1.

Een van de sectoren die het zwaarst en direct door de COVID-19-pandemie werd getroffen, was de reis- en toerismesector. ( 2 ) De onzekerheid die de pandemie had veroorzaakt en de snelle verspreiding ervan over verscheidene continenten noopten vele reizigers ertoe hun pakketreisovereenkomst te beëindigen voordat de regeringen noodmaatregelen namen en de grenzen werden gesloten. In deze onzekere context ontstond twijfel over de precieze omvang van de rechten en plichten van de partijen bij een pakketreisovereenkomst en werd het met name moeilijk voor reizigers om hun recht uit te oefenen op beëindiging van de overeenkomst zonder betaling van een beëindigingsvergoeding, overeenkomstig artikel 12, lid 2, van richtlijn (EU) 2015/2302 ( 3 ).

2.

Tegen die achtergrond werpt het onderhavige verzoek om een prejudiciële beslissing een louter procesrechtelijke kwestie op die betrekking heeft op de bevoegdheid van de rechter om ambtshalve de rechten te erkennen die de consument ontleent aan richtlijn 2015/2302, en meer in het bijzonder het recht van de reiziger om, in overeenstemming met de in artikel 12, lid 2, van die richtlijn gestelde voorwaarden, de pakketreisovereenkomst te beëindigen zonder betaling van een beëindigingsvergoeding bij onvermijdbare en buitengewone omstandigheden. Daarnaast rijst in het hoofdgeding de vraag of een rechter de bevoegdheid moet hebben om een consument ambtshalve meer toe te kennen dan hij heeft gevorderd om de daadwerkelijke uitoefening van de rechten die hij als reiziger aan deze richtlijn ontleent, te waarborgen.

3.

Er bestaat vaste en overvloedige rechtspraak over de bevoegdheid van de nationale rechter om ambtshalve te oordelen of een contractueel beding oneerlijk is. Tot die rechtspraak, die is ingegeven door het streven om de zwakkere partij te beschermen, behoren enkele beginselarresten van het consumentenrecht van de Unie ( 4 ), zoals Océano Grupo ( 5 ), Cofidis ( 6 ) of Aziz ( 7 ). Het arrest Océano Grupo werd beschouwd als „een krachtig instrument om oneerlijkheid uit te bannen en sociale rechtvaardigheid in het overeenkomstenrecht te herstellen” ( 8 ), terwijl het arrest Cofidis zelfs een inspiratiebron voor kunstenaars heeft gevormd ( 9 ). Nadat deze rechtspraak zich gedurende meer dan twintig jaar heeft ontwikkeld en geconsolideerd, werpen de recentste arresten meer licht op enkele aspecten van de doctrine inzake ambtshalve bevoegdheid, waarbij een soms wankel evenwicht tot stand wordt gebracht tussen een doeltreffende bescherming van de consument en de fundamentele beginselen van procesrecht. ( 10 ) Vanuit dat oogpunt lijkt de doctrine inzake ambtshalve bevoegdheid in een „volwassen” fase te zijn aanbeland, of zoals één auteur het treffend formuleert, de „leeftijd van het gezond verstand” ( 11 ). De onderhavige zaak zit in die fase.

4.

Hoofdstuk II van richtlijn 2015/2302 heeft als opschrift „Informatieverplichtingen en inhoud van de pakketreisovereenkomst”. In dat hoofdstuk luidt artikel 5, met als opschrift „Precontractuele informatie”, als volgt:

„1.   De lidstaten zorgen ervoor dat de organisator en, indien de pakketreis wordt verkocht via een doorverkoper, ook de doorverkoper, de reiziger, voordat deze is gebonden door een pakketreisovereenkomst of een daarmee overeenstemmend aanbod, door middel van het relevante formulier als bedoeld in bijlage I, deel A of deel B, de standaardinformatie verstrekt, alsook, voor zover deze van toepassing is op de pakketreis, de volgende informatie:

[…]

[…]

3.   De in de leden 1 en 2 bedoelde informatie wordt op een duidelijke, begrijpelijke en in het oog springende manier verstrekt. Schriftelijke informatie wordt in een leesbare vorm verstrekt.”

5.

Artikel 12, leden 1 en 2, van richtlijn 2015/2302 bepaalt:

„1.   De lidstaten zorgen ervoor dat de reiziger vóór het begin van de pakketreis de pakketreisovereenkomst te allen tijde kan beëindigen. Bij beëindiging van de pakketreisovereenkomst door de reiziger uit hoofde van dit lid kan de reiziger worden verplicht tot betaling van een passende en gerechtvaardigde beëindigingsvergoeding aan de organisator. […]

2.   Niettegenstaande lid 1 heeft de reiziger, indien zich op de plaats van bestemming of in de onmiddellijke omgeving daarvan onvermijdbare en buitengewone omstandigheden voordoen die aanzienlijke gevolgen hebben voor de uitvoering van de pakketreis, of die aanzienlijke gevolgen hebben voor het personenvervoer naar de bestemming, het recht de pakketreisovereenkomst vóór het begin van de pakketreis zonder betaling van een beëindigingsvergoeding te beëindigen. In geval van beëindiging van de pakketreisovereenkomst op grond van dit lid heeft de reiziger recht op een volledige terugbetaling van alle voor de pakketreis betaalde bedragen, maar kan hij geen aanspraak maken op een bijkomende schadevergoeding.”

6.

Artikel 23 van richtlijn 2015/2302, met als opschrift „Dwingend karakter van de richtlijn”, bepaalt in de leden 2 en 3:

„2.   Reizigers kunnen geen afstand doen van de rechten die zij genieten uit hoofde van de nationale maatregelen ter omzetting van deze richtlijn.

3.   Contractuele regelingen of verklaringen van een reiziger die direct of indirect inhouden dat hij afstand doet van de rechten die hij uit hoofde van deze richtlijn geniet, of dat deze rechten worden beperkt, of die bedoeld zijn om de toepassing van deze richtlijn te ontduiken, zijn voor de reiziger niet bindend.”

7.

Artikel 24 van deze richtlijn, met als opschrift „Handhaving”, luidt als volgt:

„De lidstaten zorgen ervoor dat passende en doeltreffende middelen beschikbaar zijn om de bepalingen van deze richtlijn te doen naleven.”

8.

In deel A van bijlage I bij richtlijn 2015/2302, met het opschrift „Standaardinformatieformulier voor pakketreisovereenkomsten indien het gebruik van hyperlinks mogelijk is”, is in een tekstvak de inhoud van dat formulier opgenomen en is vermeld dat de reiziger de volgende informatie te zien krijgt door de hyperlink aan te klikken:

„Basisrechten krachtens richtlijn (EU) 2015/2302

[…]

[…]”

9.

In deel B van bijlage I bij richtlijn 2015/2302, met als opschrift „Standaardinformatieformulier voor pakketreisovereenkomsten in andere dan de in deel A bedoelde situaties”, wordt in een tekstvak de inhoud van dat formulier gepreciseerd, gevolgd door dezelfde rechten als die vermeld in bijlage I, deel A, bij die richtlijn.

10.

De artikelen 5 en 12 van richtlijn 2015/2302 zijn in Spaans recht omgezet door artikel 153 respectievelijk 160 van Real Decreto Legislativo 1/2007 por el que se aprueba el texto refundido de la Ley General para la Defensa de los Consumidores y Usuarios y otras leyes complementarias (koninklijk wetsbesluit 1/2007 tot goedkeuring van de gecodificeerde tekst van de algemene wet tot bescherming van consumenten en gebruikers en andere aanvullende wetten; hierna: „algemene wet tot bescherming van consumenten en gebruikers”) van 16 november 2007 (BOE nr. 287 van 30 november 2007, blz. 49181).

11.

Artikel 216 van Ley 1/2000 de Enjuiciamiento Civil (wet 1/2000 houdende het wetboek van burgerlijke rechtsvordering) van 7 januari 2000 (BOE nr. 7 van 8 januari 2000, blz. 575; hierna: „LEC”) bepaalt:

„De civiele rechter beslist over de zaak op grond van de feiten, bewijzen en conclusies die de partijen hebben aangevoerd, met uitzondering van de bijzondere gevallen waarin de wet anders bepaalt.”

12.

Artikel 218, lid 1, LEC luidt:

„Rechterlijke uitspraken moeten duidelijk en eenduidig zijn en samenhangen met de vorderingen en de overige conclusies die de partijen in de loop van het geding naar voren hebben gebracht. Zij bevatten de verklaringen waartoe deze vorderingen en conclusies nopen, stellen de gedaagde in het gelijk of in het ongelijk en beslechten alle aan de orde gestelde geschilpunten.

Zonder af te wijken van de grondslag van de eis door uit te gaan van andere feitelijke of juridische argumenten dan die welke de partijen naar voren hebben willen brengen, beslist de rechter volgens de op de zaak toepasselijke regels, ook al hebben de partijen in het geding deze niet juist vermeld of aangevoerd.”

13.

Artikel 412, lid 1, LEC luidt:

„Nadat het voorwerp van het geding is bepaald in de vordering en het verweer, en in voorkomend geval de reconventionele vordering, kan het door de partijen niet meer worden gewijzigd.”

14.

Op 10 oktober 2019 heeft verzoeker met verweerster, Tuk Tuk Travel SL, een overeenkomst gesloten voor een pakketreis voor twee personen naar Vietnam en Cambodja, met vertrek vanuit Madrid (Spanje) op 8 maart 2020 en terugkomst op 24 maart 2020.

15.

Bij de ondertekening van de overeenkomst heeft verzoeker 2402 EUR betaald, waarbij het totaalbedrag van de reis 5208 EUR bedroeg. De algemene voorwaarden van de overeenkomst bevatten informatie over de mogelijkheid om ,,de reis te annuleren vóór de aanvang van de reis met een boete”. Er werd geen contractuele of precontractuele informatie verschaft over de mogelijkheid van annulering in geval van onvermijdbare en buitengewone omstandigheden op de plaats van bestemming of in de onmiddellijke omgeving die de uitvoering van pakketreis aanzienlijk beïnvloeden.

16.

Op 12 februari 2020 heeft verzoeker verweerster in kennis gesteld van zijn beslissing om de reis te annuleren, vanwege de verspreiding van COVID-19 in Azië, en heeft hij verzocht om terugbetaling van de bedragen die hem verschuldigd waren als gevolg van zijn annuleringsbeslissing.

17.

Verweerster heeft hem op 14 februari 2020 in kennis gesteld dat zij hem na aftrek van de annuleringskosten, 81 EUR zou terugbetalen. Verzoeker heeft bezwaar gemaakt tegen de berekening van de annuleringskosten. Uiteindelijk heeft verweerster verzoeker meegedeeld dat zij hem 302 EUR zou terugbetalen.

18.

Verzoeker heeft zich tot de verwijzende rechter gewend en zijn zaak bepleit, zoals dit volgens het nationale procesrecht is toegestaan, zonder wettelijke vertegenwoordiging. Hij heeft aangevoerd dat zijn beslissing om de reis te annuleren te wijten was aan overmacht, te weten de zorgwekkende ontwikkelingen in de gezondheidssituatie als gevolg van COVID-19. Hij heeft een aanvullende terugbetaling van 1500 EUR gevorderd, waarbij het reisbureau 601 EUR voor administratiekosten mocht inhouden.

19.

Verweerster heeft aangevoerd dat verzoekers beslissing om de reis te annuleren op het tijdstip van beëindiging van de overeenkomst niet gerechtvaardigd was. In februari 2020 kon men normaal reizen naar de landen van bestemming. Volgens verweerster kon verzoeker zich dus niet beroepen op een situatie van overmacht om de overeenkomst te beëindigen. Verweerster heeft er bovendien op gewezen dat verzoeker de algemene voorwaarden van de overeenkomst had aanvaard betreffende de administratiekosten in geval van voortijdige beëindiging van de pakketreis (15 % van het totale bedrag van de reis), waarbij de annuleringskosten door elk van de leveranciers in rekening werden gebracht. Bovendien heeft verzoeker, door geen verzekering af te sluiten, de risico’s die verbonden zijn aan annulering op de koop toe genomen.

20.

Aangezien partijen niet om een terechtzitting hebben verzocht, is de zaak op 22 juni 2021 in beraad genomen. Op 15 september 2021 heeft de verwijzende rechter evenwel een beschikking gegeven (hierna: „beschikking van 15 september 2021”) en daarbij de partijen verzocht binnen een termijn van tien dagen hun opmerkingen in te dienen over de volgende punten: ten eerste, de vraag of de door de consument aangevoerde gezondheidssituatie kon worden beschouwd als een uitzonderlijk en onvermijdelijk risico in de zin van artikel 160, lid 2, van de algemene wet tot bescherming van consumenten en gebruikers; ten tweede, de rechtsgevolgen van het verzuim van de reisorganisator om de consument in kennis te stellen van zijn recht om de overeenkomst zonder betaling van een beëindigingsvergoeding te beëindigen, en meer in het bijzonder, de vraag of het ontbreken (volgens de verwijzende rechter) van een verplichting om dergelijke informatie te verstrekken op grond van richtlijn 2015/2302 in strijd is met artikel 169, lid 1 en lid 2, onder a), VWEU; ten derde, de vraag of de rechter de consument ambtshalve in kennis kan stellen van de omvang van zijn rechten wanneer uit de vordering blijkt dat hij daarvan geen kennis heeft; ten vierde, de vraag of op grond van de consumentenbescherming is vereist dat de rechter verweerster veroordeelt tot volledige terugbetaling aan de consument, en dus het lijdelijkheidsbeginsel en het beginsel ne ultra petita naast zich neerlegt, in omstandigheden waarin de consument niet over de omvang van zijn rechten was geïnformeerd. Ten slotte heeft de verwijzende rechter partijen verzocht argumenten aan te voeren waarom een prejudiciële verwijzing noodzakelijk is.

21.

Verzoeker heeft geen opmerkingen ingediend. Verweerster heeft haar standpunt bevestigd met betrekking tot het ontbreken van onvermijdbare en buitengewone omstandigheden die de beëindiging van de overeenkomst zouden rechtvaardigen. Voor het overige achtte zij het niet nodig om een verzoek om een prejudiciële beslissing in te dienen, aangezien verzoeker geen opmerkingen had ingediend over de punten die de verwijzende rechter in de beschikking van 15 september 2021 aan de orde had gesteld.

22.

Ten eerste vraagt de verwijzende rechter zich af of artikel 5 van richtlijn 2015/2302 wel geldig is. Hij verklaart in het bijzonder dat noch deze richtlijn, noch de Spaanse bepalingen tot omzetting van deze richtlijn, behalve op de aan de reiziger door het reisagentschap verplicht te verstrekken precontractuele informatie ook ziet op het recht om de overeenkomst zonder betaling van een beëindigingsvergoeding te beëindigen wanneer er sprake is van onvermijdbare en buitengewone omstandigheden. Door het ontbreken van een dergelijk vereiste was verzoeker niet op de hoogte van zijn recht op volledige terugbetaling van de gedane betalingen. Op basis van die overwegingen vraagt de verwijzende rechter zich af of de minimuminformatie die op grond van richtlijn 2015/2302 aan verzoeker is verstrekt, ontoereikend is in het licht van artikel 169 VWEU juncto artikel 114 VWEU.

23.

Ten tweede stelt de verwijzende rechter de vraag aan de orde of het op grond van het Unierecht mogelijk is om ambtshalve bij rechterlijke uitspraak de terugbetaling te gelasten van alle door de consument verrichte betalingen ook al bedragen die meer dan hetgeen is gevorderd. De verwijzende rechter zet uiteen dat een dergelijke ambtshalve uitspraak in strijd zou zijn met een fundamenteel beginsel van het Spaanse procesrecht, namelijk dat er samenhang moet zijn tussen de in het dictum van een arrest vervatte uitspraak en hetgeen in de vordering was gevraagd (artikel 218, lid 1, LEC).

24.

Tegen deze achtergrond heeft de Juzgado de Primera Instancia no 5 de Cartagena (rechter in eerste aanleg Cartagena, Spanje) de behandeling van de zaak geschorst en het Hof verzocht om een prejudiciële beslissing over de volgende vragen:

25.

De Tsjechische, de Spaanse en de Finse regering, alsmede de Raad van de Europese Unie, het Europees Parlement en de Europese Commissie hebben schriftelijke opmerkingen ingediend bij het Hof. De Spaanse en de Finse regering, het Parlement en de Commissie waren vertegenwoordigd ter terechtzitting van 12 januari 2022.

26.

Om te beginnen stelt de Tsjechische regering dat het verzoek om een prejudiciële beslissing impliciet berust op de veronderstelling dat verzoeker in de omstandigheden van het onderhavige geval krachtens artikel 12, lid 2, van richtlijn 2015/2302 het recht had de overeenkomst te beëindigen wegens onvermijdbare en buitengewone omstandigheden op de plaats van bestemming, maar dat die veronderstelling niet klopt. Het bestaan van onvermijdbare en buitengewone omstandigheden moet volgens haar worden beoordeeld op het moment dat de pakketreis wordt beëindigd. Het loutere risico dat dergelijke omstandigheden zich in de toekomst kunnen voordoen, geeft de reiziger nog niet het recht de pakketreis te beëindigen.

27.

De door de verwijzende rechter gestelde vragen hebben echter geen betrekking op de vraag of verzoeker in de omstandigheden van het onderhavige geval het recht had om de overeenkomst te beëindigen zonder betaling van een beëindigingsvergoeding overeenkomstig artikel 12, lid 2, van richtlijn 2015/2302. Bijgevolg zal deze kwestie in het kader van de onderhavige zaak niet worden onderzocht. Het Hof moet uitspraak doen op basis van de feitelijke en juridische overwegingen zoals die zijn uiteengezet in de verwijzingsbeslissing. ( 12 )

28.

Met zijn eerste vraag stelt de verwijzende rechter in wezen de geldigheid van artikel 5 van richtlijn 2015/2302 aan de orde, in het licht van artikel 169, lid 1, en lid 2, onder a), VWEU, gelezen in samenhang met artikel 114, lid 3, VWEU. Uit de verwijzingsbeslissing blijkt dat de twijfels van de verwijzende rechter over de geldigheid van deze bepaling voortvloeien uit de premisse dat in die bepaling, welke betrekking heeft op de verplichte precontractuele informatie die aan de reizigers moet worden verstrekt, het in artikel 12, lid 2, van deze richtlijn bedoelde recht niet is opgenomen.

29.

Zoals de Tsjechische en de Finse regering en de Raad, het Parlement en de Commissie in hun schriftelijke opmerkingen hebben aangevoerd, moet in dit verband worden opgemerkt dat de twijfels van de verwijzende rechter over de geldigheid van artikel 5 van richtlijn 2015/2302 berusten op een verkeerde premisse.

30.

Artikel 5 van richtlijn 2015/2302, dat de verplichting regelt om precontractuele informatie te verstrekken, moet immers worden gelezen tegen de achtergrond van de inhoud van het standaardinformatieformulier dat is opgenomen in deel A en deel B van bijlage I. Meer bepaald moet de organisator volgens de eerste zin van artikel 5, lid 1, van richtlijn 2015/2302 de reiziger de standaardinformatie verstrekken aan de hand van het relevante formulier dat is opgenomen in deel A of deel B van bijlage I alsook, voor zover deze van toepassing is op de pakketreis, de informatie die in die bepaling is opgenomen.

31.

Het standaardinformatieformulier, dat is opgenomen in deel A en deel B van bijlage I bij richtlijn 2015/2302, vermeldt de basisrechten waarover reizigers moeten worden geïnformeerd. Die rechten omvatten volgens het zevende streepje van deel A en deel B van die bijlage het recht van de reizigers om „de overeenkomst in uitzonderlijke omstandigheden zonder betaling van een beëindigingsvergoeding vóór het begin van de pakketreis te beëindigen, bijvoorbeeld wanneer er op de plaats van bestemming ernstige veiligheidsproblemen zijn die waarschijnlijk gevolgen zullen hebben voor de pakketreis”. Hoewel de exacte bepaling van richtlijn 2015/2302 die dit recht verleent, namelijk artikel 12, lid 2, niet expliciet wordt genoemd in de tekst van het standaardinformatieformulier, is het duidelijk dat het wel degelijk om dat formulier gaat waarin de inhoud van dat recht moet worden vermeld.

32.

Voorts heeft de Commissie benadrukt dat artikel 5, lid 1, van richtlijn 2015/2302 en bijlage I daarbij correct zijn omgezet in Spaans recht en meer in het bijzonder in de algemene wet tot bescherming van consumenten en gebruikers.

33.

Uit het voorgaande volgt dat volgens artikel 5 van richtlijn 2015/2302 de aan de reiziger verplicht te verstrekken precontractuele informatie ook ziet op het recht dat hij aan artikel 12, lid 2, van die richtlijn ontleent om de overeenkomst vóór de aanvang ervan te beëindigen en het betaalde bedrag volledig terug te krijgen wanneer er sprake is van onvermijdbare en buitengewone omstandigheden die aanzienlijke gevolgen hebben voor de uitvoering van de pakketreis. De omgekeerde hypothese, die ten grondslag ligt aan de vragen van de verwijzende rechter over de geldigheid van artikel 5 van richtlijn 2015/2302, is bijgevolg onjuist.

34.

Gelet daarop is bij het onderzoek van de eerste vraag niet gebleken van feiten of omstandigheden die de geldigheid van artikel 5 van richtlijn 2015/2302 kunnen aantasten.

35.

Bij wijze van inleiding zij opgemerkt dat in het kader van de bij artikel 267 VWEU ingestelde procedure van samenwerking tussen de nationale rechterlijke instanties en het Hof, het Hof tot taak heeft de verwijzende rechter een nuttig antwoord te geven aan de hand waarvan hij het bij hem aanhangige geding kan oplossen, en met het oog hierop de voorgelegde prejudiciële vragen eventueel moet herformuleren. Om dat nuttig antwoord te geven kan het Hof bepalingen van het Unierecht in aanmerking nemen waarnaar in de vraag van de verwijzende rechter niet wordt verwezen. ( 13 )

36.

Zoals de Spaanse en de Finse regering en de Commissie in hun schriftelijke opmerkingen in wezen hebben opgemerkt, moet op basis van die rechtspraak worden vastgesteld dat uit de context van de tweede vraag blijkt dat de verwijzende rechter om uitlegging van artikel 12, lid 2, van richtlijn 2015/2302 verzoekt, en dat de verwijzing in die vraag naar artikel 15 van die richtlijn aan een tikfout kan worden toegeschreven.

37.

Gelet op deze overwegingen moet de tweede vraag aldus worden geherformuleerd dat de verwijzende rechter daarmee in wezen wenst te vernemen of artikel 12, lid 2, van richtlijn 2015/2302, gelezen in het licht van de artikelen 114 en 169 VWEU, aldus moet worden uitgelegd dat het zich verzet tegen de toepassing van beginselen van nationaal procesrecht op grond waarvan de nationale rechter bij wie een geschil aanhangig is gemaakt, de consument ambtshalve niet het volledige bedrag van de terugbetalingen waarop hij recht heeft mag toekennen in omstandigheden waarin de consument minder heeft gevorderd.

38.

Om deze vraag te beantwoorden, acht ik het nodig enkele opmerkingen over de draagwijdte ervan te maken. Zoals reeds is vermeld ( 14 ), heeft de verwijzende rechter bij beschikking van 15 september 2021 partijen verzocht om hun opmerkingen over bepaalde punten, onder andere over de vraag of deze rechter bevoegd is om de consument ten eerste ambtshalve in kennis te stellen van de omvang van zijn rechten en ten tweede om hem een hoger bedrag dan het gevorderde toe te kennen. De consument heeft hierover geen opmerkingen ingediend. Ter terechtzitting heeft de Spaanse regering aangevoerd dat de verwijzende rechter, volgens haar eigen lezing van deze beschikking, de consument in kennis heeft gesteld van zijn rechten. De consument heeft echter niets ondernomen. Mijns inziens kan uit de beschikking van 15 september 2021, zoals deze door de verwijzende rechter is overgelegd, en uit het dossier waarover het Hof beschikt niet worden afgeleid dat de nationale rechter de consument daadwerkelijk over zijn rechten heeft geïnformeerd.

39.

Gelet op deze overwegingen is mijn analyse als volgt opgebouwd. Ten eerste zal ik bij wijze van inleiding uiteenzetten wat de belangrijkste elementen zijn van de verplichting voor de nationale rechter om de Unierechtelijke bepalingen inzake consumentenbescherming ambtshalve toe te passen. Ten tweede zal ik ingaan op de vraag of een nationale rechter verplicht is om artikel 12, lid 2, van richtlijn 2015/2302 ambtshalve toe te passen. Ten slotte zal ik onderzoeken of een nationale rechter bevoegd moet zijn om een hoger bedrag toe te kennen dan de consument in zijn vordering heeft gevraagd.

40.

Het Hof heeft zich reeds meermaals uitgesproken over de manier waarop de nationale rechter de bescherming van de door consumenten aan het consumentenrecht van de Unie ontleende rechten moet waarborgen, en welke gevolgen dit recht heeft voor de bevoegdheid van de rechter om bepalingen daarvan ambtshalve toe te passen.

41.

De belangrijkste rechtspraak betreft richtlijn 93/13. ( 15 ) De nationale rechter moet ambtshalve toetsen of een contractueel beding dat binnen de werkingssfeer van de richtlijn 93/13 valt, oneerlijk is en aldus het gebrek aan evenwicht tussen de consument en de verkoper compenseren zodra hij over de daartoe noodzakelijke gegevens, feitelijk en rechtens, beschikt. ( 16 )

42.

Het beginsel van het ambtshalve toezicht op oneerlijke bedingen in overeenkomsten berust op een combinatie van elementen die in wezen voortvloeien uit het bij richtlijn 93/13 ingevoerde beschermingssysteem, het dwingende karakter van de betrokken bepalingen, de aard en het gewicht van het openbaar belang van de bescherming van consumenten, en overwegingen van doeltreffendheid.

43.

Meer in het bijzonder heeft het Hof in zijn vaste rechtspraak de nadruk gelegd op de aard en het gewicht van het openbaar belang van de bescherming van consumenten die zich ten opzichte van de verkopers in een zwakke onderhandelingspositie bevinden en over minder informatie beschikken, wat ertoe leidt dat zij met de tevoren door de verkoper opgestelde voorwaarden instemmen zonder op de inhoud daarvan invloed te kunnen uitoefenen. ( 17 ) Het Hof heeft ook benadrukt dat artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 een dwingende bepaling is die beoogt het in de overeenkomst vastgelegde formele evenwicht tussen de rechten en verplichtingen van de contractpartijen te vervangen door een reëel evenwicht dat de gelijkheid tussen die partijen herstelt. ( 18 ) Die bepaling wordt beschouwd als een norm die gelijkwaardig is aan de nationale regels die in de interne rechtsorde als regels van openbare orde gelden. ( 19 )

44.

Voorts verplicht artikel 7, lid 1, gelezen in samenhang met de vierentwintigste overweging, van richtlijn 93/13 de lidstaten ertoe te voorzien in doeltreffende en geschikte middelen om een eind te maken aan het gebruik van oneerlijke bedingen in overeenkomsten tussen consumenten en verkopers. ( 20 )

45.

De overwegingen die een positief ingrijpen van de nationale rechter rechtvaardigen ter compensatie van de wanverhouding tussen de consument en de handelaar zijn niet beperkt tot richtlijn 93/13. Het Hof heeft op grond van het effectiviteitsbeginsel en niettegenstaande strijdige bepalingen van nationaal recht geëist dat de nationale rechter een aantal bepalingen van richtlijnen van de Unie inzake consumentenbescherming ambtshalve toepast. Die eis is gerechtvaardigd door de overweging dat het door die richtlijnen uitgewerkte beschermingssysteem op de gedachte berust dat de consument zich tegenover de verkoper in een zwakke onderhandelingspositie bevindt en over minder informatie dan de verkoper beschikt, en dat er een niet te verwaarlozen gevaar bestaat dat de consument met name uit onwetendheid zich niet zal beroepen op de rechtsregel die ertoe strekt hem te beschermen. ( 21 )

46.

Meer in het bijzonder heeft het Hof de gelegenheid gehad zich uit te spreken over de ambtshalve toepassing van een aantal bepalingen van richtlijn 1999/44/EG ( 22 ) (arresten Duarte Hueros ( 23 ) en Faber ( 24 )) en richtlijn 87/102/EEG ( 25 ) (arrest Rampion en Godard ( 26 )). Bovendien heeft het Hof herhaaldelijk herinnerd aan de verplichting van de nationale rechter om schending van sommige Unierechtelijke bepalingen op het gebied van consumentenbescherming ambtshalve te onderzoeken, met name wat betreft richtlijn 85/577/EEG ( 27 ) (arrest Martín ( 28 )) en richtlijn 2008/48/EG ( 29 ) (arresten Radlinger en Radlingerová ( 30 ) en OPR-Finance ( 31 )).

47.

De nakoming van die verplichting tot positief ingrijpen door de rechter hangt af van de beschikbaarheid van alle daartoe noodzakelijke feitelijke en juridische gegevens. ( 32 )

48.

Bovendien moet de nationale rechter, wanneer hij ambtshalve schending van bepaalde Unierechtelijke verplichtingen op het gebied van consumentenbescherming heeft vastgesteld, met eerbiediging van het beginsel van hoor en wederhoor, daaraan alle consequenties verbinden die naar nationaal recht uit die schending voortvloeien, zonder te wachten tot de consument een verzoek in die zin indient, mits de sancties waarin het nationaal recht voorziet doeltreffend, evenredig en afschrikkend zijn. ( 33 )

49.

De ambtshalve toepassing van het consumentenrecht van de Unie door de nationale rechter kan gevolgen hebben voor het nationale procesrecht. Bij gebreke van een Unierechtelijke regeling, zijn de procedures ter bescherming van de rechten die de justitiabelen aan het Unierecht ontlenen krachtens het beginsel van de procedurele autonomie van de lidstaten een zaak van hun interne rechtsorde, met eerbiediging van het gelijkwaardigheids- en het doeltreffendheidsbeginsel. ( 34 ) Met betrekking tot het doeltreffendheidsbeginsel heeft het Hof evenwel geoordeeld dat de eerbiediging van het doeltreffendheidsbeginsel niet zodanig ver kan worden doorgetrokken dat de totale passiviteit van de betrokken consument wordt verholpen. ( 35 )

50.

Voorts heeft het Hof verklaard dat de verplichting voor de lidstaten om de doeltreffendheid te waarborgen van de rechten die de justitiabelen aan het Unierecht inzake consumentenbescherming ontlenen, impliceert dat moet worden gezorgd voor effectieve rechterlijke bescherming, een vereiste dat is neergelegd in artikel 47 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie en dat onder meer geldt voor de vaststelling van de procedureregels betreffende rechtsvorderingen die op dergelijke rechten zijn gebaseerd. ( 36 )

51.

Uit alle voorgaande overwegingen blijkt dat het vereiste van een positief ingrijpen van de nationale rechter in consumentengedingen zich, zoals in de academische wereld treffend is opgemerkt, heeft ontwikkeld tot een „ware Europese regeling van ambtshalve toepassing” ( 37 ), die in het consumentenrecht van de Unie een „alomvattend procedureel rechtsmiddel” heeft ingevoerd. ( 38 )

52.

Gelet op het alomvattende karakter van de doctrine inzake ambtshalve bevoegdheid ben ik van mening dat de redenen die ten grondslag liggen aan de verplichting voor de nationale rechter om het Unierecht inzake consumentenbescherming ambtshalve toe te passen, ook gelden voor richtlijn 2015/2302. Zoals de Commissie ter terechtzitting heeft onderstreept, zou een andere uitlegging incoherentie doen ontstaan op het gebied van consumentenbescherming.

53.

Alle belanghebbende partijen die aan de terechtzitting hebben deelgenomen, hebben erkend dat de nationale rechter artikel 12, lid 2, van richtlijn 2015/2302 ambtshalve moet toepassen en de consument het recht moet toekennen om de overeenkomst zonder betaling van een beëindigingsvergoeding te beëindigen, zodra hij over de daartoe noodzakelijke feitelijke en juridische gegevens beschikt. In dit verband moet ervan worden uitgegaan dat het in beginsel aan de nationale rechter staat, teneinde de door partijen tot staving van hun aanspraken aangevoerde feiten en handelingen juridisch te kwalificeren, om vast te stellen welke rechtsregels van toepassing zijn op een bij hem aanhangig geding. ( 39 ) In het hoofdgeding staat het dus aan de verwijzende rechter om te onderzoeken of de omstandigheden waarop verzoeker zijn vordering baseert, kunnen worden aangemerkt als „onvermijdbare en buitengewone omstandigheden” die het in artikel 12, lid 2, van richtlijn 2015/2302 bedoelde recht doen ontstaan.

54.

Bovendien wordt in de delen A en B van bijlage I bij die richtlijn het recht van de reiziger om de overeenkomst vóór het begin van de pakketreis te allen tijde te beëindigen zonder betaling van een beëindigingsvergoeding, als een „basisrecht” aangemerkt. Dit recht maakt, gelet op het belang ervan, deel uit van de precontractuele informatie die de organisator de reiziger volgens artikel 5, lid 1, van richtlijn 2015/2302 moet verstrekken. ( 40 ) Uit overweging 26 van richtlijn 2015/2302 volgt dat deze precontractuele informatie „belangrijke informatie” is die „bindend” moet zijn. Het recht om de overeenkomst zonder betaling van een beëindigingsvergoeding te beëindigen in geval van onvermijdbare en buitengewone omstandigheden is dan ook belangrijk in het beschermingssysteem van richtlijn 2015/2302. Het draagt ook bij tot de verwezenlijking van het doel van deze richtlijn, die, zoals blijkt uit artikel 1 ervan, gelezen in het licht van de overwegingen 3 ( 41 ) en 5, bestaat in de verwezenlijking van een hoog en zo uniform mogelijk niveau van consumentenbescherming voor overeenkomsten tussen reizigers en handelaren met betrekking tot pakketreizen.

55.

Dit doel kan niet op doeltreffende wijze worden bereikt, indien de consument verplicht is zelf de rechten in te roepen die hij geldend kan maken tegen de organisator, onder meer wegens het niet geringe risico dat de consument niet op de hoogte is van zijn rechten of op moeilijkheden stuit bij de uitoefening daarvan. ( 42 ) Uit de rechtspraak van het Hof blijkt immers dat er in procedures op het gebied van het consumentenrecht een niet te verwaarlozen gevaar bestaat dat de consument, met name uit onwetendheid, zich niet zal beroepen op een rechtsregel die ertoe strekt hem te beschermen. ( 43 ) Dit risico neemt nog toe in situaties van zelfvertegenwoordiging zoals in het hoofdgeding.

56.

Bovendien volgt uit artikel 23 van richtlijn 2015/2302, gelezen in het licht van overweging 46 ervan, dat de daarin genoemde rechten van reizigers een dwingend karakter hebben. In dit verband is het van belang eraan te herinneren dat het Hof in zijn rechtspraak uit het dwingende karakter van de bepalingen van de richtlijnen van de Unie inzake consumentenbescherming heeft afgeleid dat de rechter deze ambtshalve moet toepassen. Deze vaststelling is gedaan met betrekking tot artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 ( 44 ), maar ook met betrekking tot andere bepalingen van het Unierecht inzake consumentenbescherming. In het arrest Faber ( 45 ) heeft het Hof verklaard dat de bepaling over de verdeling van de bewijslast volgens artikel 7 van richtlijn 1999/44 overeenkomstig artikel 5, lid 3, van die richtlijn een dwingend karakter heeft voor zowel de partijen, die daar niet bij overeenkomst van mogen afwijken, als de lidstaten, die moeten toezien op de naleving ervan. Het Hof heeft geoordeeld dat een dergelijke bepaling ambtshalve door de rechter moet worden toegepast, ook al heeft de consument die door die regel wordt beschermd, zich daar niet uitdrukkelijk op beroepen.

57.

Bijgevolg moet, naar analogie, worden aanvaard dat op grond van het dwingende karakter van het recht van de reiziger, zoals neergelegd in artikel 12, lid 2, gelezen in het licht van artikel 23, van richtlijn 2015/2302, de nationale rechter dit recht ambtshalve moet erkennen en de consument naar behoren moet informeren, ook al heeft de consument, die door die regel wordt beschermd, zich daar niet uitdrukkelijk op beroepen.

58.

Bovendien is de organisator in het hoofdgeding zijn verplichting niet nagekomen om de consument in kennis te stellen van zijn recht om de overeenkomst te beëindigen. De ambtshalve erkenning door de nationale rechter van het aan de consument toegekende recht is dus een passend en doeltreffend middel om de bepalingen van richtlijn 2015/2302 te doen naleven, zoals artikel 24 van deze richtlijn vereist.

59.

Ik ben het eens met de Finse regering, die ter zitting heeft opgemerkt dat een nationale rechter de consument in kennis moet stellen van zijn rechten zodra hij eraan twijfelt of de consument uit onwetendheid zijn vorderingsrecht niet naar behoren uitoefent. De „geringste aanwijzing” ( 46 ) daartoe zou moeten volstaan. Een dergelijke aanwijzing moet geacht worden duidelijk te zijn in omstandigheden als die van het hoofdgeding, waarin de organisator zijn precontractuele informatieplicht niet is nagekomen of wanneer de informatie niet „op een duidelijke, begrijpelijke en in het oog springende manier” werd verstrekt, zoals artikel 5, lid 3, van richtlijn 2015/2302 vereist.

60.

De Finse regering heeft ter terechtzitting eveneens terecht benadrukt dat informatieverstrekking door de nationale rechter aan de consument van zijn rechten een maatregel tot organisatie van procesgang vormt. Het gaat om een afzonderlijke procedurestap die tot beide partijen is gericht en wordt uitgevoerd overeenkomstig de naar nationaal recht geldende procesregels. ( 47 ) Zoals reeds is opgemerkt ( 48 ), moet de nationale rechter, wanneer hij een middel ambtshalve aan de orde stelt, handelen met eerbiediging van het beginsel van hoor en wederhoor en beide partijen verzoeken hun opmerkingen over de beoordeling door de rechter in te dienen.

61.

Uit het voorgaande volgt dat een doeltreffende consumentenbescherming slechts kan worden bereikt mits de nationale rechter, zodra hij over de daartoe noodzakelijke juridische en feitelijke gegevens beschikt, ertoe verplicht is artikel 12, lid 2, van richtlijn 2015/2302 ambtshalve toe te passen en de consument naar behoren te informeren over zijn in die bepaling neergelegde recht om de overeenkomst zonder betaling van een beëindigingsvergoeding te beëindigen, met eerbiediging van het beginsel van hoor en wederhoor.

62.

Vervolgens wordt gevraagd of de verplichting voor de nationale rechter om artikel 12, lid 2, van richtlijn 2015/2302 ambtshalve toe te passen en de consument naar behoren te informeren over de rechten die hij daaraan ontleent, eveneens impliceert dat de nationale rechter ambtshalve volledige terugbetaling moet gelasten die meer bedraagt dan het hetgeen door de consument is gevorderd. De verwijzende rechter vraagt in wezen of de toepassing in dergelijke omstandigheden van de beginselen van lijdelijkheid en ne ultra petita in strijd zijn met een doeltreffende consumentenbescherming.

63.

In dit verband moet worden verduidelijkt dat de rechter ambtshalve het recht toepast binnen zijn bevoegdheden en binnen de grenzen van het voorwerp van het bij hem aanhangige geding. Het is dus belangrijk een onderscheid te maken tussen twee verschillende aspecten van de rechterlijke bevoegdheid. Het is één ding om te erkennen dat de rechter bevoegd is de bepalingen ter bescherming van de consument ambtshalve toe te passen en de consument naar behoren te informeren over de rechten die hij daaraan ontleent, maar het is wat anders om de bevoegdheid van de rechter te erkennen om, nadat de consument naar behoren is geïnformeerd, de grenzen van het voorwerp van het geding te overschrijden en ambtshalve meer toe te kennen dan wat de consument heeft gevorderd.

64.

Alle belanghebbende partijen hebben het belang van het lijdelijkheidsbeginsel benadrukt. ( 49 ) Er zij op gewezen dat de doctrine van de ambtshalve toepassing van het consumentenrecht alleen die aanpassingen aan dat beginsel aanbrengt welke nodig zijn om de wanverhouding tussen de consument en de verkoper recht te trekken. Het is niet de bedoeling om de fundamentele beginselen van civielrechtelijke geschillen te veronachtzamen of om een „paternalistische” rechter in het leven te roepen. ( 50 ) Zoals het Hof in het arrest Lintner ( 51 ) heeft geoordeeld, kan de doeltreffendheid van de bescherming die de nationale rechter de consument wordt geacht te bieden door ambtshalve in te grijpen, „niet zo ver gaan dat de grenzen van het voorwerp van het geding – zoals dat door de partijen is omschreven in hun vorderingen, gelezen in het licht van de door hen aangevoerde middelen – buiten beschouwing worden gelaten of worden overschreden. Derhalve is die nationale rechter niet verplicht om dat geding zodanig uit te breiden dat het verder gaat dan de voor hem ingestelde vorderingen en aangevoerde middelen”. Het tegendeel zou indruisen tegen het beginsel ne ultra petita, aangezien het alsdan de rechter zou zijn toegestaan om de in de vorderingen en middelen van de partijen vastgestelde grenzen van het voorwerp van het geding buiten beschouwing te laten of te overschrijden. ( 52 )

65.

Ook moet worden benadrukt dat het Hof bijzonder belang heeft gehecht aan de wensen die de consument in de procedure kenbaar heeft gemaakt. Het Hof heeft met betrekking tot de verplichting voor de nationale rechter om oneerlijke bedingen uit hoofde van artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 indien nodig ambtshalve terzijde te schuiven, gepreciseerd dat deze rechter niet verplicht is het betrokken beding buiten toepassing te laten indien de consument, na door die rechter te zijn voorgelicht, niet van plan is zich op het oneerlijke en niet-bindende karakter ervan te beroepen en dus vrijwillig en met kennis van zaken met het betrokken beding instemt. ( 53 )

66.

Het door het consumentenrecht van de Unie ten behoeve van de consument ingevoerde beschermingssysteem kan dus niet zo ver gaan dat het aan de consument verplicht wordt gesteld. Als de consument er de voorkeur aan geeft geen gebruik te maken van dit beschermingssysteem, wordt het dus niet toegepast. ( 54 ) De consument kan zich verzetten tegen de ambtshalve toepassing van de wet in zijn geding. ( 55 )

67.

Dezelfde overwegingen moeten de overhand hebben in het kader van het beschermingssysteem waarin richtlijn 2015/2302 voorziet. Wanneer de consument, nadat hij door de rechter naar behoren is geïnformeerd over zijn rechten en procedurele middelen om zijn rechten te doen gelden, zich niet op die bescherming wil beroepen, kan het doeltreffendheidsbeginsel dus niet zo ver gaan dat de nationale rechter de vordering moet uitbreiden en het beginsel ne ultra petita moet schenden.

68.

Ter terechtzitting heeft het Hof vragen gesteld en opmerkingen gemaakt over de geldige redenen die kunnen verklaren waarom de consument heeft beslist om minder te vorderen dan waarop hij recht heeft. Afhankelijk van het rechtsstelsel kan deze beslissing immers worden toegeschreven aan overwegingen die verband houden met de toepasselijke procedure. ( 56 ) Evenmin kan worden uitgesloten dat persoonlijke overwegingen een rol spelen. ( 57 ) Indien de consument in dergelijke omstandigheden niets onderneemt nadat hij door de nationale rechter is geïnformeerd over zijn rechten en de middelen om zijn rechten te doen gelden, kan daaruit redelijkerwijs worden afgeleid dat hij vrijwillig en met kennis van zaken ermee instemt om de oorspronkelijke vordering te handhaven.

69.

Zoals de Commissie ter terechtzitting heeft beklemtoond, kan in het hoofdgeding echter niet worden aangenomen dat de consument die geen opmerkingen heeft ingediend over de door de verwijzende rechter opgeworpen vragen, vrijwillig en met kennis van zaken ermee instemt om de oorspronkelijke vordering te handhaven. Zoals hierboven is opgemerkt ( 58 ), blijkt niet duidelijk uit het dossier of de verwijzende rechter de consument heeft uitgelegd wat zijn rechten zijn en welke procedurele middelen te zijner beschikking staan om zijn rechten te doen gelden.

70.

Het is ook belangrijk erop te wijzen dat uit de rechtspraak van het Hof volgt dat de nationale rechter geen algemene verplichting heeft om de grenzen van het voorwerp van het geschil te overschrijden en iets meer of iets anders toe te kennen dan het gevorderde. Dit geldt meer bepaald voor het recht van de consument op terugbetaling van bedragen die op grond van een oneerlijk contractueel beding ten onrechte zijn betaald. De omstandigheden waaruit blijkt dat de consument geen toegang heeft tot de procedurele middelen waarmee hij zijn rechten uit hoofde van het consumentenrecht van de Unie kan doen gelden, moeten specifiek en uitzonderlijk zijn. Het feit dat de consument zijn rechten niet doet gelden, mag niet worden toegeschreven aan zijn totale passiviteit. ( 59 )

71.

Bovendien heeft het Hof in gelijkaardige zin geoordeeld dat de nationale rechter in beginsel niet verplicht is om ambtshalve over te gaan tot verrekening tussen de op grond van een oneerlijk beding ten onrechte verrichte betalingen en het resterende, op grond van de overeenkomst verschuldigde bedrag, onverminderd de eerbiediging van de beginselen van gelijkwaardigheid en doeltreffendheid. ( 60 )

72.

Uit de rechtspraak volgt dus dat de beginselen van doeltreffendheid en effectieve rechterlijke bescherming de nationale rechter niet ertoe verplichten om de in de vorderingen van de partijen vastgestelde grenzen van het voorwerp van het geding buiten beschouwing te laten of te overschrijden. Overeenkomstig deze beginselen moeten echter doeltreffende middelen beschikbaar zijn waarmee de consument zijn rechten kan doen gelden en datgene kan opeisen waarop hij recht heeft.

73.

Dit brengt mij tot de vraag of dergelijke doeltreffende procesmiddelen in het hoofdgeding beschikbaar waren. De verwijzingsbeslissing bevat alleen de bepaling van nationaal recht waarin het beginsel van onveranderbaarheid van het geding is neergelegd (artikel 412, lid 1, LEC). De verwijzende rechter is echter niet nader ingegaan op de concrete toepassing van dit beginsel in de Spaanse rechtsorde. ( 61 ) Hij heeft evenmin gepreciseerd of bij een eventuele uitbreiding van de vordering een wijziging van de bevoegde rechter of toepasselijke procedure nodig is. Het is dus een zaak van nationaal procesrecht om de procesmiddelen te bepalen waarmee de consument het recht kan uitoefenen om het volledige bedrag van de verrichte betalingen op te eisen, met eerbiediging van de beginselen van gelijkwaardigheid en doeltreffendheid. Dit zou bijvoorbeeld kunnen bestaan in het instellen van een nieuw beroep of in het uitbreiden van het voorwerp van het bij de verwijzende rechter aanhangige geding op verzoek van deze rechter. ( 62 ) In dit verband moet eraan worden herinnerd dat het feit dat er in een bijzondere procedure bepaalde procedurele vereisten gelden voor de consument opdat deze zijn rechten kan doen gelden, dus nog niet betekent dat hij geen effectieve rechterlijke bescherming geniet. ( 63 ) Zoals ik reeds heb opgemerkt, moeten de beschikbare procesmiddelen om deze rechten te doen gelden echter een doeltreffende rechtsbescherming bieden.

74.

Gelet op het voorgaande concludeer ik dat artikel 12, lid 2, van richtlijn 2015/2302, gelezen in het licht van de artikelen 114 en 169 VWEU, aldus moet worden uitgelegd dat het zich niet verzet tegen de toepassing van beginselen van nationaal procesrecht op grond waarvan de nationale rechter bij wie het geschil aanhangig is, de consument ambtshalve niet de volledige terugbetaling kan toekennen van de bedragen waarop hij recht heeft in omstandigheden waarin de consument een lager bedrag heeft gevorderd. De nationale rechter is echter verplicht om artikel 12, lid 2, van richtlijn 2015/2302 ambtshalve toe te passen zodra hij over alle daartoe noodzakelijke feitelijke en juridische gegevens beschikt, met eerbiediging van het beginsel van hoor en wederhoor. Meer bepaald is de nationale rechter verplicht de consument naar behoren te informeren over de rechten die hij aan deze bepaling ontleent en over de beschikbare procesmiddelen om deze rechten te doen gelden, voor zover deze middelen effectieve rechterlijke bescherming bieden.

75.

Gelet op het voorgaande geef ik het Hof in overweging de door de Juzgado de Primera Instancia no 5 de Cartagena voorgelegde prejudiciële vragen als volgt te beantwoorden: