IL-KUMMISSJONI EWROPEA

Brussell, 17.6.2022

COM(2022) 406 final

KOMUNIKAZZJONI TAL-KUMMISSJONI LILL-PARLAMENT EWROPEW, LILL-KUNSILL EWROPEW U LILL-KUNSILL

Opinjoni tal-Kummissjoni dwar l-applikazzjoni tar-Repubblika tal-Moldova għas-sħubija fl-Unjoni Ewropea

A. INTRODUZZJONI

F’dawn l-aħħar sentejn, ir-Repubblika tal-Moldova (minn hawn ’il quddiem il-Moldova) ħadet pass deċiżiv lejn ir-riformi, b’mandat ċar miċ-ċittadini tagħha. Wara l-elezzjoni presidenzjali tal-2020 u dik parlamentari tal-2021, hemm allinjament ċar tas-setgħat presidenzjali, eżekuttivi u leġiżlattivi dwar perkors Ewropew favur ir-riforma u kontra l-korruzzjoni għall-ewwel darba mill-indipendenza. Dan isegwi perjodu fejn l-indipendenza tal-istituzzjonijiet ewlenin ġiet kompromessa serjament.

Il-gwerra ta’ aggressjoni Russa kontra l-Ukrajna qed ikollha effetti serji fuq il-Moldova. Fi spirtu ta’ solidarjetà reali u b’rispett tal-valuri Ewropej, il-Moldova qed tappoġġa b’mod attiv lil dawk li qed jaħarbu mill-Ukrajna, filwaqt li tospita l-ogħla numru ta’ refuġjati per capita. Minkejja din l-isfida, il-gvern tal-Moldova huwa impenjat bis-sħiħ li jwettaq l-għanijiet ta’ riforma ċari tiegħu – b’mod partikolari fir-rigward tar-riforma ġudizzjarja, ir-riforma tal-amministrazzjoni pubblika u l-modernizzazzjoni tal-ekonomija – biex ikun ta’ benefiċċju għan-nies tal-Moldova. Ir-riżultati riċenti tal-istħarriġ tal-Ewrobarometru juru appoġġ akbar favur l-integrazzjoni tal-UE u li l-UE hija l-aktar organizzazzjoni barranija fdata.

a) Applikazzjoni għas-sħubija

Fit-3 ta’ Marzu 2022, ir-Repubblika tal-Moldova preżentat l-applikazzjoni tagħha għas-sħubija fl-Unjoni Ewropea. L-applikazzjoni tressqet fil-kuntest tal-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna. Fis-7 ta’ Marzu, il-Kunsill tal-Unjoni Ewropea stieden lill-Kummissjoni tissottometti l-Opinjoni tagħha dwar l-applikazzjoni. Il-Kapijiet ta’ Stat u ta’ Gvern tal-UE approvaw din id-deċiżjoni fil-laqgħa informali tal-mexxejja f’Versailles 1 . Il-Moldova rċeviet kwestjonarji fil-11 ta’ April 2022 (dwar il-kriterji politiċi u ekonomiċi) u fid-19 ta’ April (dwar il-kapitoli tal-acquis tal-UE) u pprovdiet it-tweġibiet tagħha fit-22 ta’ April u fit-12 ta’ Mejju, rispettivament.

L-Artikolu 49 tat-Trattat dwar l-Unjoni Ewropea jiddikjara li “Kull Stat Ewropew li jirrispetta l-valuri msemmija fl-Artikolu 2 u jimpenja ruħu sabiex jippromwovihom jista’ japplika sabiex isir membru tal-Unjoni. Il-Parlament Ewropew u l-Parlamenti nazzjonali għandhom ikunu informati b’din l-applikazzjoni. L-Istat applikant għandu jindirizza l-applikazzjoni tiegħu lill-Kunsill li għandu jaġixxi b’mod unanimu wara li jikkonsulta l-Kummissjoni u wara li jirċievi l-approvazzjoni mill-Parlament Ewropew, li għandu jaġixxi b’maġġoranza tal-membri komponenti tiegħu. Għandu jittieħed kont tal-kriterji ta’ eliġibbiltà miftiehma mill-Kunsill Ewropew.”

L-Artikolu 2 tat-Trattat dwar l-Unjoni Ewropea jiddikjara li “l-Unjoni hija bbażata fuq il-valuri tar-rispett għad-dinjità tal-bniedem, il-libertà, id-demokrazija, l-ugwaljanza, l-istat tad-dritt u r-rispett għad-drittijiet tal-bniedem, inklużi d-drittijiet ta’ persuni li jagħmlu parti minn minoranzi. Dawn il-valuri huma komuni għall-Istati Membri f’soċjetà fejn jipprevalu l-pluraliżmu, in-nondiskriminazzjoni, it-tolleranza, il-ġustizzja, is-solidarjetà u l-ugwaljanza bejn in-nisa u l-irġiel.”

Dan huwa l-qafas legali li fih il-Kummissjoni tissottometti din l-Opinjoni.

F’Ġunju 1993, f’Copenhagen, il-Kunsill Ewropew ikkonkluda li:

“L-adeżjoni se sseħħ malli pajjiż ikun jista’ jassumi l-obbligi tas-sħubija billi jissodisfa l-kundizzjonijiet ekonomiċi u politiċi meħtieġa.

Is-sħubija tirrikjedi:

-li l-pajjiż kandidat ikun kiseb istituzzjonijiet stabbli li jiggarantixxu d-demokrazija, l-istat tad-dritt, id-drittijiet tal-bniedem u r-rispett għall-minoranzi u l-protezzjoni tagħhom;

-l-eżistenza ta’ ekonomija tas-suq li tiffunzjona, kif ukoll il-kapaċità li jlaħħaq ma’ pressjoni kompetittiva u l-forzi tas-suq fl-Unjoni;

-il-kapaċità li jassumi l-obbligi tas-sħubija fosthom li jaderixxi mal-għanijiet tal-unjoni politika, ekonomika u monetarja”.

F’Diċembru 1995, f’Madrid, il-Kunsill Ewropew irrefera għall-ħtieġa “li jinħolqu l-kundizzjonijiet għall-integrazzjoni gradwali u armonjuża tal-pajjiżi [applikanti], b’mod partikolari permezz tal-iżvilupp tal-ekonomija tas-suq, l-aġġustament tal-istrutturi amministrattivi tagħhom u l-ħolqien ta’ ambjent ekonomiku u monetarju stabbli.”

F’Diċembru 2006, il-Kunsill Ewropew qabel li “l-istrateġija tat-tkabbir imsejsa fuq il-konsolidament, il-kundizzjonalità u l-komunikazzjoni, imħallta mal-kapaċità tal-UE li tintegra membri ġodda, tifforma l-bażi għal konsensus imġedded dwar it-tkabbir.” 

F’din l-Opinjoni, il-Kummissjoni tivvaluta l-applikazzjoni tal-Moldova abbażi tal-kapaċità tagħha li tissodisfa l-kriterji stabbiliti mill-Kunsill Ewropew f’Copenhagen fl-1993, kif ukoll f’Madrid fl-1995, b’mod partikolari fir-rigward tal-kapaċità amministrattiva tal-pajjiż. L-Opinjoni tqis ukoll l-isforzi tal-Moldova fl-implimentazzjoni tal-obbligi tagħha skont il-Ftehim ta’ Assoċjazzjoni (AA) inkluża Żona ta’ Kummerċ Ħieles Approfondita u Komprensiva (DCFTA). Il-Kummissjoni se tivvaluta l-impatt tal-adeżjoni tal-Moldova fuq l-oqsma ta’ politika tal-UE fi stadju aktar tard.

b) Relazzjonijiet bejn l-Unjoni Ewropea u l-Moldova

Ir-relazzjonijiet bejn l-UE u l-Moldova jmorru lura għall-indipendenza tal-Moldova f’Awwissu 1991. F’Novembru 1994 ġie ffirmat Ftehim ta’ Sħubija u Kooperazzjoni li daħal fis-seħħ f’Lulju 1998. Il-kooperazzjoni politika u ekonomika ġiet imsaħħa bil-bidu tan-negozjati dwar Ftehim ta’ Assoċjazzjoni fl-2010.

Il-Ftehim ta’ Assoċjazzjoni, inkluża Żona ta’ Kummerċ Ħieles Approfondita u Komprensiva, ġie ffirmat f’Ġunju 2014 2 u daħal fis-seħħ bis-sħiħ fl-1 ta’ Lulju 2016. Dan il-ftehim huwa l-istrument legali bilaterali ewlieni li jservi bħala l-bażi għall-approfondiment tar-rabtiet politiċi, rabtiet ekonomiċi aktar b’saħħithom, il-promozzjoni ta’ valuri komuni u kooperazzjoni msaħħa f’oqsma ta’ interess reċiproku. Fil-preambolu tagħha, l-UE rrikonoxxiet l-aspirazzjonijiet Ewropej u l-għażla Ewropea tal-Moldova, inkluż l-impenn tagħha biex tibni demokrazija profonda u sostenibbli u ekonomija tas-suq. Abbażi tal-AA/DCFTA, il-Moldova wettqet għadd ta’ riformi ta’ sfida u allinjat b’suċċess il-leġiżlazzjoni tagħha mal-UE f’ħafna oqsma. Il-Pjattaforma tas-Soċjetà Ċivili (CSP) bejn l-UE u l-Moldova hija wieħed mill-korpi stabbiliti skont il-Ftehim ta’ Assoċjazzjoni. Hija tippermetti lill-organizzazzjonijiet tas-soċjetà ċivili fuq iż-żewġ naħat jimmonitorjaw il-proċess ta’ implimentazzjoni u jħejju rakkomandazzjonijiet lill-awtoritajiet rilevanti.

L-Aġendi ta’ Assoċjazzjoni sussegwenti miftiehma bejn l-UE u l-Moldova jistabbilixxu prijoritajiet ċari sabiex jiġi implimentat il-Ftehim ta’ Assoċjazzjoni u d-DCFTA tiegħu. L-adozzjoni tal-Aġenda ta’ Assoċjazzjoni (2021-2027), li tiffoka fuq id-demokrazija, id-drittijiet tal-bniedem u l-governanza tajba; il-libertà, is-sigurtà u l-ġustizzja; u l-kooperazzjoni ekonomika, kummerċjali u settorjali, hija imminenti.

L-UE tibqa’ impenjata bis-sħiħ li tappoġġa soluzzjoni komprensiva, paċifika u sostenibbli tal-kunflitt tat-Transnistrija, ibbażata fuq is-sovranità u l-integrità territorjali tar-Repubblika tal-Moldova fil-fruntieri rikonoxxuti internazzjonalment tagħha, bi status speċjali għat-Transnistrija.

L-impenn tal-UE fl-appoġġ għall-Moldova ilu jeżisti u ta r-riżultati. L-UE tipprovdi assistenza finanzjarja sinifikanti, li matul is-snin 2014-2021 kienet tammonta għal EUR 512-il miljun f’għotjiet taħt l-Istrument Ewropew ta’ Viċinat, u EUR 160 miljun taħt il-programm ta’ Assistenza Makrofinanzjarja fil-forma ta’ self u għotjiet biex jiġi appoġġat l-iżvilupp soċjoekonomiku. L-UE tipprovdi l-appoġġ tagħha permezz ta’ żvilupp ta’ politika u riformi komprensivi, bl-involviment qawwi tal-Istati Membri fi spirtu ta’ Tim Ewropa. Fost il-programmi ewlenin hemm appoġġ għal skrutinju tal-imħallfin u l-prosekuturi, appoġġ biex tiżdied is-sigurtà tal-enerġija tal-Moldova, u tim ta’ Konsulenti ta’ Livell Għoli għall-gvern tal-Moldova f’oqsma ta’ importanza partikolari.

Fl-2021 ġew allokati EUR 7 miljuni mill-Faċilità Ewropea għall-Paċi - biex jissaħħu l-kapaċitajiet tas-servizz mediku militari u tal-battaljun tal-inġiniera.

Mill-kriżi tal-enerġija fil-ħarifa tal-2021, li heddet is-sigurtà tal-provvista u triplikat il-prezzijiet tal-enerġija, u l-bidu tal-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna, l-UE żiedet l-appoġġ tagħha għar-reżiljenza ekonomika, soċjali u finanzjarja ġenerali tal-Moldova, b’assistenza makrofinanzjarja ta’ emerġenza li tiswa EUR 150 miljun u EUR 60 miljun f’appoġġ baġitarju b’reazzjoni għall-kriżi tal-enerġija. L-UE provdiet assistenza umanitarja biex tgħin lill-Moldova tiffaċċja l-fluss ta’ refuġjati mill-Ukrajna. Il-Pjan Ekonomiku u ta’ Investiment għas-Sħubija tal-Lvant 3 ifittex li jiftaħ EUR 3,4 biljuni f’investimenti pubbliċi u privati għall-iżvilupp ekonomiku tal-pajjiż, inklużi investimenti ewlenin imfassla apposta.

L-UE u istituzzjonijiet finanzjarji oħra jaħdmu id f’id biex jgħinu lill-Moldova. Mill-2014, il-Bank Ewropew tal-Investiment u l-Bank Ewropew għar-Rikostruzzjoni u l-Iżvilupp allokaw EUR 425 miljun u EUR 777 miljun rispettivament f’self. L-UE qed taħdem ukoll f’kooperazzjoni mill-qrib mal-Bank Dinji u l-Fond Monetarju Internazzjonali, li ilhom sħab ewlenin fl-appoġġ għall-isforzi tar-riformi tal-Moldova mill-2014.

Iċ-ċittadini tal-Moldova ilhom minn April 2014 jibbenefikaw minn vjaġġar mingħajr viża lejn iż-żona Schengen. Ftehim ta’ Riammissjoni daħal fis-seħħ f’Jannar 2018.

Il-Moldova hija Parti kontraenti għat-Trattat dwar il-Komunità tal-Enerġija u għall-Ftehim dwar iż-Żona tal-Avjazzjoni Komuni, u membru tal-Ftehim dwar il-Kummerċ Ħieles tal-Ewropa Ċentrali, li kollha kemm huma jgħinu biex tiġi approssimata l-leġiżlazzjoni tal-Moldova mal-acquis tal-UE. Il-Moldova hija membru tan-Nazzjonijiet Uniti, tal-Kunsill tal-Ewropa, u tal-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa (OSKE).

Mill-2014, il-Moldova progressivament estendiet il-parteċipazzjoni tagħha fil-programmi tal-UE. Bħalissa tieħu sehem f’Orizzont Ewropa, u organizzazzjonijiet u individwi mill-Moldova jistgħu jibbenefikaw ukoll minn ċerti azzjonijiet tal-Programmi Erasmus+ u tal-Korp Ewropew ta’ Solidarjetà. Hemm djalogi regolari fil-livell Ministerjali bejn il-Moldova u l-UE dwar il-Kummerċ, l-Enerġija u s-Sigurtà. Il-Moldova tipparteċipa f’diversi programmi Interreg u hija membru tal-Istrateġija makroreġjonali tal-UE għar-reġjun tad-Danubju.

Il-Moldova kkonkludiet arranġamenti ta’ ħidma, ftehimiet ta’ kooperazzjoni jew memoranda ta’ qbil ma’ għadd ta’ aġenziji tal-UE bħall-Aġenzija Ewropea għall-Gwardja tal-Fruntiera u tal-Kosta (Frontex); l-Aġenzija tas-Sikurezza tal-Avjazzjoni tal-Unjoni Ewropea (EASA); l-Aġenzija tal-Unjoni Ewropea għall-Ferroviji (ERA), l-Aġenzija tal-Unjoni Ewropea għall-Kooperazzjoni fil-Ġustizzja Kriminali (EUROJUST); l-Aġenzija Ewropea għall-Kontroll tas-Sajd (EFCA), l-Aġenzija Ewropea għas-Sigurtà u s-Saħħa fuq il-Post tax-Xogħol (EU-OSHA), l-Aġenzija Ewropea għall-Ambjent (EEA), l-Awtorità Ewropea dwar is-Sigurtà fl-Ikel (EFSA), iċ-Ċentru Ewropew għall-Prevenzjoni u l-Kontroll tal-Mard (ECDC), l-Aġenzija tal-Unjoni Ewropea għat-Taħriġ fl-Infurzar tal-Liġi (CEPOL), il-Fondazzjoni Ewropea għat-Taħriġ (ETF), iċ-Ċentru Ewropew għall-Monitoraġġ tad-Droga u d-Dipendenza fuq id-Droga (EMCDDA), l-Uffiċċju tal-Proprjetà Intellettwali tal-Unjoni Ewropea (EUIPO), l-Aġenzija tal-Unjoni Ewropea għall-Kooperazzjoni fl-Infurzar tal-Liġi (Europol), u l-Aġenzija Ewropea għas-Sigurtà Marittima (EMSA).

Il-Moldova hija parteċipant fis-Sħubija tal-Lvant (SL). Is-SL hija bbażata fuq il-prinċipju tal-inklużività u d-differenzjazzjoni. Il-gwerra tar-Russja fl-Ukrajna wriet li l-kooperazzjoni u l-koeżjoni multilaterali issa huma importanti aktar minn qatt qabel, bħalma huwa t-tisħiħ tar-reżiljenza tar-reġjun. ’Il quddiem se jkun importanti wkoll li ssir enfasi fuq ir-relazzjonijiet bilaterali, biex il-Moldova tkun tista’ timplimenta riformi ewlenin fosthom fil-qasam tal-governanza, il-ġustizzja u l-istat tad-dritt.

B. KRITERJI GĦAS-SĦUBIJA

1. KRITERJI POLITIĊI

Din il-valutazzjoni hija bbażata fuq il-kriterji ta’ Copenhagen relatati mal-istabbiltà tal-istituzzjonijiet li jiggarantixxu d-demokrazija, l-istat tad-dritt, id-drittijiet tal-bniedem u r-rispett għall-minoranzi u l-protezzjoni tagħhom.

1.1. Demokrazija

Kif stabbilit mill-Kostituzzjoni tagħha, il-Moldova hija demokrazija parlamentari: is-setgħat leġiżlattivi huma eżerċitati mill-parlament u s-setgħat eżekuttivi mill-gvern. Il-President tar-Repubblika għandu funzjoni fil-biċċa l-kbira rappreżentattiva iżda għandu responsabbiltà formali għall-politika barranija u jipprovdi sorveljanza ċivili tal-forzi armati. Is-setgħa eżekuttiva hija eżerċitata mill-Gvern, li jikkonsisti minn Prim Ministru u 15-il ministru.

Il-Kostituzzjoni tiggarantixxi l-prinċipji fundamentali ta’ stat demokratiku, inklużi l-istat tad-dritt, l-elezzjonijiet liberi u l-protezzjoni tad-drittijiet tal-bniedem. Il-Kostituzzjoni tistabbilixxi l-prinċipju ta’ supremazija tad-dritt internazzjonali fuq id-dritt domestiku. Il-Qorti Kostituzzjonali ġiet rikomposta fl-2019 u issa hija indipendenti. Il-Qorti Suprema hija l-ogħla qorti ta’ ġuriżdizzjoni ġenerali, filwaqt li l-Qorti Kostituzzjonali teżerċita ġuriżdizzjoni kostituzzjonali.

Il-Parlament huwa l-uniku korp ta’ setgħa leġiżlattiva li jadotta leġiżlazzjoni, inklużi emendi għall-Kostituzzjoni, u jeżerċita kontroll u sorveljanza demokratiċi fuq l-eżekuttiv. Il-funzjoni ta’ sorveljanza u l-kontroll tal-Parlament fuq il-gvern u l-iskrutinju tiegħu tal-iżvilupp leġiżlattiv (inkluż il-monitoraġġ tal-implimentazzjoni tal-leġiżlazzjoni) huma limitati mill-kapaċità tal-istituzzjonijiet parlamentari. Irid isir aktar biex tiġi żgurata t-trasparenza tal-finanzjament tal-partiti politiċi.

Il-Kostituzzjoni tagħti liċ-ċittadini l-kapaċità li jagħżlu l-gvern tagħhom f’elezzjonijiet perjodiċi liberi u ġusti li jsiru b’vot sigriet u bbażati fuq vot universali u ugwali. Filwaqt li l-aħħar rawnds ta’ elezzjonijiet parlamentari f’Lulju 2021 kienu, skont l-Uffiċċju għall-Istituzzjonijiet Demokratiċi u d-Drittijiet tal-Bniedem (ODIHR), amministrati tajjeb u fil-biċċa l-kbira ġew irrispettati l-libertajiet kompetittivi u fundamentali, għad iridu jiġu indirizzati diversi rakkomandazzjonijiet ulterjuri mill-ODIHR bħal sorveljanza finanzjarja effettiva tal-kampanja, preġudizzju politiku tal-organi tal-aħbarijiet u l-imparzjalità tal-Kumitat Elettorali Ċentrali.

L-użu ta’ proċeduri urġenti biex tgħaddi l-leġiżlazzjoni, inkluż f’oqsma rilevanti għall-acquis tal-UE, naqas b’mod konsiderevoli matul l-aħħar erba’ snin. Huma meħtieġa valutazzjonijiet tal-impatt komprensivi tal-leġiżlazzjoni proposta.

Il-Kostituzzjoni tiggarantixxi l-libertà ta’ għaqda u ta’ assoċjazzjoni u liġi tal-2020 dwar l-organizzazzjonijiet mhux kummerċjali tissimplifika r-reġistrazzjoni u telimina t-tariffi tar-reġistrazzjoni u r-restrizzjonijiet fuq is-sħubija. Hemm fis-seħħ Strateġija u Pjan ta’ Azzjoni għall-Iżvilupp tas-Soċjetà Ċivili. L-organizzazzjonijiet tas-soċjetà ċivili għandhom il-kapaċità li jkunu sħab importanti fl-iżvilupp tal-pajjiż. L-istabbiliment ta’ proċedura ta’ konsultazzjoni pubblika sistematika jippermettilhom jagħmlu kontribut aktar sinifikanti għall-proċess ta’ riforma.

1.2. Riforma tal-amministrazzjoni pubblika

Il-qafas strateġiku tal-Moldova għar-riforma tal-amministrazzjoni pubblika (PAR) huwa bbażat fuq l-istrateġija tal-PAR tal-2016-2020 (estiża sal-2022). Il-qafas legali u s-sistema tas-servizz ċivili huma fil-biċċa l-kbira konformi mal-prinċipji tal-amministrazzjoni pubblika Ewropea u mal-istandards u l-prattiki Ewropej. L-istrateġija tal-PAR għandha l-għan li tiggarantixxi l-kwalità, l-istabbiltà, in-newtralità u l-kontinwità tal-amministrazzjoni pubblika u li tiżgura proċeduri trasparenti ta’ reklutaġġ, promozzjoni u tkeċċija bbażati fuq il-mertu. Strateġija ġdida tal-PAR qiegħda tiġi żviluppata. Huma meħtieġa sforzi ulterjuri biex tiġi żgurata kapaċità amministrattiva adegwata għall-iżvilupp, l-implimentazzjoni u l-infurzar tal-leġiżlazzjoni.

Dwar it-twassil tas-servizzi, il-Pjan ta’ Azzjoni tal-gvern għall-2021-2022 fih objettivi ewlenin, indikaturi tar-riżultati / tal-eżiti u azzjonijiet ta’ prijorità fil-qasam tal-governanza tajba u tal-politika ta’ trasformazzjoni diġitali, dedikati għall-immodernizzar tas-servizzi amministrattivi pubbliċi, għaż-żieda tal-kwalità u tal-aċċessibbiltà tas-servizzi pubbliċi provduti liċ-ċittadini u lin-negozji, u l-estensjoni u t-titjib tas-servizzi elettroniċi pprovduti liċ-ċittadini u lill-imprendituri. Amministrazzjoni aktar orjentata lejn iċ-ċittadini hija prijorità ewlenija tal-gvern u ġiet żviluppata viżjoni strateġika komuni għad-diġitalizzazzjoni u l-Gvern elettroniku.

Il-Gvern jibqa’ impenjat għall-implimentazzjoni tal-Istrateġija għall-Ġestjoni tal-Finanzi pubbliċi (PFM) (2013-2020), li ġiet estiża sal-aħħar tal-2022. L-awtoritajiet għamlu xi progress fir-riformi tal-PFM. Il-Ministeru tal-Finanzi kompla jtejjeb il-proċess tal-qafas baġitarju u t-trasparenza fuq perjodu medju u saħħaħ il-qafas regolatorju għall-ġestjoni finanzjarja u l-kontroll intern. Il-leġiżlatura u l-istituzzjoni suprema tal-awditjar jipprovdu sorveljanza tal-proċess baġitarju. Il-Gvern qed jaħdem biex jagħmel titjib ulterjuri f’għadd ta’ oqsma, inklużi t-trasparenza, l-ippjanar u l-eżekuzzjoni tal-investiment pubbliku, l-istandards kontabilistiċi, il-kontroll intern u l-awditjar, il-governanza tal-intrapriżi tal-istat, l-akkwist pubbliku u l-akkwist elettroniku, u l-involviment tas-soċjetà ċivili fil-proċessi baġitarji. It-tħejjija u l-implimentazzjoni ta’ strateġija ġdida tal-PFM huma mistennija wara l-valutazzjoni li jmiss dwar in-Nefqa Pubblika u r-Responsabbiltà Finanzjarja (PEFA).

Fir-rigward tal-governanza f’diversi livelli, il-proċess ta’ deċentralizzazzjoni ilu jevolvi mill-2012. Il-pjan direzzjonali rivedut għad-demokrazija lokali u reġjonali huwa mistenni jagħti spinta ġdida lil dan il-proċess. F’dan l-isfond, ir-riforma territorjali jeħtieġ li tagħti s-setgħa lill-awtoritajiet lokali b’finanzi sostenibbli li jipprovdu servizzi liċ-ċittadini. F’Diċembru 1994, il-Parlament tar-Repubblika tal-Moldova adotta l-“Liġi dwar l-Istatus Legali Speċjali ta’ Gagauzia”, li tistabbilixxi lil Gagauzia bħala unità territorjali awtonoma tal-Moldova.

It-titjib tas-servizz pubbliku u tal-ġestjoni tar-riżorsi umani għadu ma kisibx l-impatt mixtieq li jibni servizz ċivili professjonali u bbażat fuq il-mertu, minħabba l-impatt tal-instabbiltà politika u tan-nuqqas ta’ rieda politika fuq ir-riformi. L-attirar u ż-żamma ta’ ħaddiema taċ-ċivil professjonali huma sfida kontinwa, u kruċjali biex tinbena kapaċità amministrattiva sabiex jiġu ssodisfati l-funzjonijiet tal-Istat u jiġu pprovduti servizzi ta’ kwalità. Il-Moldova qed taħdem fuq riforma tas-salarju tas-servizz ċivili biex tagħmel is-servizz pubbliku aktar attraenti.

L-istituzzjonijiet u l-qafas legali għall-iżvilupp u l-koordinazzjoni tal-politika huma fis-seħħ. Il-kwalità tat-tfassil tal-politika jeħtieġ li tittejjeb ulterjorment permezz ta’ proċessi xierqa u l-implimentazzjoni tal-liġi. Il-koordinazzjoni msaħħa għandha tiffoka aktar fuq is-sustanza u inqas fuq kwistjonijiet formali u proċedurali, u l-użu ta’ politika inklużiva u bbażata fuq l-evidenza u ta’ żvilupp leġiżlattiv imsaħħaħ, inklużi konsultazzjonijiet pubbliċi u interministerjali dwar proposti leġiżlattivi.

Sabiex jiġu żgurati linji ta’ akkontabilità u governanza koerenti, jeħtieġ li jiġi aġġornat il-qafas legali, u li ssir enfasi fuq implimentazzjoni xierqa, bi strutturi ċari li jiddefinixxu korpi superviżorji u subordinati. Il-gvern jappoġġa r-riforma tal-akkontabilità maniġerjali u delega sistematika tar-responsabbiltajiet. L-organizzazzjonijiet tas-soċjetà ċivili jkomplu jitolbu aktar trasparenza fit-teħid tad-deċiżjonijiet fil-parlament u f’awtoritajiet pubbliċi oħra.

1.3. Stat tad-dritt

Mill-frodi bankarja tal-2014 ’il hawn, il-Moldova wettqet tiġdid maġġuri kemm tas-sistemi tal-ġustizzja kif ukoll tal-ġlieda kontra l-korruzzjoni tagħha. F’dawn l-aħħar snin, il-Moldova saħħet l-istat tad-dritt, inklużi r-riforma tal-pulizija u l-passi lejn ir-riforma tal-ġudikatura. Jeħtieġ li jsir aktar biex tiġi indirizzata l-influwenza tad-drittijiet akkwiżiti kemm fl-oqsma politiċi kif ukoll f'dawk kummerċjali.

a) Ġudikatura

Mill-2009 ’il hawn, il-Moldova għaddiet minn sensiela ta’ riformi ġudizzjarji mmirati lejn it-tisħiħ tal-indipendenza, l-effiċjenza u l-effettività tal-ġudikatura. Ir-riformi fil-ġustizzja huma prijorità għall-gvern attwali. Il-Moldova dan l-aħħar adottat Strateġija biex Tiżgura l-Indipendenza u l-Integrità tas-Settur tal-Ġustizzja 2022-2025 komprensiva u Pjan ta’ Azzjoni korrispondenti. Il-qafas kostituzzjonali u legali għall-ġudikatura huwa fil-biċċa l-kbira konformi mal-istandards Ewropej. Ġew ikkonsolidati l-istrutturi tal-infurzar tal-liġi u dawk ġudizzjarji.

Il-Kunsill Superjuri tal-Maġistratura (il-Kunsill Ġudizzjarju Għoli) u l-Kunsill Superjuri tal-Prosekuturi (il-Kunsill Għoli ta’ Prosekuzzjoni) huma responsabbli għall-awtonomija tal-ġudikatura. Il-qafas kostituzzjonali u leġiżlattiv fil-prinċipju jiggarantixxi l-indipendenza tal-ġudikatura u l-imparzjalità tagħha. Fil-prattika, l-integrità, l-indipendenza u l-akkontabilità tal-ġudikatura jeħtieġ li jittejbu b’mod sinifikanti.

L-emendi kostituzzjonali dwar il-funzjonament tal-ġudikatura daħlu fis-seħħ f’April 2022. L-emendi jtejbu b’mod sinifikanti l-qafas legali dwar l-indipendenza, l-akkontabilità, u l-effiċjenza tal-ġudikatura u l-amministrazzjoni ġudizzjarja, f’konformità mar-rakkomandazzjonijiet mill-Kunsill tal-Ewropa. B’mod partikolari, l-emendi jġibu l-kompożizzjoni tal-Kunsill Superjuri tal-Maġistratura f’konformità mal-istandards Ewropej billi jeskludu s-sħubija ex officio u jirrevedu l-proċess tal-ħatra ta’ membri tal-Kunsill Superjuri tal-Maġistratura. Dan isaħħaħ ir-rwol tal-President fil-ħatra tal-imħallfin, jirregola l-immunità funzjonali tal-imħallfin fil-livell kostituzzjonali, u jibdel il-proċedura tal-ħatra tal-imħallfin tal-Qorti Suprema tal-Ġustizzja biex jitnaqqas ir-riskju ta’ politiċizzazzjoni.

F’Marzu 2022, ġiet adottata l-liġi dwar l-iskrutinju tal-kandidati għall-kunsilli ġudizzjarji u tal-prosekuzzjoni. Il-liġi tipprevedi valutazzjoni tal-integrità ta’ membri futuri tal-Kunsill Superjuri tal-Maġistratura, tal-Kunsill Superjuri tal-Prosekuturi u tal-korpi speċjalizzati tagħhom minn Kumitat ta’ Evalwazzjoni magħmul minn tliet membri nazzjonali u tliet membri internazzjonali. Dan għandu l-għan li jżid l-integrità tal-korpi ta’ awtoamministrazzjoni tal-imħallfin u tal-prosekuturi, kif ukoll li jtejjeb il-fiduċja tas-soċjetà fl-attività tagħhom u fis-sistema tal-ġustizzja kollha kemm hi. Ir-rakkomandazzjonijiet tal-Kummissjoni ta’ Venezja fil-biċċa l-kbira ġew implimentati. Il-Kumitat ta’ Evalwazzjoni huwa mistenni li jlesti l-ewwel stadju ta’ evalwazzjoni sa Lulju 2022.

Hemm fis-seħħ kodiċijiet ta’ etika għall-imħallfin u għall-prosekuturi, kif ukoll sistema integrata ta’ ġestjoni tal-każijiet b’allokazzjoni awtomatizzata tal-każijiet. Il-ħatra tal-imħallfin u tal-prosekuturi għadha ma hijiex kompletament ibbażata fuq kriterji oġġettivi. Jeħtieġ li tiġi indirizzata interferenza interna u esterna bla bżonn fuq il-ġudikatura. Il-postijiet tax-xogħol vakanti fil-Kunsill Superjuri tal-Maġistratura, u fil-korpi speċjalizzati tiegħu, ma mtlewx mill-Assemblea Ġenerali tal-Imħallfin, u dan ħalla lill-Kunsill Superjuri tal-Maġistratura mingħajr il-kworum meħtieġ biex jinħatru mħallfin ġodda għal sentejn. Ir-riforma ta’ din l-istituzzjoni għadha għaddejja u hija prijorità politika. L-għadd ta’ mħallfin (16,4) għal kull 100 000 abitant huwa inqas mill-medja Ewropea (21) u l-għadd ta’ prosekuturi (24,2) huwa d-doppju tal-medja Ewropea (12).

F’termini ta’ effiċjenza, iż-żmien għat-tlestija f’kawżi kontenzjużi ċivili u kummerċjali żdied għal 171 jum fl-2020, meta mqabbel ma’ 143 jum fl-2018. Ir-rata tal-ikklirjar naqset għal 97 % (107 % fl-2018). Iż-żmien għat-tlestija jibqa’ ta’ tħassib kbir. L-arretrati ta’ kawżi pendenti tal-qorti jammonta għal 22 299 u 3 330 kawża għall-ewwel u t-tieni istanza, rispettivament 4 . Il-baġit tal-2020 għas-sistema ġudizzjarja huwa ta’ 0,40 % tal-PDG, li huwa inqas mill-2018 (0,48 % tal-PDG). Fl-2020, ġew allokati EUR 21,3 miljun lill-qrati u EUR 17,4-il miljun lill-uffiċċju tal-prosekuturi. Il-baġit ma huwiex biżżejjed biex ikopri l-ħtiġijiet ta’ taħriġ u investiment, peress li 85 % jintefaq fuq is-salarji u l-kumpens.

L-indipendenza funzjonali sħiħa tas-Servizz tal-Prosekuzzjoni jeħtieġ li tissaħħaħ, kif ukoll l-effiċjenza tal-Uffiċċju tal-Prosekuturi Ġenerali. Id-deċiżjonijiet li jaffettwaw il-ġestjoni u t-tmexxija tas-Servizz tal-Prosekuzzjoni tal-Moldova huma xi drabi politikament motivati, bħat-tneħħija, is-sostituzzjoni (temporanja) u l-arrest tal-Prosekutur Kontra l-Korruzzjoni fl-2021.

b) Il-ġlieda kontra l-korruzzjoni

Il-ġlieda kontra l-korruzzjoni u l-prevenzjoni tagħha huma fuq quddiem nett fl-aġenda ta’ riforma tal-gvern tal-Moldova. Il-Moldova żiedet il-baġit annwali tal-istituzzjonijiet kontra l-korruzzjoni inklużi l-Awtorità Nazzjonali għall-Integrità, l-Aġenzija għall-Irkupru tal-Assi Kriminali u l-Unità ta’ Investigazzjoni Finanzjarja. Il-korruzzjoni tibqa’ tħassib serju li jeħtieġ li tkompli l-attenzjoni fuqha peress li timponi kostijiet sinifikanti fuq il-baġit tal-Istat, fuq in-negozji u fuq il-popolazzjoni, tiskoraġġixxi l-investiment domestiku u barrani u ddgħajjef l-istat tad-dritt.

Id-dokument ta’ politika ewlieni għall-prevenzjoni tal-korruzzjoni u għaż-żieda fl-integrità huwa l-Istrateġija Nazzjonali għall-Integrità u l-Ġlieda Kontra l-Korruzzjoni għall-2017-2023. L-Istrateġija tinkludi azzjonijiet fir-rigward tal-irkupru ta’ assi kriminali, il-protezzjoni tal-informaturi, it-tisħiħ tal-etika u l-integrità fis-setturi pubbliċi, privati u mhux governattivi, l-iżgurar tat-trasparenza tal-istituzzjonijiet pubbliċi u tal-finanzjament tal-partiti politiċi u l-media.

Il-Moldova hija parti għall-konvenzjonijiet internazzjonali ewlenin kollha kontra l-korruzzjoni, inkluż il-Grupp ta’ Stati tal-Kunsill tal-Ewropa kontra l-Korruzzjoni (GRECO) u l-Konvenzjoni tan-Nazzjonijiet Uniti kontra l-Korruzzjoni (UNCAC). Hemm fis-seħħ qafas legali komprensiv kemm dwar il-prevenzjoni kif ukoll dwar il-ġlieda kontra l-korruzzjoni, li fil-biċċa l-kbira jikkonforma mal-istandards Ewropej u internazzjonali, u dan ġie parzjalment implimentat. Il-forom kollha ta’ korruzzjoni huma kriminalizzati, inkluż l-arrikkiment illeċitu, u l-liġijiet jirregolaw il-kunflitt ta’ interessi u jipproteġu lill-informaturi.

Ġew stabbiliti u qed joperaw istituzzjonijiet speċjalizzati kontra l-korruzzjoni – iċ-Ċentru Nazzjonali kontra l-Korruzzjoni (NAC), bl-Aġenzija għall-Irkupru tal-Assi Kriminali (CARA) bħala subdiviżjoni awtonoma, l-Uffiċċju tal-Prosekutur kontra l-Korruzzjoni (APO) u l-Aġenzija Nazzjonali għall-Integrità (NIA). Dawn l-istituzzjonijiet għandhom mandati komprensivi f’konformità mal-istandards internazzjonali u joperaw dejjem aktar b’mod indipendenti, b’koordinazzjoni bejn l-aġenziji u r-riżorsi meħtieġa parzjalment fis-seħħ. Huma meħtieġa sforzi ulterjuri biex jiġu ċċarati l-mandati ta’ dawn l-istituzzjonijiet u tissaħħaħ l-effettività taċ-Ċentru Nazzjonali kontra l-Korruzzjoni u tal-Aġenzija Nazzjonali għall-Integrità.

Huwa meħtieġ progress biex il-każijiet ta’ korruzzjoni jitressqu quddiem il-qorti u jiġu mħarrka b’mod effettiv. L-investigazzjoni ta’ każijiet ta’ korruzzjoni minuri tibqa’ fil-kompetenzi taċ-Ċentru Nazzjonali kontra l-Korruzzjoni u tal-Uffiċċju tal-Prosekutur kontra l-Korruzzjoni. Dan ifisser li ma kienx possibbli għal dawn l-istituzzjonijiet li jiffokaw fuq każijiet ta’ korruzzjoni ta’ livell għoli. Jeħtieġ li jsir aktar biex jiġu vverifikati b’mod effettiv id-dikjarazzjonijiet tal-assi u jiġi żgurat l-irkupru tal-assi. Xi rakkomandazzjonijiet minn mekkaniżmi internazzjonali u reġjonali ta’ monitoraġġ kontra l-korruzzjoni, inkluż mill-Grupp ta’ Stati tal-Kunsill tal-Ewropa kontra l-Korruzzjoni (GRECO), huma pendenti. Min-naħa preventiva, l-Aġenzija Nazzjonali għall-Integrità hija responsabbli għall-verifika tal-assi ddikjarati ppreżentati minn persuni li jkollhom pożizzjonijiet pubbliċi u għall-applikazzjoni tar-reġim legali relatat ma’ kunflitti ta’ interess. Iċ-Ċentru Nazzjonali kontra l-Korruzzjoni ilu jabbozza leġiżlazzjoni dwar il-verifika tal-korruzzjoni mill-2017, u madwar 50 % tar-rakkomandazzjonijiet ġew aċċettati (l-aktar relatati ma’ ambigwitajiet jew lakuni fl-abbozzar jew fil-proċeduri amministrattivi).

Ftit li xejn sar progress fl-investigazzjoni tal-frodi bankarja tal-2014 u biex dawk responsabbli jitressqu quddiem il-ġustizzja. L-isforzi kontra l-frodi bankarja għandhom jissaħħu billi tiġi aġġornata l-istrateġija għall-irkupru tal-assi kriminali u jiġi stabbilit mekkaniżmu ġdid għall-irkupru tal-assi.

c) Kriminalità organizzata

Il-Moldova ffirmat u rratifikat il-Konvenzjoni tan-Nazzjonijiet Uniti kontra l-Kriminalità Organizzata Transnazzjonali, kif ukoll il-protokolli tagħha dwar it-Traffikar tal-Persuni u dwar il-Faċilitazzjoni ta’ Immigrazzjoni Illegali. Il-Kodiċi tal-Proċedura Kriminali jiddeskrivi attivitajiet investigattivi u ta’ tfittxija tal-kriminali. Il-Moldova kkonkludiet arranġament ta’ ħidma mal-Aġenzija tal-Unjoni Ewropea għat-Taħriġ fl-Infurzar tal-Liġi (CEPOL), ftehim operazzjonali u strateġiku mal-Aġenzija tal-Unjoni Ewropea għall-Kooperazzjoni fl-Infurzar tal-Liġi (Europol) u Memorandum ta’ Qbil maċ-Ċentru Ewropew għall-Monitoraġġ tad-Droga u d-Dipendenza fuq id-Droga (EMCDDA). Il-Moldova tipparteċipa fil-Pjattaforma Multidixxiplinari Ewropea Kontra t-Theddid Kriminali (EMPACT). Il-pajjiż huwa membru tal-Interpol.

Il-leġiżlazzjoni dwar il-ġlieda kontra l-ħasil tal-flus tirrifletti parzjalment l-istandards tat-Task Force ta’ Azzjoni Finanzjarja (FATF) u l-leġiżlazzjoni internazzjonali rilevanti, iżda għad hemm rakkomandazzjonijiet pendenti mill-MONEYVAL. L-istabbiliment ta’ qafas komprensiv għall-ġlieda kontra l-kriminalità finanzjarja u l-ħasil tal-flus, u l-iżgurar tal-implimentazzjoni effettiva tiegħu, huma kruċjali biex jiġu indirizzati r-riskji sinifikanti li joħolqu.

Il-Moldova tinsab f’salib it-toroq importanti għat-traffikar ta’ persuni u ta’ oġġetti illegali (inklużi d-drogi u l-armi) lejn l-UE. Il-Moldova hija sors, tranżitu u destinazzjoni għat-traffikar tal-bnedmin, b’mod partikolari għall-isfruttament sesswali u x-xogħol furzat, għalkemm il-kundanni mogħtija lil persuni responsabbli kienu ftit. L-Ispettorat Ġenerali tal-Pulizija jindirizza l-kriminalità organizzata, madankollu r-rati ta’ kundanna għall-kriminalità organizzata ma humiex disponibbli. L-Ispettorat għandu dipartiment ċentrali u żewġ dipartimenti reġjonali (Spettorati ta’ Investigazzjoni Nazzjonali) responsabbli għall-ispettru kollu.

F’ħafna każijiet, huma meħtieġa sforzi sinifikanti ulterjuri biex jiġu investigati networks usa’ tal-kriminalità organizzata.

1.4. Drittijiet fundamentali

a)    Qafas internazzjonali

Il-Moldova rratifikat l-istrumenti internazzjonali ewlenin tad-drittijiet tal-bniedem, inkluża l-Konvenzjoni tal-Kunsill tal-Ewropa dwar il-prevenzjoni u l-ġlieda kontra l-vjolenza kontra n-nisa u l-vjolenza domestika (il-Konvenzjoni ta’ Istanbul), il-Karta Ewropea għal-Lingwi Reġjonali jew Minoritarji, il-Konvenzjoni Ewropea dwar l-Eżerċizzju tad-Drittijiet tat-Tfal u l-Konvenzjoni Ewropea dwar id-Drittijiet tal-Bniedem (għalkemm ma rratifikatx il-Protokoll Addizzjonali nru 12). Il-pajjiż irratifika l-Konvenzjoni tan-NU dwar id-Drittijiet tat-Tfal u tnejn mill-Protokolli Fakultattivi iżda mhux it-tielet (dwar proċedura ta’ komunikazzjoni), jew il-Protokoll Fakultattiv għall-Konvenzjoni tan-NU dwar id-Drittijiet ta’ Persuni b’Diżabilità.

b)    Struttura legali u istituzzjonali

Il-qafas legali u istituzzjonali li jirregola d-drittijiet fundamentali huwa fis-seħħ u l-liġijiet ġeneralment isegwu l-istandards Ewropej u internazzjonali. Il-kapaċità tal-istituzzjonijiet inkarigati mill-protezzjoni u l-infurzar tad-drittijiet tal-bniedem u l-implimentazzjoni tal-istrateġiji u l-pjanijiet ta’ azzjoni eżistenti tibqa’ limitata u tfixkel l-infurzar effettiv tad-drittijiet tal-bniedem. B’mod partikolari, il-Kunsill Nazzjonali biex jipprevjeni d-diskriminazzjoni u jiżgura l-ugwaljanza huwa nieqes sew mill-persunal.

Il-Moldova adottat Strateġija ġdida għad-Drittijiet tal-Bniedem u d-Demokrazija għall-2021-2024. Il-prijoritajiet ewlenin huma l-ugwaljanza bejn il-ġeneri / id-drittijiet tan-nisa, ir-rispett għad-drittijiet tal-bniedem fis-sistema tal-ġustizzja kriminali, il-garanzija tal-integrità tal-proċessi elettorali, u l-appoġġ għal media indipendenti, l-aċċess għall-informazzjoni, u l-ġlieda kontra d-diżinformazzjoni.

Il-Mekkaniżmu Nazzjonali ta’ Prevenzjoni jikkonsisti f’seba’ membri, inkluż l-Ombudsperson, l-Ombudsperson għat-tfal u ħames persuni proposti mis-soċjetà ċivili. L-istituzzjoni tal-Ombudsperson – l-Avukat tal-Poplu – hija maħtura bħala l-Istituzzjoni Nazzjonali tad-Drittijiet tal-Bniedem u akkreditata bi status ta’ “A” mill-Alleanza Globali tal-Istituzzjonijiet Nazzjonali tad-Drittijiet tal-Bniedem bħala li fil-biċċa l-kbira tikkonforma mal-Prinċipji ta’ Pariġi. L-indipendenza finanzjarja u funzjonali tagħha għandha tissaħħaħ u r-rwol tagħha fil-kuntest tal-Kunsill tal-Moldova għall-Prevenzjoni tat-Tortura għandu jiġi ċċarat.

c)    Kwistjonijiet ewlenin dwar id-drittijiet fundamentali

Il-pajjiż għandu 18-il sentenza tal-Qorti Ewropea tad-Drittijiet tal-Bniedem taħt proċedura ta’ superviżjoni msaħħa jistennew li jiġu infurzati. Dawn jinkludu trattament ħażin mill-aġenti tal-istat, ċaħda illegali tal-libertà, ksur tad-dritt għal proċess ġust, nuqqas tal-awtoritajiet li jipprovdu protezzjoni mill-vjolenza domestika u diskriminazzjoni abbażi tal-orjentazzjoni sesswali.

Jeħtieġ li jsir aktar fir-rigward tad-dritt għal proċess ġust u l-investigazzjoni u l-prosekuzzjonijiet adegwati ta’ atti ta’ trattament ħażin. Il-persuni mċaħħda mil-libertà tagħhom ma jibbenefikawx mis-salvagwardji legali fundamentali kollha mill-bidu tad-detenzjoni tagħhom. L-investigazzjoni li ma hijiex adegwata ta’ allegati każijiet ta’ trattament ħażin twassal għal sentiment ta’ impunità. Il-kundizzjonijiet f’postijiet ta’ detenzjoni u ta’ detenzjoni qabel il-proċess jibqgħu taħt l-istandards internazzjonali, b’mod partikolari minħabba l-iffullar tal-faċilitajiet tal-ħabs, in-nuqqas ta’ servizz mediku effettiv jew l-użu ta’ konfinament solitarju fit-tul bħala miżura dixxiplinari.

Il-leġiżlazzjoni dwar l-aċċess għall-informazzjoni u l-libertà tal-espressjoni hija fil-biċċa l-kbira konformi mal-istandards internazzjonali, iżda jeħtieġ li jsir aktar biex tiġi żgurata l-implimentazzjoni sħiħa tal-liġi. Il-media ġeneralment tista’ tirrapporta liberament. Sabiex jiġi ggarantit il-pluraliżmu tal-media, jeħtieġ li tiġi indirizzata l-konċentrazzjoni tas-sjieda tal-media u l-finanzjament tal-media li ma huwiex trasparenti. Huma meħtieġa wkoll sforzi ulterjuri biex jiġi żgurat l-aċċess għall-informazzjoni ta’ interess pubbliku, tiġi ssalvagwardjata l-indipendenza tal-ġurnalisti u l-kwalità tal-kontenut tal-media (u d-diżinformazzjoni), flimkien mal-indirizzar tal-każijiet dejjem jiżdiedu ta’ attakk verbali, intimidazzjoni u fastidju tal-ġurnalisti.

Il-prinċipju tal-ugwaljanza huwa minqux fil-Kostituzzjoni. Il-Kodiċi Kriminali jiggarantixxi l-protezzjoni kontra d-diskriminazzjoni u r-reati ta’ mibegħda. Il-Kunsill għall-Ugwaljanza ma għandux mandat adegwat fi ħdan il-leġiżlazzjoni eżistenti dwar l-ugwaljanza. F’April 2022, il-parlament adotta emendi għall-Kodiċi Kriminali u l-Kodiċi tal-Kontravenzjonijiet biex itejjeb ir-rispons tal-Istat għar-reati ta’ mibegħda. Reċentement ġiet adottata leġiżlazzjoni li ilha pendenti dwar ir-reati ta’ mibegħda li twassal għat-twessigħ tal-ambitu tar-raġunijiet protetti u b’hekk għat-tisħiħ tal-qafas legali għall-prosekuzzjoni u l-ikkastigar ta’ reati mmotivati mill-preġudizzju. Jeħtieġ li jsir aktar biex jiġu indirizzati d-diskors ta’ mibegħda u d-diskriminazzjoni abbażi tal-orjentazzjoni sesswali u l-identità tal-ġeneru, kif ukoll il-vjolenza abbażi tal-ġeneru.

Fir-rigward tal-ugwaljanza tan-nisa fis-suq tax-xogħol, il-qafas legali ma għadux jipprojbixxi l-aċċess għal ċerti professjonijiet iżda n-nisa għadhom jiffaċċjaw ostakli de facto u diskriminazzjoni bbażata fuq l-età. Id-differenza fil-pagi bejn il-ġeneri tal-Moldova tippersisti, u n-nisa b’mod ġenerali jaqilgħu 14,1 % inqas mill-irġiel bħala medja fl-2019 (l-istess bħall-medja tal-UE), u 39,6 % tal-parlamentari eletti fl-2021 huma nisa (ogħla mill-medja tal-UE). Jeħtieġ li jsir aktar biex jiġu protetti d-drittijiet ta’ persuni leżbjani, gay, bisesswali, transġeneru, intersesswali jew queer (LGBTIQ). Il-liġi tipprojbixxi d-diskriminazzjoni fl-impjiegi bbażata fuq l-orjentazzjoni sesswali, iżda d-diskriminazzjoni fis-soċjetà tkompli. Il-proċess tad-deistituzzjonalizzazzjoni tat-tfal għamel ħafna progress f’dawn l-aħħar snin. Jeħtieġ li jsir aktar fir-rigward tal-mortalità tat-trabi, it-tħaddim tat-tfal, inklużi r-rabtiet mat-traffikar u l-isfruttament sesswali, u s-sitwazzjoni partikolari tat-tfal Rom u tfal li l-ġenituri tagħhom iħalluhom warajhom. L-għadd ta’ trabi u tfal b’diżabilità f’faċilitajiet ta’ kura istituzzjonali huwa ta’ tħassib.

2. KRITERJI EKONOMIĊI

Din il-valutazzjoni ssir abbażi tal-kriterji ta’ Copenhagen relatati mal-eżistenza ta’ ekonomija tas-suq li tiffunzjona, kif ukoll il-kapaċità li tlaħħaq mal-pressjoni kompetittiva u mal-forzi tas-suq fl-Unjoni.

2.1. Ekonomija tas-suq li tiffunzjona

Il-Moldova hija ekonomija miftuħa żgħira bi Prodott Domestiku Gross (PDG) per capita f’termini ta’ parità tal-kapaċità tal-akkwist (PPP) ta’ madwar 30 % tal-medja tal-UE fl-2020, żieda minn 25 % fl-2013. B’mod ġenerali, il-Moldova turi rekord sodisfaċenti fit-twettiq ta’ politiki makroekonomiċi ġeneralment sodi. Madankollu, in-nuqqas ta’ rieda politika u l-bidliet frekwenti tal-gvern xi drabi wasslu biex l-implimentazzjoni tar-riforma ma tkunx uniformi u dewmu t-trasformazzjoni f’ekonomija tas-suq kompetittiva.

Matul l-aħħar għaxar snin, il-Moldova kienet kapaċi ssostni tkabbir ekonomiku b’medja ta’ madwar 4,5 % fis-sena u tegħleb diversi kriżijiet ekonomiċi, inkluża l-pandemija. Il-finanzi pubbliċi kienu stabbli, b’defiċit baxx, b’medja ta’ madwar 1,5 % tal-PDG matul l-2013-2020, u livell ta’ dejn sostenibbli (madwar 32 % tal-PDG fl-2021, li l-biċċa l-kbira tiegħu huwa mal-Istituzzjonijiet Finanzjarji Internazzjonali fuq termini aġevolanti). Dan jirrifletti l-isforzi tal-Moldova lejn konsolidazzjoni akbar tal-politika fiskali u ġestjoni mtejba tal-finanzi pubbliċi, imrawma mill-Istrateġija tal-PFM tal-2013-2020.

Qabel il-pressjonijiet inflazzjonarji globali xprunati mill-gwerra ta’ aggressjoni tar-Russja kontra l-Ukrajna, il-Bank Nazzjonali tal-Moldova kien ġeneralment ta’ suċċess fiż-żamma tal-inflazzjoni fil-medda fil-mira stabbilita għal 5 % (+/- 1,5 punti perċentwali), filwaqt li r-reġim tar-rata tal-kambju ta’ fluttwazzjoni kkontrollata, appoġġa munita nazzjonali stabbli. Bħala riżultat ta’ prezzijiet tal-enerġija u tal-ikel li qed jiżdiedu b’mod rapidu, iż-żieda qawwija fl-inflazzjoni, li laħqet it-22 % sal-aħħar tal-ewwel trimestru tal-2022, hija fost l-isfidi ewlenin għall-istabbiltà makroekonomika tal-Moldova fil-perjodu li ġej, minbarra l-kost tal-akkomodazzjoni u l-influss għoli ta’ refuġjati tal-gwerra. Min-naħa esterna, l-iżbilanċi kienu relattivament kbar, u d-defiċit tal-kont kurrenti bħala medja kien ta’ 7,3 % tal-PDG matul l-aħħar għaxar snin, l-aktar minħabba defiċit kummerċjali sostanzjali. Dan tal-aħħar ġie xprunat minn domanda domestika b’saħħitha sostnuta minn rimessi kbar, minn termini li ma humiex favorevoli ta’ kummerċ u minn bażi ta’ esportazzjoni relattivament dgħajfa. Madankollu, bis-saħħa ta’ appoġġ sostanzjali mis-sħab internazzjonali, il-Moldova kienet kapaċi tibni b’mod konsiderevoli l-buffers tagħha tal-kambju barrani. Il-Moldova tradizzjonalment tiddependi ħafna wkoll fuq l-influss ta’ rimessi, u l-gwerra attwali kontra l-Ukrajna qed ikollha impatt negattiv fuq id-dħul mir-Russja u r-reġjun tal-Commonwealth ta’ Stati Indipendenti (CIS).

Il-gvern attwali wiret legat ta’ korruzzjoni, drittijiet akkwiżiti u istituzzjonijiet dgħajfa responsabbli għall-istat tad-dritt, li jfixkel it-tkabbir tal-investiment u tal-produttività u jkompli jdgħajjef il-klima tan-negozju. Għalhekk, il-gvern nieda riforma tas-sistema tal-ġustizzja tiegħu u qed jieħu passi sinifikanti biex jindirizza l-korruzzjoni, filwaqt li r-riformi regolatorji li għaddejjin bħalissa għandhom l-għan li jnaqqsu l-burokrazija.

Is-settur tal-Intrapriżi tal-Istat tal-Moldova (SOEs), li jinkludi madwar 900 kumpanija, għadu kbir u għadu jirrikjedi appoġġ min-naħa tal-gvern. L-influwenza tal-Istat tibqa’ importanti f’setturi ewlenin tal-ekonomija, inkluż fit-telekomunikazzjoni, l-enerġija u t-trasport. B’mod ġenerali, l-assi proprji tal-SOEs jammontaw għal madwar 26 % tal-PDG u jimpjegaw madwar 6 % tal-forza tax-xogħol attiva. Is-settur għadu qed ibati minn nuqqas ta’ prattiki adegwati ta’ governanza korporattiva, ineffiċjenza u sorveljanza ħażina. Dan idgħajjef ulterjorment l-investiment fis-settur privat u l-kompetittività fl-ekonomija kollha u joħloq riskji fiskali. Huma meħtieġa aktar riformi, speċjalment, dwar governanza korporattiva aħjar, riorganizzazzjoni, privatizzazzjoni u likwidazzjoni ta’ kumpaniji li ma humiex vijabbli, riformi li huma fost il-prijoritajiet tal-gvern. Barra minn hekk, is-settur informali għadu relattivament kbir, u ammonta għal madwar 27 % tal-PDG fl-2020. Livelli għoljin ta’ informalità parzjalment jirriżultaw minn piż regolatorju kbir u jimplikaw mhux biss telf sostanzjali ta’ dħul mill-baġit iżda wkoll produttività aktar baxxa.

Is-settur finanzjarju tal-Moldova għadda minn riformi sinifikanti, speċjalment wara frodi bankarja kbira fl-2014, li tammonta għall-ekwivalenti ta’ 12 % tal-PDG. Minn dak iż-żmien ’il hawn, il-banek sistemiċi ewlenin ġew ristrutturati, bil-maġġoranza tal-ishma mibjugħa lil azzjonisti internazzjonali trasparenti. Fil-preżent, is-settur bankarju jidher kapitalizzat sew, il-banek kollha jissodisfaw il-proporzjon tal-adegwatezza kapitali, u kien hemm tnaqqis sostanzjali fis-sehem ta’ self improduttiv f’dawn l-aħħar snin. Bis-saħħa ta’ riformi li rnexxew fis-settur bankarju, l-aċċess għall-finanzi, b’mod partikolari għall-intrapriżi żgħar u medji (SMEs), dan l-aħħar tjieb. Madankollu, l-intermedjazzjoni finanzjarja għadha baxxa, u s-sehem ta’ self estiż għas-settur privat kien f’medja ta’ 20 % tal-PDG bejn l-2017 u l-2021. Barra minn hekk, il-progress ġenerali dwar l-irkupru tal-assi misruqa u tal-proċedimenti legali fir-rigward tal-frodi bankarja tal-2014 kien bil-mod u mhux trasparenti.

Is-suq tax-xogħol għandu dgħufijiet strutturali sinifikanti, kif rifless mir-rata baxxa ħafna ta’ impjieg ta’ madwar 49 % fl-2020. Dan huwa parzjalment dovut għas-sehem sostanzjali tal-impjiegi informali, b’mod partikolari fis-settur agrikolu u tal-kostruzzjoni. Hemm ukoll nuqqas ta’ qbil bejn il-ħiliet u r-rekwiżiti tal-impjiegi. Għalkemm il-qgħad fost il-gradwati universitarji jibqa’, bħala medja, inqas minn dak għal dawk bi grad ta’ edukazzjoni sekondarja biss, xi gradwati jkomplu jsibuha diffiċli biex isibu impjiegi li jaqblu mal-kwalifiki tagħhom. Is-servizzi tal-impjiegi u l-programmi tas-suq tax-xogħol huma mxekkla minn finanzjament limitat, filwaqt li l-ħolqien ta’ impjiegi ta’ kwalità tajba jinżamm lura minn investiment privat u barrani insuffiċjenti f’setturi b’valur miżjud ogħla.

2.2. Il-kapaċità li wieħed ilaħħaq mal-pressjoni kompetittiva u mal-forzi tas-suq tal-UE

Il-Moldova tbati minn livell u tqabbil ta’ ħiliet baxxi minħabba l-kwalità baxxa tal-edukazzjoni u l-emigrazzjoni sinifikanti ta’ ħaddiema kwalifikati. Għalkemm l-investiment fl-edukazzjoni kien relattivament għoli b’5,7 % tal-PDG matul l-2019-2022, il-Moldova għandha punteġġi taħt il-medja tal-OECD skont ir-riżultati tal-PISA, fejn tikklassifika fil-51 post minn 78 pajjiż. Madankollu, huwa xorta relattivament aħjar minn pajjiżi oħra fir-reġjun, u bi progress innotat matul is-snin. It-taħriġ vokazzjonali tjieb, u forma ġdida ta’ edukazzjoni doppja bħalissa qed tiġi implimentata biex jitnaqqas id-distakk bejn l-istituzzjonijiet tal-edukazzjoni u s-settur privat.

L-infrastruttura fiżika tal-Moldova għadha relattivament sottożviluppata, minkejja appoġġ importanti minn sħab internazzjonali u investiment sinifikanti mill-gvern, għalkemm minn punt tat-tluq baxx. Il-formazzjoni grossa tal-kapital fiss aċċellerat f’dawn l-aħħar snin u ammontat għal madwar 25 % tal-PDG fl-2020. Fl-istess ħin, l-istokk totali tal-FDI huwa baxx b’madwar 25 % tal-PDG, u dan jirrifletti d-dgħufijiet fl-ambjent tan-negozju u t-tkomplija tal-problemi bil-korruzzjoni u d-drittijiet tal-proprjetà. Is-settur tal-enerġija jbati minn dgħufijiet strutturali ewlenin, skoperti wara l-kriżi tal-gass li bdiet f’Ottubru 2021. Il-Moldova hija dipendenti bis-sħiħ fuq il-provvista tal-gass mir-Russja u ma għandha l-ebda kapaċità ta’ ħżin fit-territorju tagħha, u dan jagħmilha estremament vulnerabbli vis-à-vis il-fornitur. Is-suq tal-elettriku jbati minn kwistjonijiet simili, u dan minħabba li hemm ftit diversifikazzjoni tar-riżorsi tal-enerġija u infrastruttura sottożviluppata. Għalhekk, is-separazzjoni tal-utilitajiet tal-enerġija hija fost il-prijoritajiet ewlenin fil-futur, u l-Moldova qed taħdem mill-qrib mal-UE għal dak il-għan.

L-ekonomija tal-Moldova ma hijiex diversifikata ħafna u għadha tiddependi ħafna fuq is-settur agrikolu, li jagħmilha inqas produttiva u partikolarment vulnerabbli għall-kundizzjonijiet klimatiċi. L-agrikoltura tirrappreżenta madwar 12 % tal-PDG uffiċjali tal-Moldova (skont id-data tal-2021) u l-agrikoltura ta’ sussistenza informali hija stmata li tirrappreżenta madwar 11 % oħra tal-PDG. Is-settur tal-manifattura għadu relattivament dgħajjef, bis-sehem tiegħu tal-PDG jonqos minn 15,4 % fl-2016 għal 12,4 % fl-2021. Madankollu, is-settur tal-IT ra espansjoni notevoli, speċjalment minn meta bdiet il-pandemija, għalkemm beda minn livell baxx u dan huwa rifless fil-kontribut dejjem jikber tiegħu għat-tkabbir tal-PDG. L-allinjament tal-Moldova mal-qafas legali tal-komunikazzjoni elettronika tal-UE huwa limitat.

L-ekonomija tal-Moldova hija integrata mill-qrib ma’ dik tal-UE. Ir-rabtiet ekonomiċi bejn it-tnejn ġew imsaħħa ulterjorment mid-dħul fis-seħħ tad-DCFTA. L-UE hija l-akbar sieħeb kummerċjali tal-Moldova, u hija responsabbli għal sehem ta’ madwar 66 % tal-esportazzjonijiet totali tagħha, ferm ogħla mill-pari reġjonali tagħha, u madwar 45 % tal-importazzjonijiet totali tagħha fl-2021. Il-prodotti tal-ikel u agrikoli u prodotti bażiċi oħra jammontaw għal kważi nofs l-esportazzjonijiet tal-Moldova, u dan jindika l-istruttura tal-esportazzjoni dgħajfa tagħha u l-ħtieġa li titla’ ’l fuq fil-ktajjen tal-valur globali. Il-Moldova ilha membru tad-WTO mill-2001, b’politika kummerċjali fil-biċċa l-kbira miftuħa.

3. IL-KAPAĊITÀ LI TASSUMI L-OBBLIGI TAS-SĦUBIJA

Il-kapaċità tal-Moldova li tassumi l-obbligi tas-sħubija ġiet evalwata abbażi tal-indikaturi li ġejjin:

-L-impenji fil-Ftehim ta’ Assoċjazzjoni inkluża ż-Żona ta’ Kummerċ Ħieles Approfondita u Komprensiva (AA/DCFTA) u l-implimentazzjoni tagħhom;

-Il-livell ta’ adozzjoni, implimentazzjoni u eżekuzzjoni tal-acquis barra l-AA/DCFTA.

Il-Ftehim ta’ Assoċjazzjoni bejn l-UE u l-Moldova, inkluża ż-Żona ta’ Kummerċ Ħieles Approfondita u Komprensiva (AA/DCFTA) jappartjeni għal ġenerazzjoni ġdida ta’ ftehimiet ta’ assoċjazzjoni ambizzjużi li l-UE kkonkludiet mal-pajjiżi sħab tagħha. Il-Ftehim jinkludi parti sostanzjali mill-acquis tal-UE bi skeda dettaljata ta’ implimentazzjoni li tvarja minn tliet snin sa seba’ snin u jġib il-pajjiż eqreb lejn l-Unjoni Ewropea f’termini ta’ allinjament regolatorju.

Mid-dħul fis-seħħ provviżorju tal-AA/DCFTA fl-2014, l-Istati Membri tal-UE huma involuti mill-qrib fl-implimentazzjoni tiegħu permezz tal-Kunsill ta’ Assoċjazzjoni u l-Kumitat ta’ Assoċjazzjoni. Huma adottati Pożizzjonijiet Komuni għall-Kunsill ta’ Assoċjazzjoni u jintlaħaq qbil dwar Aġenda Annotata dettaljata għall-Kumitat ta’ Assoċjazzjoni. Gwida strateġika hija pprovduta mil-laqgħat tal-Kunsill ta’ Assoċjazzjoni fl-ogħla livell politiku. Barra minn hekk, il-Kumitat ta’ Assoċjazzjoni Parlamentari UE-Moldova jinvolvi lill-Parlament Ewropew u lill-Parlament tal-Moldova fl-implimentazzjoni tal-ftehim. Id-diskussjonijiet huma informati mill-kontribut provdut mis-soċjetà ċivili permezz tal-Pjattaforma tas-Soċjetà Ċivili bejn l-UE u l-Moldova u jitqiesu kif xieraq.

L-istruttura istituzzjonali tinkludi l-Kumitat ta’ Assoċjazzjoni u l-Kumitat ta’ Assoċjazzjoni fil-Konfigurazzjoni tal-Kummerċ, is-Sottokumitati dedikati u Sottokumitati tar-Raggruppamenti li jkopru kważi l-kapitoli kollha tal-acquis tal-UE li jippermettu analiżi kontinwa u bir-reqqa tal-progress fir-relazzjoni. L-UE u l-Moldova ħadmu mill-qrib flimkien biex jidentifikaw oqsma ta’ politika ewlenin, jistabbilixxu miri għar-riforma u l-progress leġiżlattiv, u jistabbilixxu punti ta’ riferiment għall-kisbiet f’dawk l-oqsma. L-Aġendi ta’ Assoċjazzjoni aġġornati regolarment jistabbilixxu l-objettivi ta’ politika fuq terminu qasir u medju tal-kooperazzjoni bejn l-UE u l-Moldova.

L-implimentazzjoni mill-Moldova tal-acquis tal-UE hija dokumentata fir-“Rapporti ta’ Implimentazzjoni ta’ Assoċjazzjoni” tal-UE 5 maħruġa regolarment mill-2017. Se ssir eżaminazzjoni sħiħa tal-kapitoli kollha tal-acquis tal-UE fi stadju aktar tard.

Wara l-adozzjoni tal-metodoloġija riveduta tat-tkabbir 6 u għall-finijiet tal-politika tat-Tkabbir tal-UE, l-acquis tal-UE huwa strutturat madwar sitt raggruppamenti tematiċi. L-acquis tal-UE f’dawn ir-raggruppamenti huwa sostanzjalment kopert mill-AA/DCFTA u l-Moldova gradwalment approssimat miegħu. Il-Moldova għandha rekord sodisfaċenti ta’ implimentazzjoni, għalkemm il-progress ma huwiex uniformi u d-dewmien biex jintlaħqu l-iskedi ta’ żmien ambizzjużi fl-AA/DCFTA kien frekwenti. Sakemm issir l-eżaminazzjoni sħiħa tal-kapitoli kollha, l-analiżi ta’ hawn taħt tipprovdi eżempji ta’ kapitoli fir-raggruppamenti fejn il-Moldova kisbet riżultati partikolarment tajbin u tenfasizza oqsma fejn kien hemm approssimazzjoni limitata għall-acquis tal-UE.

Ir-raggruppament tal-Elementi Fundamentali jinkludi l-kapitoli tal-acquis dwar il-Ġudikatura u d-drittijiet fundamentali, il-Ġustizzja, il-libertà u s-sigurtà, l-Akkwist pubbliku, l-Istatistika, u l-Kontroll finanzjarju. Dan ir-raggruppament diġà ġie vvalutat skont it-taqsimiet tal-kriterji Politiċi u Ekonomiċi.

Hemm oqsma fir-raggruppament fejn l-approssimazzjoni mal-acquis tal-UE għadha limitata, pereżempju fil-Ġudikatura u d-drittijiet fundamentali u l-Ġustizzja, il-libertà u s-sigurtà.

Ir-raggruppament tas-suq Intern jinkludi l-kapitoli tal-acquis dwar il-Moviment liberu tal-merkanzija, il-Moviment liberu tal-ħaddiema, id-Dritt tal-istabbiliment u l-libertà li jiġu pprovduti servizzi, il-Moviment liberu tal-kapital, id-Dritt tal-kumpaniji, id-Dritt tal-proprjetà intellettwali, il-Politika tal-kompetizzjoni, is-Servizzi finanzjarji, u l-Protezzjoni tal-konsumatur u tas-saħħa. Il-Moldova kisbet riżultati partikolarment tajbin fil-moviment liberu tal-merkanzija fejn għamlet sforzi sostanzjali biex tallinja mal-istandards tal-UE, biex tneħħi l-ostakli tekniċi għall-kummerċ.

Hemm oqsma oħra fir-raggruppament fejn l-approssimazzjoni mal-acquis tal-UE għadha limitata, pereżempju, il-qasam tal-Politika tal-Kompetizzjoni. L-AA/DCFTA jistabbilixxi għanijiet ambizzjużi fil-qasam tal-għajnuna mill-Istat u l-kompetizzjoni. Il-leġiżlazzjoni tal-Moldova dwar il-kompetizzjoni u l-għajnuna mill-Istat hija bbażata l-aktar fuq l-acquis tal-UE dwar l-antitrust u l-fużjonijiet. Jeħtieġ li jissaħħu ulterjorment il-mekkaniżmi effettivi tal-monitoraġġ, tas-sorveljanza u tal-infurzar tas-suq.

Ir-raggruppament tal-Kompetittività u t-tkabbir inklużiv jinkludi l-kapitoli tal-acquis dwar is-Soċjetà tal-informazzjoni u l-media, it-Tassazzjoni, il-Politika ekonomika u monetarja, il-Politika soċjali u l-impjiegi, il-Politika tal-intrapriżi u industrijali, ix-Xjenza u r-riċerka, l-Edukazzjoni u l-kultura, u l-Unjoni doganali. Il-Moldova kisbet riżultati partikolarment tajbin fil-qasam tad-dwana, b’leġiżlazzjoni ġdida biex tiġġieled il-kuntrabandu u l-evażjoni tat-taxxa fuq l-importazzjoni, u biex iżżid l-investigazzjonijiet doganali u qablet mal-UE dwar Rikonoxximent Reċiproku tal-Programmi tal-Operaturi Ekonomiċi Awtorizzati. Il-Kodiċi Doganali l-ġdid li se jidħol fis-seħħ fl-2023 huwa allinjat mal-Kodiċi Doganali tal-Unjoni, bi ftit eċċezzjonijiet. L-assoċjazzjoni tal-Moldova ma’ Orizzont Ewropa hija strument ta’ suċċess għall-integrazzjoni mal-prattiki tal-UE fil-qasam tar-riċerka u l-innovazzjoni.

Hemm oqsma oħra fir-raggruppament fejn l-approssimazzjoni għall-acquis tal-UE għadha limitata, pereżempju fil-politika soċjali u fl-impjiegi.

Ir-raggruppament tal-Aġenda ekoloġika u l-konnettività sostenibbli jinkludi l-kapitoli tal-acquis dwar il-Politika tat-trasport, l-Enerġija, in-Networks Trans-Ewropej, u l-Ambjent u t-tibdil fil-klima. Il-Moldova kisbet riżultati partikolarment tajbin fil-qasam tan-networks TEN-T. In-network TEN-T ġie estiż għall-Moldova fl-2019 bl-identifikazzjoni ta’ 17-il proġett prijoritarju b’investiment ta’ EUR 917-il miljun. Aktar minn 62 % tal-kilometri ta’ prijorità fil-konnessjonijiet ferrovjarji u tat-toroq tlestew jew qed jitlestew. Il-Ftehim dwar iż-Żona ta’ Avjazzjoni Komuni ffirmat fl-2013 jintegra s-swieq tal-avjazzjoni tal-Moldova u tal-UE, filwaqt li jipprevedi allinjament progressiv mal-acquis rilevanti tal-UE.

Għalkemm saret xi ħidma preparatorja, huma meħtieġa sforzi sinifikanti, flimkien ma’ appoġġ politiku u finanzjarju, biex il-leġiżlazzjoni tal-Moldova tiġi allinjata mal-acquis tal-UE fil-qasam tal-Ambjent u l-azzjoni klimatika. Se jkunu meħtieġa riformi sinifikanti fid-dawl tal-miri tal-Patt Ekoloġiku Ewropew 7 . Hemm oqsma oħra fejn l-approssimazzjoni mal-acquis tal-UE għadha limitata bħall-Enerġija. Is-sħubija tal-Moldova fil-Komunità tal-Enerġija tappoġġa l-adozzjoni tar-riformi meħtieġa fis-suq tal-enerġija, bis-separazzjoni, u ċ-ċertifikazzjoni tal-operaturi tas-sistema tat-trażmissjoni tal-elettriku u tal-gass bħala l-prijoritajiet ewlenin. Id-djalogu Strateġiku ta’ livell għoli mal-Moldova dwar l-enerġija, li tnieda fl-2021, għen biex titħaffef it-trasformazzjoni tan-network tal-enerġija tal-Moldova u tiġi żgurata s-sigurtà tal-provvista fuq perjodu ta’ żmien qasir billi jiġu ddiversifikati s-sorsi tal-enerġija f’konformità mal-Pjan REPowerEU. Id-djalogu jipprovdi pjattaforma biex tissaħħaħ l-implimentazzjoni tal-acquis tal-UE lejn it-tranżizzjoni ekoloġika u n-newtralità klimatika. Dan jippermetti wkoll il-kopertura ta’ acquis tal-UE aktar reċenti mhux inklużi fil-Ftehim ta’ Assoċjazzjoni kif ukoll aspetti ta’ governanza u finanzjarji meħtieġa għall-implimentazzjoni tagħhom.

Ir-raggruppament tar-Riżorsi, l-agrikoltura u l-koeżjoni jinkludi l-kapitoli tal-acquis dwar l-Agrikoltura u l-iżvilupp rurali, is-Sikurezza tal-ikel, il-politika veterinarja u fitosanitarja, is-Sajd, il-Politika reġjonali u l-koordinazzjoni tal-istrumenti strutturali, u d-Dispożizzjonijiet finanzjarji u baġitarji. Il-Moldova kisbet riżultati partikolarment tajbin fil-qasam tal-Agrikoltura u l-iżvilupp rurali fejn implimentat parti sostanzjali mill-acquis tal-UE fl-oqsma tal-politika tal-kwalità, il-biedja organika, l-istandards tal-kummerċjalizzazzjoni, il-prodotti, il-frott u l-ħxejjex, l-istandards tal-kummerċjalizzazzjoni għall-prodotti tal-annimali. Il-pajjiż beda jimplimenta xi mekkaniżmi ewlenin għall-politika reġjonali.

L-approssimazzjoni għall-acquis fil-qasam tas-Sikurezza tal-ikel, il-politika veterinarja u fitosanitarja hija limitata.

Ir-raggruppament tar-Relazzjonijiet esterni jinkludi r-Relazzjonijiet esterni u l-Politika barranija, tas-sigurtà u tad-difiża. Fir-rigward tal-pożizzjonijiet tal-Politika Estera u ta’ Sigurtà Komuni tal-UE, ir-rata ta’ allinjament mad-dikjarazzjonijiet rilevanti tar-Rappreżentant Għoli f’isem id-Deċiżjonijiet tal-UE u tal-Kunsill kienet ta’ 62 % fl-2021 (2020: 68 %; 2019: 80 %; 2018: 72 %, 2017: 69 %). F’Marzu 2022 tnieda djalogu politiku u ta’ sigurtà ta’ livell għoli mal-Moldova biex jikkomplementa l-iskambji regolari taħt il-Kunsill ta’ Assoċjazzjoni u jippromwovi ulterjorment il-konverġenza gradwali fi kwistjonijiet barranin u ta’ sigurtà. Il-Moldova tikkontribwixxi għall-missjonijiet tal-Politika ta’ Sigurtà u ta’ Difiża Komuni, b’rappreżentant tal-persunal militari wieħed sekondat mal-Missjoni ta’ Taħriġ Militari tal-UE fil-Mali minn Settembru 2020. Hemm spazju biex tissaħħaħ ulterjorment il-kooperazzjoni fil-qasam tal-Politika ta’ Sigurtà u ta’ Difiża Komuni u biex tiżdied il-konverġenza tal-Moldova mal-Politika Estera u ta’ Sigurtà Komuni inkluż dwar il-pożizzjonijiet kollha tal-UE.

4. KONKLUŻJONIJIET U RAKKOMANDAZZJONIJIET

Il-Moldova hija demokrazija parlamentari li dan l-aħħar bdiet timpenja ruħha fuq aġenda ta’ riforma b’saħħitha minkejja sensiela ta’ kriżijiet eżoġeni. In-natura parlamentari tad-demokrazija ġiet ikkonfermata minn elezzjonijiet kompetittivi reċenti fil-livell parlamentari u presidenzjali. Il-qafas legali u kostituzzjonali tal-pajjiż jikkorrispondi l-aktar għall-istandards Ewropej u internazzjonali. Il-qafas għal amministrazzjoni pubblika moderna huwa stabbilit inklużi mekkaniżmi ta’ żvilupp u koordinazzjoni tal-politika u l-gvern għamel progress fil-Ġestjoni Finanzjarja Pubblika. Jeħtieġ li tiġi żgurata kapaċità istituzzjonali u amministrattiva pubblika adegwata għall-iżvilupp tal-politika, l-infurzar tal-leġiżlazzjoni u l-implimentazzjoni tal-politika. Wara l-frodi bankarja tal-2014, il-Moldova wettqet tiġdid maġġuri tas-sistemi tal-ġustizzja u ta’ kontra l-korruzzjoni tagħha. Fir-rigward tar-riforma tal-ġustizzja, il-pajjiż ħa passi deċiżivi inklużi riformi kostituzzjonali biex itejjeb il-funzjonament tal-ġudikatura, li għadha teħtieġ titjib fit-trasparenza, l-integrità u l-akkontabilità tagħha. Bl-istess mod, fir-rigward tal-ġlieda kontra l-korruzzjoni li tibqa’ ta’ tħassib serju, hemm fis-seħħ istituzzjonijiet speċjalizzati kontra l-korruzzjoni bi sforzi ulterjuri meħtieġa biex il-każijiet ta’ korruzzjoni jitressqu quddiem il-qrati u biex jiġu mħarrka b’mod effiċjenti. Il-qafas għad-drittijiet fundamentali u l-libertà tal-espressjoni ġeneralment isegwi l-istandards Ewropej u internazzjonali. Il-Moldova għamlet progress importanti fil-libertà tal-media, minkejja l-konċentrazzjoni tal-media u l-finanzjament opak tagħha. Huma meħtieġa sforzi ulterjuri biex jiġi żgurat l-aċċess għall-informazzjoni ta’ interess pubbliku u tiġi ssalvagwardjata l-indipendenza tal-ġurnalisti. B’mod ġenerali, fir-rigward tal-kriterji politiċi, il-Moldova għandha bażi soda fis-seħħ biex tilħaq l-istabbiltà tal-istituzzjonijiet li jiggarantixxu d-demokrazija, l-istat tad-dritt, id-drittijiet tal-bniedem u r-rispett għall-minoranzi u l-protezzjoni tagħhom.

Fir-rigward tal-kriterji ekonomiċi, il-Moldova segwiet politiki makroekonomiċi raġonevolment sodi, saħħet b’mod sinifikanti l-istabbiltà tas-settur finanzjarju, u tejbet l-ambjent tan-negozju. Il-Moldova jeħtieġ li tindirizza l-ineffiċjenzi biex tattira aktar investiment privat barrani u ttejjeb l-investimenti pubbliċi u privati f’infrastruttura, edukazzjoni u innovazzjoni strateġika. Oqsma ewlenin għat-titjib tal-funzjonament tal-ekonomija tas-suq tagħha jinkludu wkoll it-tnaqqis tal-korruzzjoni u t-twettiq ta’ riformi fil-ġustizzja, l-infurzar tad-drittijiet tal-proprjetà, żvilupp ulterjuri ta’ ambjent kummerċjali aktar dinamiku kif ukoll riforma korporattiva aħjar tal-governanza tas-settur tal-intrapriżi tal-istat bil-għan li jitnaqqas id-daqs tiegħu. Bl-istess mod, huwa meħtieġ titjib fis-sigurtà tal-enerġija biex titnaqqas l-intensità enerġetika tal-ekonomija u tas-soċjetà. Barra minn hekk, il-kapaċità tal-pajjiż li jlaħħaq mal-pressjoni kompetittiva fl-UE se tiddependi fuq suq tax-xogħol aktar robust u diversifikat u t-tnaqqis tat-telf tal-forza tax-xogħol, it-titjib tal-potenzjal tat-tkabbir u l-kompetittività esterna tal-Moldova.

Fir-rigward tal-kapaċità li jiġu ssodisfati l-obbligi tas-sħubija, il-Moldova ilha taħdem mill-2016 fuq l-implimentazzjoni tal-Ftehim ta’ Assoċjazzjoni bejn l-UE u l-Moldova, inkluża Żona ta’ Kummerċ Ħieles Approfondita u Komprensiva (AA/DCFTA). Dawn il-ftehimiet diġà jkopru ammont sinifikanti tal-acquis tal-UE u l-Moldova gradwalment adottat il-proċess ta’ allinjament f’ħafna kapitoli u għandha rekord sodisfaċenti ta’ implimentazzjoni, filwaqt li f’xi setturi l-proċess huwa aktar avvanzat minn f’oħrajn. B’mod ġenerali, il-Moldova stabbiliet bażi solida għal allinjament ulterjuri.

Il-Moldova hija Stat Ewropew impenjat li jirrispetta u jippromwovi l-valuri li fuqhom hija bbażata l-Unjoni Ewropea. Għalhekk, il-Kummissjoni tirrakkomanda lill-Kunsill li l-Moldova għandha tingħata l-perspettiva li ssir membru tal-Unjoni Ewropea.

Il-Kummissjoni tirrakkomanda li l-Moldova tingħata status ta’ kandidat, bil-fehim li jittieħdu l-passi li ġejjin:

-jitlestew il-passi essenzjali tar-riforma komprensiva tas-sistema tal-ġustizzja li tnediet reċentement fl-istituzzjonijiet kollha fil-ktajjen tal-ġustizzja u tal-prosekuzzjoni, biex jiġu żgurati l-indipendenza, l-integrità, l-effiċjenza, l-akkontabilità u t-trasparenza tagħhom, fosthom permezz tal-użu effiċjenti tal-verifika tal-assi u s-sorveljanza demokratika effettiva; b’mod partikolari, jimtlew il-postijiet vakanti kollha li jifdal tal-Maġistratura tal-Kunsill Suprem u fil-korpi speċjalizzati tagħha;

-f’dawn l-oqsma kollha, jiġu indirizzati n-nuqqasijiet identifikati mill-OSKE/ODIHR u mill-Kunsill tal-Ewropa / Kummissjoni ta’ Venezja;

-jinżamm l-impenn li tiġi miġġielda l-korruzzjoni fil-livelli kollha billi jittieħdu passi deċiżivi lejn investigazzjonijiet proattivi u effiċjenti, u rekord kredibbli ta’ prosekuzzjonijiet u kundanni; tiżdied b’mod sostanzjali l-adozzjoni tar-rakkomandazzjonijiet taċ-Ċentru Nazzjonali Kontra l-Korruzzjoni;

-jiġi implimentat l-impenn għal “deoligarkizzazzjoni” billi tiġi eliminata l-influwenza eċċessiva tad-drittijiet akkwiżiti fil-ħajja ekonomika, politika u pubblika;

-tissaħħaħ il-ġlieda kontra l-kriminalità organizzata, abbażi ta’ valutazzjonijiet dettaljati tat-theddid, kooperazzjoni akbar mas-sħab reġjonali, tal-UE u internazzjonali u koordinazzjoni aħjar tal-aġenziji tal-infurzar tal-liġi; b’mod partikolari, jiġi stabbilit pakkett leġiżlattiv dwar l-irkupru tal-assi u qafas komprensiv għall-ġlieda kontra l-kriminalità finanzjarja u l-ħasil tal-flus, filwaqt li jkun żgurat li l-leġiżlazzjoni kontra l-ħasil tal-flus tkun konformi mal-istandards tat-Task Force ta’ Azzjoni Finanzjarja (FATF);

-tiżdied il-kapaċità li jitwettqu r-riformi u li jiġu pprovduti servizzi pubbliċi ta’ kwalità fosthom permezz tat-tisħiħ tal-implimentazzjoni tar-riforma tal-amministrazzjoni pubblika; tiġi vvalutata u aġġornata l-istrateġija tar-riforma tal-amministrazzjoni pubblika;

-titlesta r-riforma tal-Ġestjoni Finanzjarja Pubblika inkluż it-titjib tal-akkwist pubbliku fil-livelli kollha tal-gvern;

-jissaħħaħ l-involviment tas-soċjetà ċivili fil-proċessi tat-teħid tad-deċiżjonijiet fil-livelli kollha.

-tissaħħaħ il-protezzjoni tad-drittijiet tal-bniedem, b’mod partikolari ta’ gruppi vulnerabbli, u jinżammu l-impenji tagħha biex ittejjeb l-ugwaljanza bejn il-ġeneri u tiġġieled il-vjolenza kontra n-nisa;

Il-Kummissjoni se timmonitorja l-progress tal-Moldova fit-twettiq ta’ dawn il-passi u tirrapporta dwarhom, flimkien ma’ valutazzjoni dettaljata tal-pajjiż, sa tmiem l-2022.

Il-proċess tal-adeżjoni għadu bbażat fuq kriterji u kundizzjonijiet stabbiliti. Dan jippermetti lil kwalunkwe pajjiż fil-proċess jimxi ’l quddiem abbażi tal-merti proprji iżda jfisser ukoll li l-passi lejn l-UE jistgħu jitreġġgħu lura jekk il-kundizzjonijiet sottostanti ma jibqgħux jiġu ssodisfati.

(1)

  20220311-versailles-declaration-en.pdf (europa.eu)

(2)

  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/MT/TXT/PDF/?uri=CELEX:22014A0830(01)&from=MT  

(3)

SWD(2021) 186 final

(4)

Kif irrapportat mill-Kummissjoni Ewropea tal-Kunsill tal-Ewropa għall-Effiċjenza tal-Ġustizzja.

(5)

SWD(2021) 295 final

(6)

COM (2020) 57 final.

(7)

COM(2019) 640 final

IL-KUMMISSJONI EWROPEA

Brussell, 17.6.2022

COM(2022) 406 final

ANNESS

tal-

KOMUNIKAZZJONI TAL-KUMMISSJONI
LILL-PARLAMENT EWROPEW, LILL-KUNSILL EWROPEW U LILL-KUNSILL

Opinjoni tal-Kummissjoni dwar l-applikazzjoni tar-Repubblika tal-Moldova għas-sħubija fl-Unjoni Ewropea