NAT/885

Το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον
στην Ευρωπαϊκή Ένωση

ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΗ

Τμήμα «Γεωργία, αγροτική ανάπτυξη, περιβάλλον»

Το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ιδίως υπό το πρίσμα του πολέμου στην Ουκρανία

(γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

Εισηγήτρια: Ozlem YILDIRIM

1.Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1Την 23η Ιουνίου 2022, η Ουκρανία έγινε υποψήφια προς ένταξη στην ΕΕ χώρα. Όταν προσχωρήσει στην ΕΕ, θα είναι το μεγαλύτερο ή το δεύτερο μεγαλύτερο κράτος μέλος της ΕΕ ως προς την έκταση. Ανά τη μεγάλη έκταση της χώρας βρίσκουμε ποικιλομορφία οικοσυστημάτων· πράγματι, σύμφωνα με τη γραμματεία της σύμβασης για τη βιολογική ποικιλότητα, η Ουκρανία καλύπτει μεν το 6 % του εδάφους της Ευρώπης, αλλά φιλοξενεί το 35 % της βιοποικιλότητάς της.

1.2Η περιβαλλοντική ζημία που προκλήθηκε από τον πόλεμο περιλαμβάνει την υποβάθμιση των οικοσυστημάτων, τη ρύπανση του αέρα και των υδάτων, καθώς και τη ρύπανση των αρόσιμων εκτάσεων και των βοσκοτόπων. Σύμφωνα με αναφορές, από την έναρξη του πολέμου, 200.000 εκτάρια δάσους έχουν πληγεί από πυρκαγιές, 680.000 τόνοι ορυκτών καυσίμων έχουν πάρει φωτιά και 180.000 κυβικά μέτρα εδάφους έχουν μολυνθεί από πυρομαχικά. Ο πόλεμος έχει υποβαθμίσει προστατευόμενες περιοχές και έχει καταστρέψει σταθμούς επεξεργασίας υδάτων. Πάνω από 100 δασικές πυρκαγιές προκλήθηκαν από τη σύρραξη, εκλύοντας 33 εκατομμύρια τόνους CO2.

1.3Οι ενέργειες της Ρωσίας φαίνεται να ισοδυναμούν με οικοκτονία, βάσει ορισμού που προτάθηκε από νομικούς εμπειρογνώμονες και δημοσιεύθηκε τον Ιούνιο του 2021. Η ΕΟΚΕ έχει ζητήσει η οικοκτονία, όπως ορίζεται από την «Ανεξάρτητη ομάδα ειδημόνων για τον νομικό ορισμό της οικοκτονίας», να κωδικοποιηθεί ως ποινικό αδίκημα βάσει του δικαίου της ΕΕ. Η αναγνώριση του εγκλήματος της οικοκτονίας στην αναθεωρημένη οδηγία της ΕΕ για το περιβαλλοντικό έγκλημα θα οδηγήσει σε εξελίξεις στη νομοθεσία πέραν της ΕΕ και δη στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο ―κάτι που ίσως καταστήσει τη Ρωσία πιο υπόλογη― και θα αποτυπώνει την περιβαλλοντική και οικολογική βλάβη που προκαλείται.

Η ΕΟΚΕ:

1.4Επισημαίνει την επείγουσα ανάγκη να βελτιωθεί η προστασία του περιβάλλοντος για τα θεμελιώδη δικαιώματα στην ΕΕ και πέραν αυτής, η οποία έχει επιδεινωθεί από τις περιβαλλοντικές ζημίες που προκλήθηκαν από τον πόλεμο στην Ουκρανία, συμπεριλαμβανομένης της βλάβης της ανθρώπινης σωματικής και ψυχικής υγείας, της υποβάθμισης των οικοσυστημάτων, της ρύπανσης του αέρα και των υδάτων, καθώς και της μόλυνσης των αρόσιμων εκτάσεων και των βοσκοτόπων, γεγονός που απειλεί άμεσα τη γεωργική παραγωγή και εκθέτει την ευπάθεια της παγκόσμιας επισιτιστικής ασφάλειας.

1.5Εφιστά την προσοχή στον περιβαλλοντικό και κοινωνικό αντίκτυπο της ρωσικής εισβολής και στην ανάγκη υποστήριξης της καταγραφής, της χαρτογράφησης και της μέτρησης αυτών των συνεπειών, της επιδίωξης της νομικής προστασίας του περιβάλλοντος, της διασφάλισης της λογοδοσίας, της δημιουργίας των βάσεων για τη βιώσιμη μεταπολεμική ανάκαμψη ―και του περιβάλλοντος―, καθώς και της αξιολόγησης των χρηματοδοτικών αναγκών κατά την ανακατανομή των κονδυλίων για την οικολογική ανάκαμψη.

1.6Καλεί την Επιτροπή και το Συμβούλιο να λάβουν μέτρα για τον εντοπισμό του δυσμενούς περιβαλλοντικού αντίκτυπου του παράνομου πολέμου της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας και των επιπτώσεών του στα ανθρώπινα δικαιώματα. Η Επιτροπή και το Συμβούλιο πρέπει να υποστηρίξουν τις προσπάθειες της κοινωνίας των πολιτών για την καταγραφή των περιβαλλοντικών ζημιών, συμπεριλαμβανομένων των περιβαλλοντικών εγκλημάτων που έχει διαπράξει η Ρωσία και να βοηθήσουν την κοινωνία των πολιτών στην προσπάθεια ανοικοδόμησης της Ουκρανίας.

1.7Τονίζει ότι η ΕΕ πρέπει να συμβάλει στην προστασία του περιβάλλοντος της Ουκρανίας και στην αποκατάσταση των περιβαλλοντικών ζημιών που προκλήθηκαν από τον πόλεμο. Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει ότι όλες οι προσπάθειες ανασυγκρότησης θα πραγματοποιηθούν σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα της ΔΟΕ και με τις αρχές της κοινωνικής αιρεσιμότητας.

1.8Τονίζει ότι η ανθρώπινη υγεία και η ποιότητα του περιβάλλοντος δεν μπορούν να διαχωριστούν (η υγεία των οικοσυστημάτων, των ζώων και των ανθρώπων είναι έννοιες αλληλένδετες) και ότι η ΕΕ πρέπει να κατοχυρώσει αυτό το δικαίωμα. Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος είναι η κύρια αιτία προβλημάτων υγείας. Η ηχορύπανση, για παράδειγμα, προκαλεί 12.000 θανάτους ετησίως. Η διασύνδεση μεταξύ περιβάλλοντος και ανθρώπινης υγείας είναι επίσης πρόδηλη στα της επισιτιστικής ασφάλειας.

1.9Προτρέπει την Επιτροπή και το Συμβούλιο να ενισχύσουν τις μεθόδους επιθεώρησης των τροφίμων και των λοιπών γεωργοκτηνοτροφικών προϊόντων κατά την εισαγωγή τους στην ενιαία αγορά, με ιδιαίτερη προσοχή στις πηγές ρύπανσης εξαιτίας του πολέμου στην Ουκρανία και με μέλημα την προστασία της υγείας όλων των κατοίκων της ΕΕ και του περιβάλλοντός μας.

1.10Επισημαίνει ότι το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον είναι ζωτικής σημασίας για την κοινωνική και οικονομική ευημερία των πολιτών στην Ευρώπη και παγκοσμίως. Εκτιμάται ότι περίπου το 40 % των θέσεων εργασίας παγκοσμίως εξαρτώνται από ένα υγιές κλίμα και οικοσύστημα. Υπό το πρίσμα του διεθνούς νομικού πλαισίου και αυτής της σκληρής πραγματικότητας, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι έχουν θεσπιστεί πολλές νομοθετικές πράξεις της ΕΕ για την εκπλήρωση της υποχρέωσης της ΕΕ να μεριμνά για τον σεβασμό του δικαιώματος σε ένα υγιές περιβάλλον.

1.11Ενθαρρύνει όλα τα κράτη μέλη και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ να εντείνουν τις προσπάθειες για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των υφιστάμενων νομικών μέσων, καθότι στην πράξη συχνά αποδεικνύονται αναποτελεσματικά. Τα πολυάριθμα παραδείγματα δικαστικών προσφυγών κατά των παραλείψεων των κρατών μελών ή της ίδιας της ΕΕ σε ζητήματα όπως ο καθαρός αέρας, το κλίμα, η αλιεία ή το νερό καταδεικνύουν τον βαθμό στον οποίο οι δημόσιες αρχές δεν διασφαλίζουν τον σεβασμό αυτού του δικαιώματος.

2.Γενικές παρατηρήσεις

2.1Το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον υπό το πρίσμα του πολέμου της Ρωσίας στην Ουκρανία και της προσχώρησης της Ουκρανίας στην ΕΕ

2.1.1Στις 16 Μαρτίου 2022, η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης απέβαλε τη Ρωσία, με την απόφαση να έχει άμεση ισχύ 1 . Ως εκ τούτου, ενώ η ΕΕ βρισκόταν εν μέσω διαπραγματεύσεων για την προσχώρηση της Ρωσίας στην Ευρωπαϊκή σύμβαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων (στο εξής: Σύμβαση), στις 16 Σεπτεμβρίου 2022 η Ρωσία έπαυσε να δεσμεύεται από αυτήν 2 . Αυτό μείωσε δραματικά την κάλυψη της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Ωστόσο, κατά τον χρόνο της εισβολής και έως τις 16 Σεπτεμβρίου 2022, η Ρωσία δεσμευόταν από τη Σύμβαση και παρά την απόσυρσή της και από άλλους διεθνείς οργανισμούς, υπόκειτο και εξακολουθεί να υπόκειται σε ευρύ φάσμα διεθνών υποχρεώσεων. Αυτές αφορούν όχι μόνο τα ανθρώπινα δικαιώματα 3 αλλά και το περιβάλλον: η Σύμβαση-πλαίσιο για την κλιματική αλλαγή 4 και η Σύμβαση για τη βιολογική ποικιλότητα συγκαταλέγονται μεταξύ εκείνων που έχει καταπατήσει η Ρωσία με την επίθεσή της.

2.1.2Είναι ζωτικής σημασίας να διασφαλιστεί η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του περιβάλλοντος όχι μόνο στα 27 κράτη μέλη της ΕΕ, όπου η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θα ενισχυθεί με την προσχώρηση της ΕΕ στη Σύμβαση, αλλά και στα υπόλοιπα 19 κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης της Ουκρανίας.

2.1.3Αυτό αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία δεδομένου ότι στις 23 Ιουνίου 2022 η Ουκρανία έγινε υποψήφια προς ένταξη στην ΕΕ χώρα. Όταν προσχωρήσει στην ΕΕ, θα είναι το μεγαλύτερο ή το δεύτερο μεγαλύτερο κράτος μέλος της ΕΕ ως προς τη γεωγραφική της έκταση 5 . Η μεγάλη έκταση της Ουκρανίας διαθέτει ποικιλομορφία οικοσυστημάτων· πράγματι, σύμφωνα με τη γραμματεία της σύμβασης για τη βιολογική ποικιλότητα, 6 η Ουκρανία καλύπτει μεν το 6 % του εδάφους της Ευρώπης, αλλά φιλοξενεί το 35 % της βιοποικιλότητάς της. Επιπλέον, οι αγροτικές εκτάσεις της χώρας ―ζωτικής σημασίας για τον παγκόσμιο επισιτισμό― και οι εκτεταμένες υποδομές της, που λειτουργούν με ορυκτά καύσιμα (και από τις οποίες ορισμένα γειτονικά κράτη μέλη εξαρτώνται ιδιαίτερα για τον ενεργειακό τους εφοδιασμό), έχουν υποστεί τεράστιες πιέσεις κατά το περασμένο έτος.

2.1.4Οι ενέργειες της Ρωσίας φαίνεται να ισοδυναμούν με οικοκτονία, βάσει ορισμού που προτάθηκε από νομικούς ειδήμονες και δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του 2021 7 . Από το 2001, ο Ποινικός Κώδικας της Ουκρανίας 8 περιλαμβάνει το έγκλημα της οικοκτονίας. Η ΕΟΚΕ έχει ζητήσει η οικοκτονία, όπως ορίζεται από την «Ανεξάρτητη ομάδα ειδημόνων για τον νομικό ορισμό της οικοκτονίας», να κωδικοποιηθεί ως ποινικό αδίκημα βάσει του δικαίου της ΕΕ 9 . Η αναγνώριση του εγκλήματος της οικοκτονίας στην αναθεωρημένη οδηγία της ΕΕ για το περιβαλλοντικό έγκλημα θα οδηγήσει σε εξελίξεις στη νομοθεσία πέραν της ΕΕ και δη στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο ―κάτι που ίσως καταστήσει τη Ρωσία πιο υπόλογη― και θα αποτυπώνει την περιβαλλοντική και οικολογική βλάβη που προκαλείται.

2.1.5Στις 19 Ιανουαρίου 2023, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε ψήφισμα (το οποίο υποστήριξε και η ΕΟΚΕ κατά τη σύνοδο ολομέλειάς της τον περασμένο Φεβρουάριο) με το οποίο ζητούσε τη σύσταση δικαστηρίου για την εκδίκαση του εγκλήματος της εισβολής στην Ουκρανία 10 . Το κείμενο του ψηφίσματος αναφέρεται δύο φορές σε περιβαλλοντικά θέματα. Πρώτον, σε αυτό αναγνωρίζεται η σχέση μεταξύ του πολέμου και της μακροπρόθεσμης ζημίας στο φυσικό περιβάλλον και το κλίμα. Δεύτερον, ζητείται η δημιουργία διεθνούς μητρώου στο οποίο θα καταγράφονται, μεταξύ άλλων, εκτεταμένες και σοβαρές ζημίες στο φυσικό περιβάλλον και το κλίμα με σκοπό τη διευκόλυνση της προσπάθειας καθορισμού των μελλοντικών επανορθώσεων για τις προκληθείσες ζημίες. Στο πλαίσιο αυτό, είναι σημαντικό να τονιστεί και να ενισχυθεί η έννοια της περιβαλλοντικής ζημίας ως πολεμικού όπλου και να διωχθούν τα εγκλήματα αυτά.

2.1.6Η περιβαλλοντική ζημία που προκλήθηκε από τον πόλεμο περιλαμβάνει την υποβάθμιση των οικοσυστημάτων, τη ρύπανση του αέρα και των υδάτων, καθώς και τη ρύπανση των αρόσιμων εκτάσεων και των βοσκοτόπων. Για παράδειγμα, οι διαρροές δύο ρωσικών αγωγών φυσικού αερίου στη Βαλτική Θάλασσα θα μπορούσαν να έχουν πρωτοφανείς επιπτώσεις στο κλίμα και σε άλλες πτυχές του περιβάλλοντος 11 . Από την έναρξη του πολέμου, 200.000 εκτάρια δάσους έχουν πληγεί από πυρκαγιές, 680.000 τόνοι ορυκτών καυσίμων έχουν πάρει φωτιά και 180.000 κυβικά μέτρα εδάφους έχουν μολυνθεί από πυρομαχικά. Ο πόλεμος έχει υποβαθμίσει προστατευόμενες περιοχές και έχει καταστρέψει σταθμούς επεξεργασίας υδάτων. Πάνω από 100 δασικές πυρκαγιές προκλήθηκαν από τη σύρραξη, εκλύοντας 33 εκατομμύρια τόνους CO2. Οι ρωσικοί βομβαρδισμοί καταστρέφουν την ουκρανική βιοποικιλότητα. Οι Ουκρανοί πραγματογνώμονες εκτιμούν ότι η περιβαλλοντική ζημία που προκλήθηκε από τη Ρωσία ανέρχεται σε 24 δισ. ευρώ.

2.1.7Ο πόλεμος στην Ουκρανία δημιουργεί πρωτοφανείς και μακροχρόνιες προκλήσεις στο περιβάλλον. Επηρεάζει επίσης αρνητικά τη σωματική και ψυχική υγεία, την ακεραιότητα και την ευημερία του ουκρανικού λαού και των μελλοντικών γενεών του. Οι επιπτώσεις αυτές είναι ακόμη χειρότερες στις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού και πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στις ψυχολογικές συνέπειες του πολέμου και στα ζητήματα ψυχικής υγείας. Ο πόλεμος προκαλεί ρύπανση του αέρα, των υδάτων και του εδάφους, καθώς και ηχορύπανση, όλες οι οποίες θα επηρεάσουν τα θύματα για πολλές γενιές. Όπως και οι επιπτώσεις του πολέμου, έτσι και οι επιπτώσεις της υποβάθμισης του περιβάλλοντος στη σωματική και ψυχική υγεία των ανθρώπων ― ιδίως δε οι επιπτώσεις της ρύπανσης του αέρα, του εδάφους και των υδάτων― είναι γνωστό ότι είναι διαγενεακές. Οι επιπτώσεις τους δεν θα πλήξουν μόνο τα παιδιά που ζουν ή έχουν εγκαταλείψει την Ουκρανία σήμερα, αλλά θα πληγούν και οι επόμενες γενιές.

2.1.8Αυτό καθιστά ιδιαίτερα σπαρακτική τη φωνή που προσπαθούν να κάνουν να ακουστεί τα κινήματα και οι οργανώσεις νέων της Ουκρανίας στο όνομα της γενιάς τους. Είναι σημαντικό οι φωνές και οι απόψεις τους να αποτελέσουν μέρος των προσπαθειών ανασυγκρότησης.

2.1.9Η ζημία στο κοινό μας οικοσύστημα, όπως η υποβάθμιση του εδάφους, απειλεί άμεσα τη μελλοντική γεωργική παραγωγή και εκθέτει την ευπάθεια της παγκόσμιας επισιτιστικής ασφάλειας. Ειδικότερα, η σημερινή διάρθρωση της αγοράς βασικών προϊόντων δεν επιτυγχάνει τη «βιώσιμη οικονομία που χρειαζόμαστε» και τους στόχους που συνδέονται με τη βιώσιμη ανάπτυξη, τη φιλοδοξία για το κλίμα και τη δίκαιη μετάβαση που κατοχυρώνονται στο θεματολόγιο των Ηνωμένων Εθνών με ορίζοντα το 2030 και στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, αλλά αποβαίνει σοβαρά εις βάρος τους 12 .

2.1.10Η κοινωνία των πολιτών διαδραμάτισε καίριο ρόλο στην υπεράσπιση του περιβάλλοντος στην Ουκρανία πριν από τον πόλεμο. Ο πόλεμος έχει επηρεάσει δραματικά την ικανότητα της κοινωνίας των πολιτών να διεξάγει τις δραστηριότητές της. Πολλοί υπερασπιστές του περιβάλλοντος αναγκάστηκαν είτε να διαφύγουν είτε να λάβουν μέρος στον πόλεμο. Όσοι εξακολουθούν να είναι σε θέση να δραστηριοποιηθούν έχουν στρέψει την προσοχή τους στην τεκμηρίωση των συνεπειών στο περιβάλλον από την εισβολή της Ρωσίας 13 . Η συμμετοχή τους θα είναι ζωτικής σημασίας για την ανοικοδόμηση του περιβάλλοντος της Ουκρανίας και τη διασφάλιση της έγκρισης από την Ουκρανία της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ για να μπορέσει να προσχωρήσει στην ΕΕ.

2.1.11Η προστασία του περιβάλλοντος και οι επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή και την υγεία εξακολουθούν να είναι σημαντικές για τους Ουκρανούς. Επιπλέον, σύμφωνα με δημόσια έρευνα, το 95,2 % όσων απάντησαν πιστεύουν ότι η αποκατάσταση της φύσης θα είναι σημαντική για τη μεταπολεμική ανασυγκρότηση της Ουκρανίας 14 .

2.1.12Με την κατάλληλη διεθνή συνδρομή, η καταστροφή των βαριών βιομηχανικών υποδομών της Ουκρανίας από τη Ρωσία θα μπορούσε να μετατραπεί σε ευκαιρία για την Ουκρανία να αξιοποιήσει τις δυνατότητές σε ηλιακή και αιολική ενέργεια και να τις ανοικοδομήσει με καλύτερο και πιο οικολογικό τρόπο και με εναλλακτικές πηγές ηλεκτρικής ενέργειας, προς όφελος των πολιτών της και εκείνων πέραν των συνόρων της, γεγονός που θα ενισχύσει σημαντικά τη θέση της χώρας στις διαπραγματεύσεις προσχώρησής της στην ΕΕ.

2.1.13Η κατάσταση επί του παρόντος παραμένει ασταθής. Υπάρχουν σοβαρές αβεβαιότητες ως προς το μέλλον. Πέραν της δραματικής ανθρώπινης και ανθρωπιστικής καταστροφής, θα ανακύψουν ερωτήματα όσον αφορά το τελικό κόστος της ανοικοδόμησης της Ουκρανίας και τον βαθμό στον οποίο η Ρωσία μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνη για την κάλυψή του. Η ΕΕ έχει σπουδαίο ρόλο να διαδραματίσει. Στο ψήφισμά της σχετικά με θέμα Ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του , εκτός των επιπτώσεων στους ανθρώπους, η ΕΟΚΕ τόνισε ότι οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις του πολέμου ως αποτέλεσμα βομβαρδισμών, διαρροών πετρελαίου και φυσικού αερίου, καθώς και συμβάντων σε εργοστάσια χημικών προϊόντων και σε πυρηνικούς σταθμούς, αποτελούν μείζονα πηγή ανησυχίας για τους Ουκρανούς, την ΕΕ και πέραν αυτής. Αυτές οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις θα έχουν αναπόφευκτα μακροχρόνιες συνέπειες για την ανθρώπινη υγεία και τα οικοσυστήματα. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις του πολέμου αποτελούν πραγματική απειλή για τον πληθυσμό: οι εμπειρογνώμονες του ΟΗΕ προειδοποιούν ότι η απορρύπανση δεν αποκλείεται να διαρκέσει χρόνια, με συνέπεια την αύξηση του κίνδυνου εκδήλωσης μορφών καρκίνου, αναπνευστικών ασθενειών και καθυστερήσεων στην ανάπτυξη των παιδιών 15 . Μια άλλη πηγή ανησυχίας είναι η αναπαραγωγική υγεία. Η ΕΟΚΕ τόνισε ότι η ΕΕ πρέπει να συμβάλει στην προστασία του περιβάλλοντος της Ουκρανίας και στην αποκατάσταση των περιβαλλοντικών ζημιών που προκλήθηκαν από τον πόλεμο. Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει ότι όλες οι προσπάθειες ανασυγκρότησης θα πραγματοποιηθούν σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα της ΔΟΕ και με τις αρχές της κοινωνικής αιρεσιμότητας. Η ΕΟΚΕ έχει προτείνει η ΕΕ να ανταποκριθεί μέσω προγραμμάτων όπως το RescEU και το LIFE, σε συντονισμό με εθνικούς, περιφερειακούς και τοπικούς μηχανισμούς και σε συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα και τις ΜΚΟ.

2.1.14Ενώ ο πόλεμος βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη, η συνεργασία πέραν των εθνικών συνόρων μεταξύ των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, των κυβερνήσεων και των διεθνών οργανισμών είναι σημαντική για τη χαρτογράφηση και την παρακολούθηση των περιβαλλοντικών ζημιών πέραν των εθνικών συνόρων, με σκοπό να αξιολογηθούν η έκταση των ζημιών και οι σχετικές χρηματοδοτικές ανάγκες, να ενεργοποιηθούν οι επενδύσεις και να ανακατανεμηθούν οι πόροι για τη βιώσιμη αποκατάσταση της Ουκρανίας. Στην περίπτωση της χαρτογράφησης, ο ΕΟΠ έχει στηρίξει τις προσπάθειες για τη βελτίωση της ικανότητας συλλογής πληροφοριών που αντικατοπτρίζουν την προ πολέμου κατάσταση του περιβάλλοντος, οι οποίες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως βάση αναφοράς στις διαδικασίες παρακολούθησης. 16

2.1.15Η Επιτροπή και το Συμβούλιο πρέπει να στηρίξουν τις προσπάθειες της κοινωνίας των πολιτών για την τεκμηρίωση των περιβαλλοντικών ζημιών, συμπεριλαμβανομένων των περιβαλλοντικών εγκλημάτων, που διαπράχθηκαν από τη Ρωσία. Η ΕΕ πρέπει επίσης να διασφαλίσει ότι οι προσπάθειές της να στηρίξει την ανοικοδόμηση της Ουκρανίας προλαμβάνουν και μετριάζουν τις καταστροφικές οικολογικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του πολέμου, ώστε να τεθούν σε εφαρμογή τα ανθρώπινα δικαιώματα.

2.1.16Πρέπει η ΕΕ να μεριμνήσει ώστε η οικονομία της Ουκρανίας και η οικονομία της ΕΕ να μην εξαρτώνται πλέον από τα ορυκτά καύσιμα και το έργο της ανασυγκρότησης να παύσει να εξαρτάται από τις υποδομές ορυκτών καυσίμων. Οι προσπάθειες της ΕΕ πρέπει επίσης να διασφαλίσουν ότι η Ουκρανία είναι σε θέση να διαδραματίσει τον ρόλο της στο παγκόσμιο σύστημα τροφίμων και ―ενόψει της προσχώρησης της Ουκρανίας στην ΕΕ― να μπορέσει η ΕΕ να εκπληρώσει τις δεσμεύσεις της στο πλαίσιο της συμφωνίας του Παρισιού και της συμφωνίας του Κουνμίνγκ-Μόντρεαλ. Η ΕΕ πρέπει επίσης να διασφαλίσει ότι τα προγράμματα κυρώσεων που εφαρμόζει έχουν θετικό αντίκτυπο στο περιβάλλον. Οι ΜΚΟ ζήτησαν, για παράδειγμα, τη χρήση κυρώσεων που όχι μόνο θα παρεμπόδιζαν την ικανότητα της Ρωσίας να συνεχίσει τον παράνομο πόλεμο της, αλλά και την ικανότητά της να επωφελείται από την παράνομη, ανεξέλεγκτη και λαθραία αλιεία. 17

2.2Η νομική υποχρέωση της ΕΕ να προστατεύει το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον

2.2.1Στις 28 Ιουλίου 2022, η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ενέκρινε ένα ψήφισμα ορόσημο που αναγνωρίζει το δικαίωμα σε καθαρό, υγιές και βιώσιμο περιβάλλον ως ανθρώπινο δικαίωμα 18 , το οποίο καλεί τα έθνη, τους διεθνείς οργανισμούς, τις επιχειρήσεις και όλα τα άλλα ενδιαφερόμενα μέρη να εντείνουν τις προσπάθειές τους για τη διασφάλιση ενός καθαρού, υγιούς και βιώσιμου περιβάλλοντος για όλους. Τα 27 κράτη μέλη της ΕΕ ψήφισαν υπέρ του ψηφίσματος, μαζί με τη συντριπτική πλειοψηφία των εθνών. Απηχώντας την ενημερωτική έκθεση της ΕΟΚΕ του 2021 με θέμα «Η προστασία του περιβάλλοντος ως προϋπόθεση για τον σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων» 19 , το ψήφισμα των Ηνωμένων Εθνών αναγνωρίζει ότι η υποβάθμιση του περιβάλλοντος, η κλιματική αλλαγή, η απώλεια βιοποικιλότητας, η απερήμωση και η μη βιώσιμη ανάπτυξη αποτελούν ορισμένες από τις πλέον επείγουσες και σοβαρές απειλές για την ικανότητα των σημερινών και των μελλοντικών γενεών να απολαύουν πλήρως όλων των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Μεταξύ άλλων, στο ψήφισμα καλούνται διεθνείς οργανισμοί όπως η ΕΕ να ενισχύσουν τη διεθνή συνεργασία, να ενισχύσουν την ανάπτυξη ικανοτήτων και να συνεχίσουν να ανταλλάσσουν ορθές πρακτικές με σκοπό να εντείνουν τις προσπάθειες για τη διασφάλιση ενός καθαρού, υγιούς και βιώσιμου περιβάλλοντος για όλους.

2.2.2Με το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον αναγνωρίζεται η θεμελιώδης σχέση μεταξύ περιβάλλοντος και ανθρώπινης υγείας. Η ανθρώπινη υγεία και η ποιότητα του περιβάλλοντος δεν μπορούν να διαχωριστούν (η υγεία των οικοσυστημάτων, των ζώων και των ανθρώπων είναι έννοιες αλληλένδετες) και η ΕΕ πρέπει να κατοχυρώσει αυτό το δικαίωμα. Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος είναι η κύρια αιτία προβλημάτων υγείας. Για παράδειγμα, το 2019, 307.000 πρόωροι θάνατοι αποδόθηκαν σε λεπτά αιωρούμενα σωματίδια, 40.400 σε διοξείδιο του αζώτου και 16.800 σε μεγάλη έκθεση στο όζον 20 . Φυσικά, το πρόβλημα εκτείνεται πέραν της ποιότητας του αέρα. Η ηχορύπανση, για παράδειγμα, προκαλεί 12.000 θανάτους ετησίως 21 . Η διασύνδεση μεταξύ περιβάλλοντος και ανθρώπινης υγείας είναι επίσης ιδιαίτερα προφανής στον τομέα της επισιτιστικής ασφάλειας.

2.2.3Η έννομη τάξη της ΕΕ βρίσκεται στην πρώτη γραμμή παγκοσμίως όσον αφορά την αναγνώριση, σε υπερεθνικό επίπεδο, του δικαιώματος σε ένα υγιές περιβάλλον. Οι οικείες διατάξεις (άρθρο 37 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων και άρθρο 11 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης) είναι παρεμφερείς με διάφορες άλλες (ιδίως το άρθρο 3 παράγραφος 3 και το άρθρο 21 παράγραφος 2 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση, το άρθρο 191 της ΣΛΕΕ 22 , καθώς και διάφορες άλλες διατάξεις του Χάρτη 23 ), οι οποίες συνδυαστικά ισοδυναμούν με την αναγνώριση του δικαιώματος σε καθαρό, υγιές και βιώσιμο περιβάλλον. Δυνάμει του άρθρου 51 παράγραφος 1 του Χάρτη, τα θεσμικά όργανα της ΕΕ έχουν την υποχρέωση αυτή ανά πάσα στιγμή και τα κράτη μέλη υπόκεινται σε αυτήν κατά την εφαρμογή του δικαίου της ΕΕ 24 . Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει ζητήσει «το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον [...] να αναγνωρίζεται στον Χάρτη» και η ΕΕ «να ηγηθεί της πρωτοβουλίας για την αναγνώριση παρόμοιου δικαιώματος σε διεθνές επίπεδο» 25 .

2.2.4Δυνάμει του άρθρου 52 παράγραφος 3 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, η ΕΕ υποχρεούται επίσης να τηρεί τις διατάξεις της Σύμβασης όταν οι διατάξεις του Χάρτη αντιστοιχούν σε διατάξεις της Σύμβασης. Ιδίως μέσω του δικαιώματος στον σεβασμό της ιδιωτικής ζωής, της οικογενειακής ζωής και της κατοικίας (άρθρο 7 του Χάρτη, άρθρο 8 της Σύμβασης), το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει αναγνωρίσει ήδη το δικαίωμα σε ένα ασφαλές και υγιές περιβάλλον 26 . Αυτό συνεπάγεται όχι μόνο αρνητικές υποχρεώσεις (την υποχρέωση να μην θίγεται το δικαίωμα σε υγιές περιβάλλον), αλλά και θετικές υποχρεώσεις για τη λήψη μέτρων, όπως αυτά που αφορούν την ποιότητα του αέρα, προκειμένου να διασφαλιστεί ο σεβασμός του εν λόγω δικαιώματος 27 . Οι υποχρεώσεις αυτές θα καταστούν ακόμη πιο εκτελεστές μόλις η ΕΕ προσχωρήσει στη Σύμβαση, όπως απαιτείται από το άρθρο 6 παράγραφος 2 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Όπως και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης ζήτησε ένα πρωτόκολλο της Σύμβασης που θα αναγνωρίζει ρητά «το δικαίωμα σε ένα ασφαλές, καθαρό, υγιές και βιώσιμο περιβάλλον» 28 . Αυτό θα δημιουργήσει ένα εκτελεστό δικαίωμα στα 27 κράτη μέλη της ΕΕ και στις 19 τρίτες χώρες που είναι επίσης μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης.

2.2.5Αναγνωρίζεται επίσης ευρέως ότι η ΕΕ ασκεί υπέρμετρη επιρροή στον παγκόσμιο περιβαλλοντικό κανονισμό. Διάφοροι τομείς του δικαίου της ΕΕ που αφορούν το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον ―ιδίως οι κανόνες για τις τοξικές ουσίες βάσει του κανονισμού REACH 29 ― αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσεις του λεγόμενου «φαινομένου των Βρυξελλών» 30 , όπου οι κανόνες της ΕΕ καθίστανται παγκόσμια πρότυπα.

2.2.6Το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον είναι ζωτικής σημασίας για την κοινωνική και οικονομική ευημερία των πολιτών στην Ευρώπη και παγκοσμίως. Εκτιμάται ότι περίπου το 40 % των θέσεων εργασίας παγκοσμίως εξαρτώνται από ένα υγιές κλίμα και οικοσύστημα 31 . Υπό το πρίσμα του διεθνούς νομικού πλαισίου και αυτής της σκληρής πραγματικότητας, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι έχουν εγκριθεί πολλές νομοθετικές πράξεις της ΕΕ για την εκπλήρωση της υποχρέωσης της ΕΕ να διασφαλίζει τον σεβασμό του δικαιώματος σε ένα υγιές περιβάλλον. Οι κανόνες της ΕΕ σχετικά με την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα (οδηγία 2008/50/ΕΚ) αποτελούν σαφές παράδειγμα. Η γενική εισαγγελέας J. Kokott διαπίστωσε ότι «οι ρυθμίσεις για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα συγκεκριμενοποιούν τις υποχρεώσεις προστασίας που υπέχει η Ένωση, οι οποίες απορρέουν από το θεμελιώδες δικαίωμα στη ζωή κατ’ άρθρον 2, παράγραφος 1, του Χάρτη, καθώς και από το απαιτούμενο, βάσει του άρθρου 3, παράγραφος 3, ΣΕΕ, του άρθρου 37 του Χάρτη και του άρθρου 191, παράγραφος 2, ΣΛΕΕ, υψηλό επίπεδο προστασίας του περιβάλλοντος» 32 . Για τη μέγιστη προστασία της ανθρώπινης υγείας, η ΕΟΚΕ συνιστά την πλήρη ευθυγράμμιση των προτύπων της ΕΕ για την ποιότητα του αέρα με τις επικαιροποιημένες κατευθυντήριες γραμμές για την ποιότητα του αέρα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας έως το 2030.

2.2.7Στα ―υποχρεωτικά βάσει του άρθρου 192 παράγραφος 3 της ΣΛΕΕ― προγράμματα δράσης της ΕΕ για το περιβάλλον αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο το υγιές περιβάλλον ως δικαίωμα. Το 8ο πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον αναγνωρίζει ρητά ότι «[η] πρόοδος προς την αναγνώριση του δικαιώματος σε καθαρό, υγιές και βιώσιμο περιβάλλον, όπως ορίζεται στο ψήφισμα 48/13 του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών, αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη των στόχων προτεραιότητας του 8ου EAP» 33 .

2.2.8Ωστόσο, αυτό που συχνά απουσιάζει είναι η αποτελεσματικότητα στην πράξη 34 και η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει όλα τα κράτη μέλη και τα θεσμικά όργανα της ΕΕ να εντείνουν την προσπάθειά τους για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των υφιστάμενων νομικών μέσων. Τα πολυάριθμα παραδείγματα δικαστικών προσφυγών κατά των παραλείψεων των κρατών μελών ή της ίδιας της ΕΕ σε τομείς όπως ο καθαρός αέρας, το κλίμα, η αλιεία ή το νερό καταδεικνύουν τον βαθμό στον οποίο οι δημόσιες αρχές δεν διασφαλίζουν τον σεβασμό αυτού του δικαιώματος.

2.2.9Στο πλαίσιο του πολέμου της Ρωσίας στην Ουκρανία και της μελλοντικής προσχώρησης της Ουκρανίας στην ΕΕ, είναι πιο σημαντικό από ποτέ για την ΕΕ και τα κράτη μέλη της να εφαρμόσουν το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να δοθεί η ίδια προτεραιότητα στην προστασία του περιβάλλοντος σε σχέση με άλλους τομείς του δικαίου, όπως ο ανταγωνισμός ή η προστασία των δεδομένων, όπου η ΕΕ αποτελεί παγκόσμιο μοντέλο τόσο στη θεωρία όσο και στην πράξη.

2.2.10Στο πλαίσιο αυτό, η ΕΕ έχει την ευκαιρία να αναγνωρίσει τον διαγενεακό χαρακτήρα του δικαιώματος σε ένα υγιές περιβάλλον.

2.2.11Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι τα κινήματα των νέων είναι ιδιαίτερα έντονα όσον αφορά την έκκληση για προστασία του περιβάλλοντος. Λόγω των αρνητικών επιπτώσεων της υποβάθμισης του περιβάλλοντος στην αναπαραγωγική υγεία, κινδυνεύει η ίδια η ύπαρξη των μελλοντικών γενεών. Η ΕΕ θα πρέπει να ακολουθήσει το παράδειγμα των κρατών μελών που έχουν θεσπίσει θεσμούς για την προστασία των συμφερόντων των μελλοντικών γενεών. Ένα τέτοιο θεσμικό όργανο σε επίπεδο ΕΕ θα συμβάλει ώστε οι μελλοντικές γενιές να απολαμβάνουν τα κοινωνικά και οικονομικά οφέλη που θα αποφέρει σήμερα η προστασία του περιβάλλοντος.

Βρυξέλλες, 13 Απριλίου 2023

Peter SCHMIDT
πρόεδρος του τμήματος «Γεωργία, αγροτική ανάπτυξη, περιβάλλον»

_____________

(1)    CM/Del/Dec (2022) 1431/2.3, Consequences of the aggression of the Russian Federation against Ukraine [Συνέπειες της επίθεσης της Ρωσικής Ομοσπονδίας κατά της Ουκρανίας].

(2)    Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, δελτίο Τύπου, 16 Σεπτεμβρίου 2022, The Russian Federation ceases to be a Party to the Convention [Η Ρωσική Ομοσπονδία παύει να είναι συμβαλλόμενο μέρος στη Σύμβαση].

(3)    Βλ., για παράδειγμα, το άρθρο 11 παράγραφος 2 σημείο β) του Διεθνούς συμφώνου για τα οικονομικά, κοινωνικά και μορφωτικά δικαιώματα.

(4)    Βλ., για παράδειγμα, το άρθρο 3 παράγραφος 5: «Εναπόκειται στα συμβαλλόμενα μέρη να συνεργάζονται για την προώθηση ενός υποστηρικτικού και ανοικτού διεθνούς οικονομικού συστήματος που να οδηγεί σε βιώσιμη οικονομική πρόοδο και ανάπτυξη όλων των μερών [...]».

(5)    Κανένα κράτος μέλος δεν είναι μεγαλύτερο. Μεταξύ των σημερινών υποψήφιων για ένταξη χωρών, μόνο η Τουρκία είναι μεγαλύτερη.

(6)    Σύμβαση για τη βιολογική ποικιλότητα: Εθνική στρατηγική και σχέδιο δράσης για τη βιοποικιλότητα .

(7)    «Παράνομες ή ήπιες πράξεις που διαπράττονται γνωρίζοντας ότι υπάρχει σημαντική πιθανότητα πρόκλησης σοβαρής και είτε εκτεταμένης είτε μακροπρόθεσμης ζημίας στο περιβάλλον από τις εν λόγω πράξεις», Stop Ecocide Foundation .

(8)     Ποινικός Κώδικας της Ουκρανίας .

(9)    Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Βελτίωση της προστασίας του περιβάλλοντος μέσω του ποινικού δικαίου ( ΕΕ C 290 της 29.7.2022, σ. 143 ).

(10)     eesc-2023-00911-00-00-res-tra-el.docx (live.com) .

(11)    "Nord Stream: Russian gas pipe leaks could have an «unprecedented» environmental impact" [Οι διαρροές των ρωσικών αγωγών φυσικού αερίου θα μπορούσαν να έχουν «πρωτοφανείς» περιβαλλοντικές επιπτώσεις], | Euronews

(12)    Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Η κρίση των τιμών των τροφίμων: η κερδοσκοπία και συγκεκριμένες προτάσεις αντίδρασης στον απόηχο του πολέμου στην Ουκρανία» (δεν έχει ακόμη δημοσιευτεί στην Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ).

(13)    Βλ., για παράδειγμα «Crimes against the environment after one month of Russia’s war against Ukraine» [Εγκλήματα κατά του περιβάλλοντος μετά από ένα μήνα από τον πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας], EcoAction .

(14)     How the war does change Ukrainians: public opinion poll about the war, the environment, post-war reconstruction and EU accession [Πώς ο πόλεμος αλλάζει τους Ουκρανούς: έρευνα γνώμης σχετικά με τον πόλεμο, το περιβάλλον, τη μεταπολεμική ανασυγκρότηση και την προσχώρηση στην ΕΕ], Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ανάλυσης «Society and Environment», 2023.

(15)    OECD, July 2022, Conséquences environnementales de la guerre en Ukraine et perspectives pour une reconstruction verte (oecd.org) .

(16)     Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Γειτονίας - Ενιαίο Σύστημα Πληροφοριών για το Περιβάλλον (ΕΣΠΠ)

(17)    Agence Europe, Europe Daily Bulleting τ. 13014, Thirteen NGOs call for inclusion of Russian fishing vessels in upcoming EU sanctions against Putin’s regime [Δεκατρείς ΜΚΟ ζητούν να συμπεριληφθούν τα ρωσικά αλιευτικά σκάφη στις επικείμενες κυρώσεις της ΕΕ κατά του καθεστώτος του Πούτιν], 6 Σεπτεμβρίου 2022.

(18)    Ψήφισμα (A/76/L.75) – Ψηφιακή Βιβλιοθήκη των Ηνωμένων Εθνών .

(19)    Ενημερωτική έκθεση της ΕΟΚΕ με θέμα Η προστασία του περιβάλλοντος ως προϋπόθεση για τον σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων .

(20)    Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος, "Air Quality in Europe 2021: Health impacts of air pollution in Europe" [Ποιότητα του αέρα στην Ευρώπη 2021: Οι επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία στην Ευρώπη], 15 Νοεμβρίου 2021.

(21)    Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος, "Health risks caused by environmental noise in Europe" [Κίνδυνοι για την υγεία που προκαλούνται από τον περιβαλλοντικό θόρυβο στην Ευρώπη], 14 Δεκεμβρίου 2020.

(22)    Το άρθρο αυτό καθορίζει τους στόχους της περιβαλλοντικής πολιτικής της ΕΕ.

(23)    Ιδίως το άρθρο 2 (δικαίωμα στη ζωή), το άρθρο 3 (δικαίωμα στην ακεραιότητα του προσώπου), το άρθρο 35 (εξασφάλιση υψηλού επιπέδου υγείας του ανθρώπου κατά τον καθορισμό και την εφαρμογή των πολιτικών και των δραστηριοτήτων της ΕΕ) και το άρθρο 38 (προστασία του καταναλωτή),

(24)    «Οι διατάξεις του παρόντος Χάρτη απευθύνονται στα θεσμικά και λοιπά όργανα και τους οργανισμούς της Ένωσης, τηρουμένης της αρχής της επικουρικότητας, καθώς και στα κράτη μέλη, μόνον όταν εφαρμόζουν το δίκαιο της Ένωσης».

(25)    P9_TA (2021) 0277, Στρατηγική της ΕΕ για τη βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030: Επαναφορά της φύσης στη ζωή μας, παράγραφος 143.

(26)    Irmina Kotiuk, Adam Weiss και Ugo Taddei στο Journal of Human Rights and the Environment, ειδικό τεύχος 13, Σεπτέμβριος 2022.

(27)    Όσον αφορά τις θετικές υποχρεώσεις δυνάμει του άρθρου 8 της Σύμβασης (και, ως εκ τούτου, του άρθρου 7 του Χάρτη), βλ. π.χ. Fadeyeva κατά Ρωσίας, αίτηση αριθ. 55723/00, απόφαση της 9ης Ιουνίου 2005.

(28)    Ψήφισμα 2396 (2021), Επιτήρηση του δικαιώματος σε ένα υγιές περιβάλλον: ανάγκη για ενισχυμένη δράση από το Συμβούλιο της Ευρώπης.

(29)    Κανονισμός 1907/2006.

(30)    Anu Bradford, The Brussels Effect: How the European Union Rules the World [Το φαινόμενο των Βρυξελλών: Πώς η Ευρωπαϊκή Ένωση κυβερνά τον κόσμο], Oxford University Press, 2020.

(31)    ΔΟΕ: World Employment and Social Outlook 2018 – Greening with jobs [Παγκόσμιες κοινωνικές προοπτικές για την απασχόληση 2018 - Πράσινος προσανατολισμός των θέσεων εργασίας], 2018.

(32)    Υπόθεση C-723/17, Lies Craeynest κατά Brussels Hoofdstedelijk Gewest, σκέψη 53.

(33)    Απόφαση (ΕΕ) 2022/591 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 6ης Απριλίου 2022, σχετικά με γενικό ενωσιακό πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον έως το 2030.

(34)    Γνωμοδότηση ΕΟΚΕ με θέμα «Εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ: ποιότητα του αέρα, ύδατα και απόβλητα», ( ΕΕ C 110 της 22.3.2019, σ. 33 ).