cour de cassation poinformował Trybunał, że w niniejszej sprawie kasacja nie ma skutku zawieszającego.

51      Wyrokiem z dnia 30 marca 1995 r. Cour de cassation oddalił kasację i orzekł, że oddalenie to czyni bezprzedmiotowymi wnioski o objęcie wyrokiem innych podmiotów. Cour de cassation przekazał kopię tego wyroku Trybunałowi Sprawiedliwości.

 W przedmiocie wniosku o przeprowadzenie środków dowodowych

52      Pismem, które wpłynęło do sekretariatu Trybunału w dniu 16 listopada 1995 r., UEFA złożyła do Trybunału wniosek o nakazanie przeprowadzenia środków dowodowych stosownie do art. 60 regulaminu w celu uzupełnienia informacji na temat roli, jaką odgrywały ekwiwalenty za transfer w finansowaniu małych lub średnich klubów piłki nożnej, mechanizmów regulujących podział dochodów w obrębie istniejących struktur piłki nożnej, jak również istnienia bądź też braku mechanizmów alternatywnych w sytuacji, gdyby system ekwiwalentów za transfer został zlikwidowany.

53      Po ponownym zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego Trybunał uznaje, że wniosek ten należy oddalić. W istocie złożono go w momencie, w którym stosownie do art. 59 § 2 regulaminu procedura ustna została zamknięta. Natomiast z orzecznictwa Trybunału wynika (zob. wyrok z dnia 16 czerwca 1971 r. w sprawie 77/70 Prelle przeciwko Komisji, Rec. str. 561, pkt 7), że taki wniosek może zostać uwzględniony jedynie wtedy, gdy dotyczy on okoliczności faktycznych, które mogłyby mieć decydujący wpływ i na które zainteresowany nie mógł się powołać przed zamknięciem procedury ustnej.

54      W niniejszej sprawie wystarczy podkreślić, że UEFA mogła złożyć swój wniosek przed zamknięciem procedury ustnej. Ponadto kwestia, czy cel, jakim jest utrzymanie równowagi finansowej i równowagi we współzawodnictwie między klubami, a w szczególności zapewnienie środków finansowych dla małych klubów, można osiągnąć za pomocą innych środków, takich jak redystrybucja części dochodów z gry w piłkę nożną, została w szczególności podniesiona przez J.‑M. Bosmana w jego uwagach pisemnych.

 W przedmiocie właściwości Trybunału w zakresie udzielenia odpowiedzi na pytania prejudycjalne

55      URBSFA, UEFA, niektóre rządy, które przedstawiły uwagi, oraz Komisja w trakcie procedury pisemnej kwestionowały z różnych powodów właściwość Trybunału do rozpoznania wszystkich lub części pytań postawionych przez sąd krajowy.

56      Po pierwsze, UEFA i URBSFA podnoszą, że sprawy przed sądem krajowym stanowią narzędzia proceduralne zmierzające do tego, by Trybunał wydał orzeczenie w trybie prejudycjalnym w przedmiocie pytań, których rozstrzygnięcie nie jest w żaden obiektywny sposób niezbędne dla rozwiązania sporów. W istocie ich zdaniem regulamin UEFA nie był zastosowany w momencie nieudanego transferu J.‑M. Bosmana do klubu z Dunkierki, a ponadto nawet gdyby został zastosowany, transfer ten nie wiązał się z wypłatą ekwiwalentu za transfer, a zatem mógł się odbyć. Stąd wykładnia prawa wspólnotowego, o którą ubiega się sąd krajowy, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sporów przed sądem krajowym i zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunał nie jest właściwy do udzielenia odpowiedzi na zadane pytania.

57      Po drugie, URBSFA, UEFA, rządy duński, francuski i włoski, jak również Komisja w uwagach przedstawionych na piśmie, utrzymywały, że pytania w przedmiocie klauzul obywatelstwa nie mają związku ze sporami, które odnoszą się wyłącznie do stosowania reguł dotyczących transferów. W istocie przeszkody dla rozwoju jego kariery, które w opinii J.‑M. Bosmana wyniknęłyby z tych klauzul, są czysto hipotetyczne i nie uzasadniają tego, by Trybunał wypowiedział się w tym względzie na temat wykładni traktatu.

58      Po trzecie, URBSFA i UEFA podniosły na rozprawie, że zgodnie z orzeczeniem belgijskiego Cour de cassation z dnia 30 marca 1995 r., cour d’appel de Liège uznał za niedopuszczalne wnioski złożone przez J.‑M.Bosmana, w których domagał się on stwierdzenia, że zawarte w regulaminie URBSFA klauzule obywatelstwa nie mają do niego zastosowania. W tych okolicznościach spory przed sądem krajowym nie dotyczą ich zdaniem stosowania klauzul obywatelstwa i Trybunał nie powinien odpowiadać na pytania postawione w tym zakresie. Rząd francuski zgodził się z tym stanowiskiem, pod warunkiem, że weryfikacji zostanie poddany zakres wyroku wydanego przez Cour de cassation.

59      W tym względzie należy przypomnieć, że w ramach określonej w art. 177 traktatu współpracy Trybunału i sądów krajowych wyłącznie do sądu krajowego, przed którym wytoczono powództwo i który musi wziąć odpowiedzialność za wydane w następstwie tego orzeczenie, należy ocena, w świetle okoliczności konkretnej sprawy, zarówno konieczności wydania orzeczenia w trybie prejudycjalnym, w celu umożliwienia mu wydania orzeczenia, jak również znaczenia pytań, które przedkłada on Trybunałowi. W konsekwencji w sytuacji, gdy postawione pytania dotyczą wykładni prawa wspólnotowego, Trybunał jest, co do zasady, zobowiązany do wydania orzeczenia (zob. w szczególności wyrok z dnia 5 października 1995 r. w sprawie C‑125/94 Aprile, Rec. str. I‑2919, pkt 16 i 17).

60      Jednakże Trybunał uznał, iż aby określić swoją właściwość w tej sprawie, powinien poddać analizie okoliczności, w jakich zwrócił się do niego sąd krajowy. W istocie atmosfera współpracy, na której powinno opierać się postępowanie w trybie prejudycjalnym, wymaga, aby sąd krajowy uwzględnił ze swej strony rolę, jaka została powierzona Trybunałowi, która polega na wspieraniu funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w państwach członkowskich, a nie na formułowaniu doradczych opinii w odniesieniu do pytań o charakterze ogólnym czy hipotetycznym (zob. w szczególności wyrok z dnia 16 lipca 1992 r. w sprawie C‑83/91 Meilicke, Rec. str. I‑4871, pkt 25).

61      To właśnie uwzględniając tę rolę Trybunał uznał, iż nie jest władny rozstrzygać w przedmiocie pytania prejudycjalnego postawionego przez sąd krajowy, jeżeli widać w sposób wyraźny, że wykładnia czy ocena ważności przepisu prawa wspólnotowego, o które wnosi sąd krajowy, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym czy przedmiotem głównego sporu (zob. w szczególności wyrok z dnia 26 października 1995 r. w sprawie C‑143/94 Furlanis costruzioni generali, Rec. str. I‑3653, pkt 12) lub też gdy problem ma charakter hipotetyczny, a Trybunał nie dysponuje informacjami w zakresie stanu faktycznego lub prawnego niezbędnymi do udzielenia przydatnej odpowiedzi na pytania, które zostały mu postawione (zob. w szczególności ww. wyrok w sprawie Meilicke, pkt 32).

62      W tym przypadku należy najpierw zauważyć, że rozpatrywane jako całość spory przed sądem krajowym nie mają charakteru hipotetycznego i że sąd krajowy przedstawił Trybunałowi ich dokładne ramy faktyczne i prawne, jak również powody, które doprowadziły go do uznania, iż orzeczenie w przedmiocie postawionych pytań prejudycjalnych jest niezbędne dla wydania przez niego wyroku.

63      Następnie nawet jeśli, jak utrzymują URBSFA i UEFA, regulamin UEFA nie był zastosowany w momencie nieudanego transferu J.‑M. Bosmana do klubu z Dunkierki, to jednak nie oznacza to, że nie był on brany pod uwagę przy działaniach zapobiegawczych jakie podjął J.‑M. Bosman wobec URBSFA i UEFA (zob. pkt 40 powyżej) i że wykładnia Trybunału w zakresie zgodności systemu transferów wprowadzonego regulaminem UEFA z prawem wspólnotowym nie mogłaby okazać się przydatna dla sądu krajowego.

64      W odniesieniu w szczególności do pytań dotyczących klauzul obywatelstwa wydaje się, że wnioski przedstawione w tym zakresie w ramach postępowań przed sądem krajowym zostały uznane za dopuszczalne na podstawie krajowego przepisu proceduralnego, który zezwala na wniesienie powództwa, chociażby o ustalenie, aby zapobiec naruszeniu poważnie zagrożonego prawa. Jak wynika z jego wyroku, sąd krajowy uznał, że stosowanie klauzul obywatelstwa mogłoby rzeczywiście stanowić przeszkodę dla kariery J.‑M. Bosmana, ograniczając jego szanse na zatrudnienie lub wystawienie do rozgrywek przez klub z innego państwa członkowskiego. Sąd ten wywnioskował z tego, że przedstawione przez J.‑M. Bosmana żądania mające na celu stwierdzenie, że omawiane klauzule obywatelstwa nie mają do niego zastosowania, spełniają warunki określone w tym przepisie.

65      Do Trybunału nie należy, w ramach niniejszego postępowania, podważenie tej oceny. O ile prawdą jest, że powództwa przed sądem krajowym są powództwami o ustalenie i że zmierzając do zapobieżenia naruszeniu zagrożonego prawa, muszą z konieczności opierać się na niesprawdzonych przewidywaniach, to jednak dopuszcza je prawo krajowe, zgodnie z jego wykładnią dokonaną przez sąd krajowy. W tych okolicznościach udzielenie odpowiedzi na pytania postawione przez ten sąd jest obiektywnie konieczne dla rozstrzygnięcia sporów, które do niego wpłynęły.

66      Wreszcie z wyroku Cour de cassation z dnia 30 marca 1995 r. nie wynika, by klauzule obywatelstwa nie miały związku ze sporami przed sądem krajowym. Cour de cassation uznał jedynie, że kasacja wniesiona przez URBSFA od wyroku wydanego przez cour d’appel opierała się na złej wykładni tego orzeczenia. W swoim odwołaniu URBSFA twierdziło, że tenże sąd uznał za dopuszczalny wniosek J.‑M. Bosmana, w którym domaga się on, by klauzule obywatelstwa zawarte w tych regulaminach nie miały do niego zastosowania. Natomiast z wyroku Cour de cassation wynika, że w opinii cour d’appel wniosek J.‑M. Bosmana miał na celu zapobieżenie przeszkodom w jego karierze, które mogłyby wyniknąć nie z zastosowania klauzul obywatelstwa zawartych w regulaminie URBSFA, które to klauzule dotyczyły zawodników nieposiadających obywatelstwa belgijskiego, lecz podobnych klauzul przewidzianych regulaminami UEFA i innych związków krajowych należących do tej federacji, które mogłyby go dotyczyć jako zawodnika posiadającego obywatelstwo belgijskie.

67      Z powyższego wynika, że Trybunał jest właściwy do udzielenia odpowiedzi na pytania zadane przez cour d’appel de Liège.

 W przedmiocie wykładni art. 48 traktatu w odniesieniu do reguł dotyczących transferów

68      Zadając pytanie pierwsze, sąd krajowy zmierza zasadniczo do ustalenia, czy postanowienia art. 48 traktatu stoją na przeszkodzie stosowaniu ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe reguł, zgodnie z którymi piłkarz zawodowy będący obywatelem jednego z państw członkowskich może, po wygaśnięciu umowy z klubem, do którego przynależy, być zatrudniony przez klub w innym państwie członkowskim jedynie wtedy, gdy klub pozyskujący przekazał klubowi odstępującemu ekwiwalent za transfer, wyszkolenie lub promocję.

 W przedmiocie stosowania art. 48 do reguł ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe

69      W tej kwestii należy na wstępie przeanalizować niektóre z argumentów, jakie zostały przedstawione w odniesieniu do zastosowania tego przepisu do reguł określonych przez stowarzyszenia sportowe.

70      URBSFA utrzymywało, że tylko najważniejsze kluby europejskie mogą być uważane za przedsiębiorstwa, podczas gdy kluby takie jak RCL wykonują działalność gospodarczą jedynie w niewielkim zakresie. Co więcej, w jego opinii pytanie postawione przez sąd krajowy odnoszące się do reguł dotyczących transferów nie dotyczy stosunków pracy między zawodnikami a klubami, lecz relacji finansowych między klubami, jak również konsekwencji, jakie pociąga za sobą wolność zrzeszania się w federacji sportowej. Artykuł 48 traktatu nie miałby zatem zastosowania do omawianego przypadku.

71      Ze swej strony UEFA podnosi w szczególności, że władze wspólnotowe zawsze respektowały niezależność ruchu sportowego, że rozróżnienie aspektów ekonomicznych od aspektów sportowych gry w piłkę nożną jest bardzo trudne oraz że orzeczenie Trybunału dotyczące sytuacji sportowców zawodowych może poddać w wątpliwość całą organizację gry w piłkę nożną. Stąd nawet jeśli art. 48 winien mieć zastosowanie do zawodników profesjonalnych, to niezbędne jest zachowanie pewnego stopnia elastyczności ze względu na specyfikę sportu.

72      Rząd niemiecki podkreślił w pierwszej kolejności, że w większości przypadków sport taki jak piłka nożna nie jest działalnością o charakterze gospodarczym. Następnie podniósł on, że sport w ogólności posiada pewne analogie z kulturą i przypomniał, że stosownie do postanowień art. 128 ust. 1 traktatu WE, Wspólnota szanuje narodową i regionalną różnorodność kultur państw członkowskich. Wreszcie powołał się on na wolność zrzeszania się i autonomię, jaką posiadają w prawie krajowym federacje sportowe, oraz na koniec stwierdził, że na mocy zasady pomocniczości, uznawanej za zasadę ogólną, interwencja władz publicznych, a w szczególności Wspólnoty, w tych dziedzinach musi być ograniczona jedynie do tego, co niezbędne.

73      W odpowiedzi na te argumenty należy przypomnieć, że z uwagi na cele Wspólnoty uprawianie sportu jest dziedziną, która jest objęta prawem wspólnotowym, w zakresie w jakimi stanowi ona działalność gospodarczą w rozumieniu art. 2 traktatu (zob. wyrok z dnia 12 grudnia 1974 r. w sprawie 36/74 Walrave, Rec. str. 1405, pkt 4). Ma to miejsce w przypadku działalności piłkarzy zawodowych lub półzawodowych, w sytuacji gdy świadczą oni pracę lub świadczą usługi za wynagrodzeniem (zob. wyrok z dnia 14 lipca 1976 r. w sprawie 13/76 Donà, Rec. str. 1333, pkt 12).

74      Należy ponadto zauważyć, że w każdym razie dla celów stosowania przepisów prawa wspólnotowego dotyczących swobodnego przepływu pracowników pracodawca niekoniecznie musi posiadać status przedsiębiorstwa, a jedynym wymaganym elementem jest istnienie stosunku pracy lub chęć nawiązania takiego stosunku.

75      Stosowania postanowień art. 48 traktatu nie wyklucza również fakt, że reguły dotyczące transferów regulują raczej relacje finansowe między klubami niż stosunki pracy pomiędzy klubami a zawodnikami. W istocie okoliczność, że kluby będące pracodawcami zobowiązane są do opłacenia ekwiwalentu przy okazji zatrudnienia zawodnika pochodzącego z innego klubu, wpływa na możliwości znalezienia zatrudnienia przez tych zawodników, jak również na warunki, na jakich oferowane jest to zatrudnienie.

76      W odniesieniu do trudności związanych z rozróżnieniem aspektów ekonomicznych i aspektów sportowych gry w piłkę nożną Trybunał uznał w ww. wyroku w sprawie Donà, pkt 15–16, że przepisy prawa wspólnotowego w zakresie swobodnego przepływu pracowników i usług nie wykluczają stosowania regulaminów lub praktyk uzasadnionych względami o charakterze niegospodarczym, związanych ze specyficznym charakterem niektórych meczów. Jednakże podkreślił on, że to ograniczenie zakresu stosowania omawianych przepisów powinno być zawężone do jego celu. A zatem nie można się na nie powoływać w celu wyłączenia wszelkiej działalności sportowej z zakresu stosowania traktatu.

77      W odniesieniu do ewentualnych konsekwencji niniejszego wyroku dla całości organizacji gry w piłkę nożną – zgodnie z utrwalonym orzecznictwem – o ile praktyczne konsekwencje każdego orzeczenia sądowego winny być rozważane z ostrożnością, to jednak nie należy się posuwać aż do osłabienia obiektywnego charakteru prawa i zagrożenia jego stosowania z powodu reperkusji, jakie może spowodować dane orzeczenie sądowe. Reperkusje te mogą być co najwyżej uwzględniane przy podejmowaniu decyzji co do tego, czy w danym wypadku należałoby w sposób wyjątkowy ograniczyć skutki danego wyroku w czasie (zob. w szczególności wyrok z dnia 16 lipca 1992 r. w sprawie C‑163/90 Legros i in., Rec. str. I‑4625, pkt 30).

78      Nie można również podtrzymać argumentu wynikającego z istniejącej w opinii jednej ze stron analogii między sportem a kulturą, w sytuacji gdy pytanie sędziego krajowego nie dotyczy przesłanek wykonywania kompetencji wspólnotowych o ograniczonym zakresie, takich jak kompetencje wynikające z postanowień art. 128 ust. 1, lecz zakresu swobodnego przepływu pracowników, zagwarantowanego przez art. 48, który ustanawia podstawową wolność w systemie Wspólnot (zob. w szczególności wyrok z dnia 31 marca 1993 r. w sprawie C‑19/92 Kraus, Rec. str. I‑1663, pkt 16).

79      W odniesieniu do argumentów wynikających z wolności zrzeszania się należy uznać, że ta zasada, potwierdzona w art. 11 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz wynikająca ze wspólnych dla wszystkich państw członkowskich tradycji konstytucyjnych stanowi część praw podstawowych, które są, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału, potwierdzonym ponadto w preambule Jednolitego aktu europejskiego i art. F ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej, chronione we wspólnotowym porządku prawnym.

80      Jednakże nie można uznać, że reguły ustanowione przez stowarzyszenia sportowe, które przywołuje sąd krajowy, są niezbędne do tego, aby zagwarantować wykonywanie tej wolności przez powyższe stowarzyszenia, przez kluby lub przez zawodników, czy też że stanowią one jej nieodłączną konsekwencję.

81      Wreszcie zasada pomocniczości, w wykładni, jaką nadaje jej rząd niemiecki, a mianowicie, że działanie władz publicznych, a w szczególności władz wspólnotowych powinno w tym zakresie ograniczać się do niezbędnego minimum, nie może skutkować tym, że niezależność, jaką dysponują stowarzyszenia prywatne w zakresie przyjmowania regulaminów sportowych, ogranicza wykonywanie uprawnień przyznanych jednostkom na podstawie traktatu.

82      Po oddaleniu zastrzeżeń związanych ze stosowaniem postanowień art. 48 traktatu w odniesieniu do działalności sportowej, takiej jak działalność wykonywana przez piłkarzy zawodowych, należy przypomnieć, że jak Trybunał orzekł w ww. wyroku w sprawie Walrave, pkt 17, artykuł ten reguluje nie tylko działalność władz publicznych, ale obejmuje również przepisy o innym charakterze, zmierzające do uregulowania w sposób zbiorowy pracy najemnej.

83      Trybunał uznał w istocie, że zniesienie przeszkód między państwami członkowskimi w zakresie swobodnego przepływu osób byłoby zagrożone, jeśli bariery, które początkowo nakładało państwo, mogłyby zostać zastąpione przez przeszkody, jakie wynikają z wykonywania uprawnień w zakresie niezależności prawnej przez stowarzyszenia i instytucje, które nie podlegają prawu publicznemu (zob. ww. wyrok w sprawie Walrave, pkt 18).

84      Ponadto zauważył on, że warunki pracy są uregulowane w różnych państwach członkowskich albo w drodze przepisów ustawowych lub wykonawczych, albo w drodze konwencji czy innych aktów zawartych lub przyjętych przez osoby prawa prywatnego. Wobec tego jeżeli art. 48 traktatu ograniczałby się do aktów przyjętych przez władzę publiczną, mogłyby z tego wyniknąć nierówności w zakresie jego stosowania (zob. ww. wyrok w sprawie Walrave, pkt 19). Ryzyko to jest tym większe, że jak podkreślono w pkt 24 niniejszego wyroku, w przypadku takim jak będący przedmiotem sprawy przed sądem krajowym, reguły dotyczące transferów zostały ustanowione przez poszczególne jednostki lub przy zastosowaniu różnych technik w poszczególnych państwach członkowskich.

85      UEFA podnosi zarzut, że taka wykładnia czyni postanowienia art. 48 traktatu bardziej rygorystycznymi w stosunku do jednostek niż do państw członkowskich, ponieważ jedynie państwa członkowskie mogą powoływać się na ograniczenia uzasadnione względami porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego i zdrowia publicznego.

86      Argument ten opiera się na niedokładnej przesłance. W istocie nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby jednostki powoływały się na względy porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego i zdrowia publicznego. Charakter publiczny lub prywatny rzeczonej regulacji nie ma żadnego wpływu na zakres bądź treść przywoływanych względów uzasadniających.

87      W tej sytuacji należy stwierdzić, że art. 48 traktatu ma zastosowanie do ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe takie jak URBSFA, FIFA lub UEFA reguł, które określają warunki świadczenia pracy przez zawodowych sportowców.

 W kwestii tego, czy sytuacja, którą opisuje sąd krajowy, ma charakter wyłącznie wewnętrzny

88      UEFA uważa, że spory toczące się przed sądem krajowym odnoszą się do sytuacji czysto wewnętrznej państwa belgijskiego, która nie jest objęta zakresem stosowania art. 48 traktatu. W istocie w jej opinii dotyczą one zawodnika belgijskiego, którego transfer zakończył się niepowodzeniem w wyniku postępowania klubu belgijskiego i związku belgijskiego.

89      Z utrwalonego orzecznictwa wynika oczywiście (zob. w szczególności wyroki z dnia 28 marca 1979 r. w sprawie 175/78 Saunders, Rec. str. 1129, pkt 11; z dnia 28 czerwca 1984 r. w spraiwe 180/83 Moser, Rec. str. 2539, pkt 15; z dnia 28 stycznia 1992 r. w sprawie C‑332/90 Steen, Rec. str. I‑341, pkt 9, oraz ww. wyrok w sprawie Kraus, pkt 15), że postanowienia traktatu w zakresie swobodnego przepływu pracowników, a w szczególności art. 48 nie mogą mieć zastosowania w odniesieniu do sytuacji czysto wewnętrznych danego państwa członkowskiego, to znaczy sytuacji, gdy brakuje czynnika łączącego je z jakąkolwiek sytuacją przewidzianą przez prawo wspólnotowe.

90      Jednakże z okoliczności faktycznych, jakie zostały ustalone przez sąd krajowy wynika, że J.‑M. Bosman zawarł umowę o pracę z klubem w innym państwie członkowskim w celu świadczenia pracy na terytorium tego państwa. Jak słusznie podniósł zainteresowany, czyniąc to, odpowiedział on na faktycznie otrzymaną w rozumieniu art. 48 ust. 3 lit. a) ofertę zatrudnienia.

91      Z uwagi na to, iż sytuacji będącej przedmiotem sporów przed sądem krajowym nie można uznać za sytuację czysto wewnętrzną, należy oddalić argument wysunięty przez UEFA.

 W przedmiocie istnienia przeszkód w swobodnym przepływie pracowników

92      Należy zatem sprawdzić, czy reguły dotyczące transferów stanowią przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników, zakazaną przez art. 48 traktatu.

93      Jak Trybunał stwierdził już wielokrotnie, swobodny przepływ pracowników stanowi jedną z podstawowych zasad Wspólnoty, a postanowienia traktatu, które gwarantują tę swobodę, mają skutek bezpośredni od zakończenia okresu przejściowego.

94      Trybunał uznał również, że ogół postanowień traktatu dotyczących swobodnego przepływu osób ma na celu ułatwienie obywatelom Wspólnoty wykonywania każdego rodzaju działalności zawodowej na terytorium Wspólnoty i stoi na przeszkodzie stosowaniu środków, które mogłyby stawiać w mniej korzystnym położeniu tych obywateli, którzy chcieliby wykonywać działalność gospodarczą na terytorium innego państwa członkowskiego (zob. wyrok z dnia 7 lipca 1988 r. w sprawie 143/87 Stanton, Rec., str. 3877, pkt 13, i z dnia 7 lipca 1992 r. w sprawie C‑370/90 Singh, Rec., str. I‑4265, pkt 16).

95      W tym kontekście obywatele państw członkowskich dysponują w szczególności wynikającym bezpośrednio z traktatu prawem opuszczenia swego kraju pochodzenia i udania się do innego państwa członkowskiego oraz przebywania tam w celu wykonywania działalności gospodarczej (zob. w szczególności wyrok z dnia 5 lutego 1991 r. w sprawie C‑363/89 Roux, Rec., str. I‑273, pkt 9, oraz ww. wyrok w sprawie Singh, pkt 17).

96      Przepisy, które uniemożliwiają obywatelowi państwa członkowskiego opuszczenie kraju pochodzenia i wykonywanie prawa swobodnego przepływu osób lub zniechęcają go do tego, stanowią zatem przeszkody w wykonywaniu tej swobody, nawet jeśli mają one zastosowanie niezależnie od obywatelstwa danych pracowników (zob. w szczególności wyrok z dnia 7 marca 1991 r. w sprawie C‑10/90 Masgio, Rec. str. I‑1119, pkt 18 i 19).

97      Ponadto Trybunał wskazał w wyroku z dnia 27 września 1988 r. w sprawie 81/87 Daily Mail and General Trust, Rec. str. 5483, pkt 16, że pomimo iż postanowienia traktatu dotyczące swobody przedsiębiorczości zmierzają w szczególności do zapewnienia traktowania narodowego w przyjmującym państwie członkowskim, to sprzeciwiają się one również temu, aby państwo pochodzenia utrudniało wykonywanie działalności w innym państwie członkowskim swemu obywatelowi lub spółce utworzonej zgodnie z prawem tego państwa i objętej ponadto zakresem definicji zawartej w art. 58. Prawa zagwarantowane w art. 52 i nast. byłyby pozbawione znaczenia, gdyby państwo pochodzenia mogło zabronić przedsiębiorstwom opuszczania jego terytorium w celu wykonywania działalności w innym państwie członkowskim. Te same względy mają zastosowanie w odniesieniu do art. 48 traktatu w stosunku do reguł ograniczających swobodny przepływ obywateli jednego państwa członkowskiego, którzy chcieliby świadczyć pracę w innym państwie członkowskim.

98      Natomiast prawdą jest, że omawiane reguły dotyczące transferów, będące przedmiotem sporów przed sądem krajowym, mają zastosowanie również w odniesieniu do zawodników klubów należących do różnych związków krajowych w obrębie tego samego państwa członkowskiego, i że analogiczne reguły regulują transfery pomiędzy klubami należącymi do tego samego związku krajowego.

99      Jednakże, jak zauważyli J.‑M. Bosman, rząd duński oraz rzecznik generalny w pkt 209–210 opinii, reguły te mogą ograniczać swobodę przepływu zawodników, którzy chcieliby wykonywać działalność w innym państwie członkowskim, uniemożliwiając im opuszczenie klubu, do którego przynależą, lub zniechęcając ich do tego, nawet po wygaśnięciu umowy o pracę, która wiąże ich z tymi klubami.

100    W istocie w sytuacji gdy reguły te przewidują, że piłkarz zawodowy nie może wykonywać działalności w klubie pozyskującym znajdującym się w innym państwie członkowskim, jeżeli klub ten nie przekazał klubowi odstępującemu ekwiwalentu za transfer, którego wysokość została ustalona między tymi klubami lub określona zgodnie z regulaminami stowarzyszeń sportowych, to reguły te stanowią przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników.

101    Jak słusznie podkreślił sąd krajowy, na to stwierdzenie nie ma wpływu okoliczność, iż przyjęte przez UEFA w 1990 r reguły dotyczące transferów przewidywały, że relacje finansowe między dwoma klubami nie będą miały wpływu na działalność zawodnika, który będzie mógł grać w klubie pozyskującym. W istocie ten ostatni klub jest nadal zobowiązany do zapłaty ekwiwalentu, pod groźbą sankcji, która może nawet pociągać za sobą wykluczenia go z listy klubów z powodu posiadanych długów, co uniemożliwia mu w równie skuteczny sposób zatrudnienie zawodnika pochodzącego z klubu znajdującego się w innym państwie członkowskim bez uiszczenia kwoty należnej z tytułu tego ekwiwalentu.

102    Wnioskowania tego nie podważa również przywoływane przez URBSFA i UEFA orzecznictwo Trybunału, które wyklucza, by art. 30 traktatu miał zastosowanie w odniesieniu do przepisów, które ograniczają niektóre sposoby sprzedaży bądź ich zakazują, o ile tylko obowiązują one wszystkie zainteresowane podmioty gospodarcze prowadzące działalność na terytorium krajowym i dotyczą w ten sam sposób, z prawnego i faktycznego punktu widzenia, obrotu produktami krajowymi i produktami pochodzącymi z innych państw członkowskich (zob. wyrok z dnia 24 listopada 1993 r. w sprawach połączonych C‑267/91 i C‑268/91 Keck i Mithouard, Rec. str. I‑6097, pkt 16).

103    W istocie wystarczy podkreślić, że mimo iż reguły będące przedmiotem spraw przed sądem krajowym mają również zastosowanie w odniesieniu do transferów pomiędzy klubami należącymi do różnych związków krajowych w obrębie tego samego państwa członkowskiego i są one analogiczne do reguł obowiązujących w odniesieniu do transferów pomiędzy klubami należącymi do tego samego związku krajowego, to nie zmienia to faktu, że warunkują one bezpośrednio dostęp zawodników do rynku pracy w pozostałych państwach członkowskich i mogą w ten sposób utrudniać swobodny przepływ pracowników. Nie mogą być one zatem równoznaczne z regulacjami dotyczącymi sposobów sprzedaży towarów, które zgodnie z wyrokiem w sprawie Keck i Mithouard uważa się za wyłączone z zakresu stosowania art. 30 traktatu (zob. również w zakresie swobody świadczenia usług wyrok z dnia 10 maja 1995 r. w sprawie C‑384/93 Alpine Investments, Rec. str. I‑1141, pkt 36–38).

104    W konsekwencji reguły dotyczące transferów stanowią przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników, co do zasady zakazaną przez art. 48 traktatu. Inaczej byłoby jedynie wtedy, gdyby reguły te służyły realizacji słusznego celu, zgodnego z traktatem, i były uzasadnione nadrzędnymi względami interesu ogólnego. W takim jednak przypadku konieczne byłoby, aby stosowanie tych reguł było właściwe dla zagwarantowania realizacji danego celu i nie wykraczało poza to, co jest niezbędne dla jego osiągnięcia (zob. w szczególności ww. wyrok w sprawie Kraus, pkt 32, i wyrok z dnia 30 listopada 1995 r. w sprawie C‑55/94 Gebhard, Rec. str. I‑4165, pkt 37).

 W przedmiocie istnienia względów uzasadniających

105    Początkowo URBSFA, UEFA oraz rządy francuski i włoski utrzymywały, że reguły dotyczące transferów uzasadnione są potrzebą utrzymania równowagi finansowej i równowagi we współzawodnictwie między klubami oraz wspierania poszukiwania talentów i szkolenia młodych zawodników.

106    Z uwagi na duże społeczne znaczenie sportu, a w szczególności piłki nożnej we Wspólnocie, należy uznać, iż cele polegające na utrzymaniu równowagi między klubami poprzez zachowanie pewnego stopnia równości szans i niepewności co do rezultatów, jak również na zachęcaniu do rekrutacji i szkolenia młodych zawodników, są celami słusznymi.

107    W odniesieniu do pierwszego z wymienionych celów J.‑M. Bosman słusznie podkreślił, że stosowanie reguł dotyczących transferów nie stanowi adekwatnego środka dla zapewnienia utrzymania równowagi finansowej i równowagi we współzawodnictwie w świecie piłkarskim. Reguły te nie uniemożliwiają najbogatszym klubom pozyskiwania najlepszych zawodników ani nie stoją na przeszkodzie temu, by dostępne środki finansowe były decydującym czynnikiem we współzawodnictwie sportowym, co poważnie narusza równowagę w stosunkach między klubami.

108    W odniesieniu do drugiego celu należy przyznać, że perspektywa pobierania ekwiwalentów za transfer, promocję lub wyszkolenie jest w rzeczywistości czynnikiem wspierającym poszukiwanie talentów przez kluby i szkolenie młodych zawodników.

109    Jednakże z uwagi na to, iż nie można dokładnie przewidzieć przyszłości sportowej młodych zawodników, oraz z powodu ograniczonej liczby zawodników, którzy podejmują działalność zawodową, ekwiwalenty te mają charakter niepewny i losowy i w każdym przypadku są niezależne od rzeczywistych kosztów poniesionych przez kluby zarówno na wyszkolenie przyszłych zawodników profesjonalnych jak i tych, którzy nigdy nimi nie zostaną. W tych okolicznościach perspektywa pobierania takich ekwiwalentów nie może być decydującym elementem zachęcającym do rekrutacji i szkolenia młodych zawodników ani odpowiednim środkiem dla finansowania tej działalności, w szczególności w przypadku małych klubów.

110    Ponadto, jak podniósł rzecznik generalny w pkt 226 i następnych opinii, te same cele można osiągnąć w co najmniej równie skuteczny sposób za pomocą innych środków, które nie stanowią przeszkody w swobodnym przepływie pracowników.

111    Następnie argumentowano, że reguły dotyczące transferów są niezbędne dla ochrony światowej organizacji gry w piłkę nożną.

112    W tym względzie należy podkreślić, że niniejsze postępowanie dotyczy stosowania tych reguł w obrębie Wspólnoty i nie dotyczy relacji między związkami krajowymi państw członkowskich a związkami z krajów trzecich. Ponadto stosowanie różnych reguł w odniesieniu do transferów między klubami należącymi do związków krajowych we Wspólnocie i do transferów pomiędzy tymi klubami a klubami należącymi do związków krajowych z państw trzecich nie powinno stwarzać szczególnych problemów. W istocie jak wynika z pkt 22–23 powyżej, zasady, które do tego momentu regulowały transfery w obrębie związków krajowych niektórych państw członkowskich, różnią się od zasad stosowanych na płaszczyźnie międzynarodowej.

113    Wreszcie nie można zaakceptować argumentu, że omawiane reguły są niezbędne dla wyrównania kosztów, które kluby musiały ponieść w związku z wypłatą ekwiwalentów w momencie rekrutacji zawodników, skoro argument ten zmierza do uzasadnienia utrzymania barier w swobodnym przepływie pracowników jedynie w oparciu o to, że podobne reguły mogły istnieć w przeszłości.

114    W konsekwencji należy odpowiedzieć na pytanie pierwsze, że art. 48 traktatu stoi na przeszkodzie stosowaniu ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe reguł, zgodnie z którymi piłkarz zawodowy będący obywatelem jednego z państw członkowskich nie może po wygaśnięciu umowy z klubem zostać zatrudniony przez klub innego państwa członkowskiego, o ile klub pozyskujący nie zapłaci klubowi odstępującemu ekwiwalentu za transfer, wyszkolenie lub promocję.

 W przedmiocie wykładni art. 48 traktatu w odniesieniu do klauzul obywatelstwa

115    Zadając pytanie drugie sąd krajowy zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 48 stoi na przeszkodzie stosowaniu ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe reguł, zgodnie z którymi kluby piłkarskie mogą w meczach rozgrywanych w organizowanych przez nie zawodach wystawić do gry na boisku tylko ograniczoną liczbę zawodników profesjonalnych będących obywatelami innego państwa członkowskiego.

 W przedmiocie istnienia przeszkody w swobodnym przepływie pracowników

116    Jak Trybunał stwierdził w pkt 87 powyżej, postanowienia art. 48 traktatu mają zastosowanie do ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe reguł, które określają warunki świadczenia pracy przez zawodowych sportowców. Należy zatem dokonać analizy, czy klauzule obywatelstwa stanowią przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników, zabronioną przez art. 48 traktatu.

117    Artykuł 48 ust. 2 wyraźnie stanowi, że swobodny przepływ pracowników obejmuje zniesienie wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową między pracownikami państw członkowskich w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy.

118    Postanowienie to zostało w szczególności wprowadzone w życie art. 4 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz.U. L 257, str. 2), na podstawie którego przepisy ustawowe, wykonawcze lub administracyjne państw członkowskich, które ograniczają liczbowo lub procentowo zatrudnienie cudzoziemców w przedsiębiorstwie, branży, regionie lub w skali kraju, nie mają zastosowania do obywateli innych państw członkowskich.

119    Ta sama zasada wyklucza, by klauzule zapisane w regulaminach stowarzyszeń sportowych ograniczały prawo obywateli innych państw członkowskich do uczestnictwa w meczach piłki nożnej w charakterze zawodników profesjonalnych (zob. ww. wyrok w sprawie Donà, pkt 19).

120    W tym względzie okoliczność, że klauzule te nie dotyczą zatrudnienia tych zawodników, które nie podlega ograniczeniu, lecz możliwości ich wystawiania w meczach oficjalnych przez kluby, jest nieistotna. Ponieważ udział w tych meczach stanowi główny przedmiot działalności zawodnika profesjonalnego, jest sprawą oczywistą, że reguła która udział ten ogranicza, ogranicza również możliwość zatrudnienia tego zawodnika.

 W przedmiocie istnienia względów uzasadniających

121    Po ustaleniu w ten sposób istnienia przeszkody, należy sprawdzić, czy można ją uzasadnić w świetle art. 48 traktatu.

122    URBSFA, UEFA, jak również rządy niemiecki, francuski i włoski podnoszą, że klauzule obywatelstwa są uzasadnione względami o charakterze niegospodarczym, związanymi jedynie ze sportem jako takim.

123    W istocie w ich opinii, po pierwsze, służą one utrzymaniu tradycyjnych związków między klubem a jego krajem, co stanowi czynnik o dużym znaczeniu, umożliwiający publiczności utożsamianie się z ulubioną drużyną i zapewniający, że kluby biorące udział w rozgrywkach międzynarodowych skutecznie reprezentują swoje kraje.

124    Po drugie, klauzule te są niezbędne do zapewnienia wystarczającej liczby zawodników rezerwowych, aby umożliwić drużynom narodowym wystawienie zawodników najwyższej klasy mogących grać na wszystkich pozycjach na boisku.

125    Po trzecie, pomagają one w utrzymaniu równowagi we współzawodnictwie między klubami poprzez zapobieganie pozyskiwaniu najlepszych zawodników przez najbogatsze kluby.

126    Wreszcie UEFA podkreśla, że reguła „3 + 2” została wypracowana wspólnie z Komisją i powinna być regularnie weryfikowana w zależności od zmiany polityki wspólnotowej.

127    W tym kontekście należy przypomnieć, że w ww. wyroku w sprawie Donà, pkt 14 i 15, Trybunał uznał, że postanowienia traktatu w zakresie swobodnego przepływu osób nie stoją na przeszkodzie stosowaniu regulaminów lub praktyk wykluczających zawodników zagranicznych z uczestnictwa w niektórych meczach ze względów o charakterze niegospodarczym, związanych ze specyficznym charakterem niektórych meczów, a więc związanych wyłącznie ze sportem jako takim, podobnie jak ma to miejsce w odniesieniu do meczów pomiędzy drużynami narodowymi z różnych krajów. Jednakże podkreślił on, że to ograniczenie zakresu stosowania omawianych postanowień powinno być zawężone do jego celu.

128    W tym przypadku klauzule obywatelstwa nie dotyczą szczególnych meczów, w których rywalizują ze sobą reprezentacje poszczególnych krajów, ale mają one zastosowanie w odniesieniu do ogółu międzyklubowych meczów oficjalnych, a zatem do podstawowej działalności wykonywanej przez zawodników profesjonalnych.

129    W tych okolicznościach nie można uznać klauzul obywatelstwa za zgodne z postanowieniami art. 48 traktatu bez jednoczesnego pozbawienia tego przepisu jego skuteczności (effet utile) i zniweczenia podstawowego prawa swobodnego dostępu do zatrudnienia, które przepis ten przyznaje indywidualnie każdemu pracownikowi ze Wspólnoty (zob. w odniesieniu do tego ostatniego punktu wyrok z dnia 15 października 1987 r. w sprawie 222/86 Heylens, Rec. str. 4097, pkt 14).

130    Żaden z argumentów podniesionych przez stowarzyszenia sportowe i przez rządy, które przedstawiły swoje uwagi, nie podważa takiego wniosku.

131    Po pierwsze należy podnieść, że związek między klubem piłkarskim a państwem członkowskim, w którym klub prowadzi działalność, nie może być uznany za nieodłącznie związany z działalnością sportową, podobnie jak związek, który łączy ten klub z daną dzielnicą, miastem czy regionem lub w przypadku Zjednoczonego Królestwa z terytorium działania każdej z czterech federacji. Mimo iż w trakcie mistrzostw krajowych rywalizują ze sobą kluby z różnych regionów, różnych miast lub różnych dzielnic, żadna reguła nie ogranicza prawa klubów do wystawiania w meczach zawodników z innych regionów, miast lub dzielnic.

132    Ponadto w rozgrywkach międzynarodowych uczestniczą wyłącznie kluby, które uzyskały pewne wyniki sportowe w poszczególnych krajach niezależnie od obywatelstwa zawodników, którzy w nich grają.

133    Po drugie należy zauważyć, że mimo iż w drużynach narodowych mogą grać wyłącznie zawodnicy posiadający obywatelstwo danego kraju, to zawodnicy ci niekoniecznie muszą być uprawnieni do gry w klubach tego kraju. Ponadto stosownie do regulaminów stowarzyszeń sportowych kluby, które zatrudniają zawodników zagranicznych, zobowiązane są do umożliwienia im udziału w niektórych meczach drużyny narodowej ich kraju.

134    Poza tym o ile skutkiem swobodnego przepływu pracowników w związku z otwarciem rynku pracy danego państwa członkowskiego dla obywateli pozostałych państw członkowskich jest ograniczenie szans znalezienia zatrudnienia na terytorium tego państwa jego obywatelom, o tyle oferuje on w zamian nowe perspektywy zatrudnienia tym samym pracownikom w pozostałych państwach członkowskich. Te względy mają zastosowanie oczywiście także w odniesieniu do piłkarzy zawodowych.

135    Po trzecie w kwestii utrzymania równowagi we współzawodnictwie należy zauważyć, że klauzule obywatelstwa, które uniemożliwiłyby najbogatszym klubom zatrudnienie najlepszych zawodników zagranicznych, nie mogą spełnić tego celu w sytuacji, gdy żadna reguła nie ogranicza możliwości rekrutowania przez te kluby najlepszych zawodników krajowych, co w równej mierze zaburza tę równowagę.

136    Wreszcie w odniesieniu do argumentu wynikającego z udziału Komisji w opracowywaniu reguły „3 + 2” należy przypomnieć, że poza przypadkami, w których takie kompetencje przyznano Komisji w sposób wyraźny, nie jest ona upoważniona do udzielania gwarancji dotyczących zgodności określonego postępowania z traktatem (zob. również wyrok z dnia 27 maja 1981 r. w sprawach połączonych 142/80 i 143/80 Essevi i Salengo, Rec. str. 1413, pkt 16). W żadnym wypadku nie jest ona uprawniona do wyrażenia zgody na postępowanie niezgodne z traktatem.

137    Z powyższego wynika, że art. 48 stoi na przeszkodzie stosowaniu ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe reguł, zgodnie z którymi w meczach rozgrywanych w organizowanych przez nie zawodach kluby piłkarskie mogą wystawić do gry na boisku jedynie ograniczoną liczbę piłkarzy zawodowych będących obywatelami innych państw członkowskich.

 W przedmiocie wykładni art. 85 i 86 traktatu

138    Z uwagi na to, iż dwa rodzaje reguł, o których mowa w pytaniach prejudycjalnych, są sprzeczne z postanowieniami art. 48, rozstrzygnięcie kwestii wykładni art. 85 i 86 traktatu nie jest konieczne.

 W przedmiocie skutków niniejszego wyroku w czasie

139    W przedstawionych ustnie i sformułowanych na piśmie uwagach UEFA i URBSFA zwróciły uwagę Trybunału na poważne konsekwencje, które mogłyby wyniknąć z jego wyroku dla całej organizacji gry w piłkę nożną, w przypadku gdyby Trybunał uznał, że reguły dotyczące transferów i klauzule obywatelstwa są niezgodne z traktatem.

140    Ze swej strony J.‑M. Bosman, zauważając, że takie rozwiązanie nie jest konieczne, wspomniał o możliwości ograniczenia w czasie skutków wyroku wydanego przez Trybunał w części odnoszącej się do reguł dotyczących transferów.

141    Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, wykładnia, jaką nadaje przepisowi prawa wspólnotowego Trybunał w wykonaniu właściwości powierzonej mu na podstawie art. 177 traktatu, wyjaśnia i precyzuje, gdy zachodzi taka potrzeba, znaczenie i zakres takiego przepisu, określając sposób, w jaki winien być on rozumiany i stosowany od momentu jego wejścia w życie. Wynika z tego, iż w ten sposób interpretowany przepis może i winien być stosowany przez sądy również w odniesieniu do stosunków prawnych powstałych przed wydaniem wyroku rozstrzygającego w przedmiocie wniosku o dokonanie wykładni, jeżeli ponadto spełnione są wszystkie przesłanki pozwalające na wnoszenie do właściwych sądów spraw dotyczących stosowania tego przepisu (zob. w szczególności wyrok z dnia 2 lutego 1988 r. w sprawie 24/86 Blaizot, Rec. str. 379, pkt 27).

142    Jedynie wyjątkowo Trybunał może, stosując nieodłącznie związaną ze wspólnotowym porządkiem prawnym ogólną zasadę pewności prawa, ograniczyć możliwość powołania się przez każdą osobę zainteresowaną, w celu zakwestionowania stosunków prawnych ustanowionych w dobrej wierze, na przepis, którego wykładni Trybunał dokonał. Tego rodzaju ograniczenie może być wprowadzone wyłącznie przez Trybunał w samym wyroku, który rozstrzyga w kwestii wykładni, o którą się do niego zwrócono (zob. w szczególności ww. wyrok w sprawie Blaizot, pkt 28, oraz ww. wyrok w sprawie Legros i in., pkt 30).

143    W niniejszej sprawie szczególne cechy reguł ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe w odniesieniu do transferów zawodników pomiędzy klubami z różnych państw członkowskich, jak również okoliczność, że te same lub analogiczne reguły mają zastosowanie zarówno do transferów między klubami należącymi do tego samego związku krajowego, jak i do transferów między klubami należącymi do różnych związków krajowych w tym samym państwie członkowskim, mogły wytworzyć stan niepewności w zakresie zgodności tychże reguł z prawem wspólnotowym.

144    W tych okolicznościach nadrzędne względy pewności prawa stoją na przeszkodzie temu, by kwestionowano sytuacje prawne, których skutki wygasły w przeszłości. Należy jednak przewidzieć wyjątek na rzecz osób, które we właściwym czasie podjęły kroki w celu ochrony swych praw. Należy wreszcie uściślić, iż ograniczenie skutków tej wykładni może być dopuszczone jedynie w odniesieniu do ekwiwalentów za transfer, wyszkolenie lub promocję, które w dniu wydania niniejszego wyroku zostały już zapłacone lub są należne w wykonaniu zobowiązania powstałego przed tą datą.

145    W konsekwencji należy orzec, że nie można powoływać się na bezpośrednią skuteczność art. 48 traktatu przy dochodzeniu roszczeń związanych z ekwiwalentem za transfer, wyszkolenie lub promocję, który w dniu wydania niniejszego wyroku został już zapłacony lub jest należny w wykonaniu zobowiązania powstałego przed tą datą, z wyłączeniem podmiotów prawa, które przed tą datą skierowały sprawę do sądu lub podniosły równoważne żądanie zgodnie z obowiązującym prawem krajowym.

146    Natomiast nie można ograniczyć w czasie skutków niniejszego wyroku w odniesieniu do klauzul obywatelstwa. W świetle ww. wyroków w sprawie Walrave i w sprawie Donà podmioty prawa nie mogłyby w istocie w sposób racjonalny uważać, iż dyskryminacja wynikająca z tych klauzul jest zgodna z postanowieniami art. 48 traktatu.

 W przedmiocie kosztów

147    Koszty poniesione przez rządy duński, niemiecki, francuski i włoski oraz przez Komisję Wspólnot Europejskich, które przedstawiły swe uwagi Trybunałowi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem; do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie pytań przedłożonych mu przez cour d’appel de Liège postanowieniem z dnia 1 października 1993 r., orzeka, co następuje:

1)      Artykuł 48 traktatu EWG stoi na przeszkodzie stosowaniu ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe reguł, zgodnie z którymi piłkarz zawodowy będący obywatelem jednego z państw członkowskich nie może po wygaśnięciu umowy z klubem zostać zatrudniony przez klub innego państwa członkowskiego, o ile klub pozyskujący nie zapłaci klubowi odstępującemu ekwiwalentu za transfer, wyszkolenie lub promocję.

2)      Artykuł 48 traktatu EWG stoi na przeszkodzie stosowaniu ustanowionych przez stowarzyszenia sportowe reguł, zgodnie z którymi w meczach rozgrywanych w organizowanych przez nie zawodach kluby piłkarskie mogą wystawić do gry na boisku jedynie ograniczoną liczbę piłkarzy zawodowych będących obywatelami innych państw członkowskich

3)      Nie można powoływać się na bezpośrednią skuteczność art. 48 traktatu EWG przy dochodzeniu roszczeń związanych z ekwiwalentem za transfer, wyszkolenie lub promocję, który w dniu wydania niniejszego wyroku został już zapłacony lub jest należny w wykonaniu zobowiązania powstałego przed tą datą, z wyłączeniem podmiotów prawa, które przed tą datą skierowały sprawę do sądu lub podniosły równoważne żądanie zgodnie z obowiązującym prawem krajowym.

Ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 15 grudnia 1995 r.

* Język postępowania: francuski.