Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Ισότητα των φύλων στις ευρωπαϊκές αγορές εργασίας»

(Διερευνητική γνωμοδότηση κατόπιν αίτησης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου)

(2019/C 110/05)

Εισηγήτρια:

η κα Helena DE FELIPE LEHTONEN

Διαβούλευση	Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 3.5.2018
Νομική βάση	Άρθρο 29, παράγραφος 1, του Εσωτερικού Κανονισμού
Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	ΗΗ/ΜΜ/ΕΕΕΕ
Αρμόδιο τμήμα	Απασχόληση, κοινωνικές υποθέσεις, δικαιώματα του πολίτη
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	7.11.2018
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	12.12.2018
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	539
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	151/2/4

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Για να βελτιωθεί η ισότητα των φύλων στις αγορές εργασίας, η ΕΟΚΕ θεωρεί απαραίτητο να καταρτιστεί μια ολοκληρωμένη και φιλόδοξη ευρωπαϊκή στρατηγική για την αντιμετώπιση των συστημικών και διαρθρωτικών εμποδίων που θα οδηγήσει σε κατάλληλες πολιτικές, μέτρα και προγράμματα χρηματοδότησης της ΕΕ για τη βελτίωση της ισότητας μεταξύ γυναικών και ανδρών, ενισχύοντας έτσι «την αύξηση της οικονομικής ανεξαρτησίας επί ίσοις όροις για γυναίκες και άνδρες». Αυτό θα συνέβαλε επίσης στην υλοποίηση του ευρωπαϊκού πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων.

1.2.

Η παρούσα γνωμοδότηση επαναλαμβάνει την ανάγκη περαιτέρω αντιμετώπισης ορισμένων προκλήσεων που έχουν ήδη διαπιστωθεί, όπως το μισθολογικό χάσμα μεταξύ των φύλων και η ισορροπία μεταξύ επαγγελματικού και οικογενειακού βίου, και για τις οποίες η ΕΟΚΕ έχει ήδη εκδώσει γνωμοδοτήσεις (1).

1.3.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι πρέπει να καταβληθούν περαιτέρω προσπάθειες για την αντιμετώπιση του επίμονου μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων. Υποστηρίζει δε πλήρως τους στόχους του Διεθνούς Συνασπισμού για την ισότητα των αμοιβών (EPIC) που αποβλέπουν στη γεφύρωση του μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων έως το 2030. Εκφράζει τη λύπη της για το χαμηλό ποσοστό εφαρμογής της σύστασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του 2014 για τη διαφάνεια των αμοιβών και προτρέπει τα κράτη μέλη και την ΕΕ να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα ώστε να επιταχυνθεί η εφαρμογή της.

1.4.

Η ΕΟΚΕ υπενθυμίζει ότι η διαφάνεια των αμοιβών διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην καταπολέμηση του μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων (2). Συνιστά την εισαγωγή ουδέτερων ως προς το φύλο συστημάτων αμοιβών ως μέσο προώθησης μιας αμερόληπτης προσέγγισης για τις αποδοχές και τις προσλήψεις.

1.5.

Η ΕΟΚΕ συμφωνεί ότι είναι αναγκαίο να ενισχυθούν τα μέτρα για τη μείωση του οριζόντιου διαχωρισμού με βάση το φύλο στην εκπαίδευση, την κατάρτιση και την αγορά εργασίας. Θα πρέπει να διοργανωθούν εκστρατείες ευαισθητοποίησης και να ληφθούν άλλα μέτρα με σκοπό την αντιμετώπιση των στερεοτύπων των φύλων και του διαχωρισμού στις επιλογές εκπαίδευσης, κατάρτισης και σταδιοδρομίας, κάνοντας πλήρη χρήση των νέων τεχνολογιών. Η βελτίωση των αμοιβών και των συνθηκών εργασίας στους γυναικοκρατούμενους τομείς θα μπορούσε να ενθαρρύνει την είσοδο περισσότερων ανδρών στα σχετικά επαγγέλματα.

1.6.

Θα πρέπει να καταβληθούν περισσότερες προσπάθειες για την ένταξη στην αγορά εργασίας και τη χειραφέτηση των γυναικών που ανήκουν σε ευάλωτες ομάδες, λαμβάνοντας υπόψη μια διατομεακή προσέγγιση (3).

1.7.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί τις προσπάθειες που καταβάλλει η Επιτροπή για τη στενότερη παρακολούθηση της παιδικής μέριμνας και της μακροχρόνιας φροντίδας στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, πράγμα το οποίο θα πρέπει να παραμείνει ως προτεραιότητα μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Η ΕΟΚΕ τάσσεται υπέρ της εγκαινίασης νέας διαβούλευσης με τα κράτη μέλη σχετικά με τους στόχους της Βαρκελώνης του 2002 για την παιδική μέριμνα, με σκοπό να καταστούν οι στόχοι πιο φιλόδοξοι και να επεκταθεί η προσέγγιση στη φροντίδα και άλλων εξαρτώμενων ατόμων.

1.8.

Η ΕΟΚΕ καλεί το Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο να εισαγάγουν νέους και επαρκείς δείκτες στα μελλοντικά ευρωπαϊκά διαρθρωτικά ταμεία ώστε να παρακολουθείται καλύτερα η οικονομική συνεισφορά της ΕΕ στις διάφορες υπηρεσίες φροντίδας και στην ισότητα των φύλων.

1.9.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί την πρόταση «ΕΚΤ+» εντός του πολυετούς δημοσιονομικού πλαισίου για την περίοδο 2021-2027, η οποία αποσκοπεί στη στήριξη της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών και στην προώθηση της συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας μέσω μέτρων για τη βελτίωση της ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής και την πρόσβαση σε υπηρεσίες παιδικής μέριμνας και άλλες υπηρεσίες φροντίδας. Ωστόσο, η ΕΟΚΕ είναι επίσης της γνώμης ότι τα κονδύλια της ΕΕ θα πρέπει να χορηγούνται με επίδειξη μεγαλύτερης ευαισθησίας στη διάσταση του φύλου, καθώς και ότι η ισότητα των φύλων θα πρέπει να είναι αυτοτελής στόχος και να αποφευχθεί η συγχώνευση των στόχων της ισότητας των φύλων, της εξάλειψης των διακρίσεων και της καταπολέμησης του ρατσισμού.

1.10.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί επίσης το πρόγραμμα InvestEU για την περίοδο 2021-2027, το οποίο στηρίζει τις επενδύσεις σε κοινωνικές υποδομές. Η ΕΟΚΕ καλεί το Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο να υποστηρίξουν σθεναρά τη νέα αυτή ευκαιρία για την ενεργοποίηση των απαραίτητων επενδύσεων στην παιδική μέριμνα (καθώς και στη φροντίδα μετά το σχολείο).

1.11.

Η γυναικεία επιχειρηματικότητα υστερεί και πρέπει να ενισχυθεί προκειμένου να αξιοποιήσει το τεράστιο δυναμικό της ψηφιακής οικονομίας και της τεχνολογικής καινοτομίας. Πρέπει επίσης να βελτιωθεί η πρόσβαση σε χρηματοδότηση και να διευκολυνθεί η μετάβαση μεταξύ των εργασιακών καθεστώτων.

2.   Ιστορικό και προκλήσεις

2.1.

Με την εκπόνηση της παρούσας γνωμοδότησης, η ΕΟΚΕ ανταποκρίνεται στο αίτημα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την κατάρτιση διερευνητικής γνωμοδότησης σχετικά με την ισότητα των φύλων στις ευρωπαϊκές αγορές εργασίας. Κατόπιν αιτήματος του Κοινοβουλίου, η παρούσα γνωμοδότηση εξετάζει τον αντίκτυπο των μέτρων που περιγράφονται στη σύσταση της Επιτροπής σχετικά με την ενίσχυση της αρχής της ισότητας της αμοιβής μεταξύ ανδρών και γυναικών μέσω της διαφάνειας και την ανάγκη ανάληψης περαιτέρω δράσης για την αντιμετώπιση του μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων.

2.2.

Τα άρθρα 2 και 3 παράγραφος 3 της ΣΕΕ, καθώς και ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αναγνωρίζουν ότι το δικαίωμα στην ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών συνιστά μία από τις θεμελιώδεις αξίες της Ένωσης και, ως εκ τούτου, αποτελεί σημαντικό καθήκον. Ο ευρωπαϊκός πυλώνας κοινωνικών δικαιωμάτων κατοχυρώνει την ισότητα των φύλων και το δικαίωμα ίσης αμοιβής για εργασία ίσης αξίας ως μία από τις 20 βασικές αρχές για τη δίκαιη και εύρυθμη λειτουργία των αγορών εργασίας και των συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας.

2.3.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη μέλη προωθούν την ισότητα των φύλων στην αγορά εργασίας μέσω ενός συνδυασμού νομοθετικών και μη νομοθετικών μέσων, συστάσεων, πολιτικής καθοδήγησης και οικονομικής στήριξης. Στο πλαίσιο της στρατηγικής δέσμευσής της υπέρ της ισότητας των φύλων για την περίοδο 2016-2019, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιβεβαίωσε τις προτεραιότητες που πρέπει να αντιμετωπιστούν: οικονομική ανεξαρτησία επί ίσοις όροις για γυναίκες και άνδρες, ίση αμοιβή για εργασία ίσης αξίας και ισότητα στη λήψη αποφάσεων, αξιοπρέπεια, ακεραιότητα και τερματισμός της βίας λόγω φύλου, καθώς και προώθηση της ισότητας των φύλων πέρα από την ΕΕ.

2.4.

Το 2017, το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών εξακολούθησε να αυξάνεται με αργό αλλά σταθερό ρυθμό, αντίστοιχο με εκείνο των ανδρών, και έφτασε σε επίπεδα ρεκόρ ύψους 66,5 %, έναντι 78,1 % για τους άνδρες. Ωστόσο, το χάσμα μεταξύ των φύλων στον τομέα της απασχόλησης παρέμεινε αμετάβλητο από το 2013 στις 11,5 εκατοστιαίες μονάδες. Επιπλέον, είναι απίθανο να επιτευχθεί ο στόχος της ΕΕ, ο οποίος προβλέπει ότι έως το 2020 το ποσοστό απασχολησιμότητας γυναικών και ανδρών θα πρέπει να ανέρχεται σε 75 %. Η βαθμολογία του Δείκτη Ισότητας των Φύλων (Gender Equality Index) αυξήθηκε από 62 μονάδες το 2005 σε 65 μονάδες το 2012, όμως μόνο σε 66,2 μονάδες το 2015, εν μέρει εξαιτίας της κρίσης. Σε ορισμένα κράτη μέλη, τα μέτρα για την αντιμετώπιση της κρίσης δεν έλαβαν επαρκώς υπόψη τον αρνητικό αντίκτυπο στην ισότητα των φύλων.

2.5.

Παρά τη γενική πρόοδο ως προς την ισότητα των φύλων στις ευρωπαϊκές αγορές εργασίας, εξακολουθούν να υφίστανται ανισότητες μεταξύ γυναικών και ανδρών. Ο οριζόντιος και ο κάθετος διαχωρισμός αποτελούν σημαντικούς παράγοντες που συμβάλλουν στο μη διορθωμένο χάσμα των φύλων ως προς τις ακαθάριστες ωριαίες αποδοχές, το οποίο σήμερα ανέρχεται σε περίπου 16 %. Το χάσμα επιδεινώνεται τόσο από την υπεροχή των γυναικών σε θέσεις εργασίας μερικής απασχόλησης και σε χαμηλότερα αμειβόμενους τομείς όσο και από την υψηλότερη συμμετοχή των γυναικών σε συστήματα γονικής άδειας τα οποία οδηγούν σε διακοπές της σταδιοδρομίας, σε επιβράδυνση της εξέλιξης της σταδιοδρομίας και σε μείωση των συνταξιοδοτικών δικαιωμάτων.

2.6.

Το σημερινό χάσμα απασχόλησης μεταξύ των φύλων αντιπροσωπεύει σημαντική οικονομική και κοινωνική ζημία για την ΕΕ και υπολογίζεται σε 370 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως. Με τη δημογραφική πρόκληση και τη συρρίκνωση του πληθυσμού σε ηλικία εργασίας, η Ευρώπη πρέπει να αξιοποιήσει πλήρως το δυναμικό όλων των γυναικών στην αγορά εργασίας, λαμβάνοντας υπόψη τις διασταυρούμενες πτυχές της φυλής, της εθνοτικής καταγωγής, της κοινωνικής τάξης, της ηλικίας, του σεξουαλικού προσανατολισμού, της εθνικότητας, της θρησκείας, του φύλου, της αναπηρίας, του καθεστώτος πρόσφυγα ή μετανάστριας, οι οποίες μπορεί να θέτουν ιδιαίτερα εμπόδια όσον αφορά τη συμμετοχή τους στην αγορά εργασίας.

2.7.

Ενώ οι γυναίκες τείνουν να απασχολούνται κατά κύριο λόγο σε θέσεις εργασίας χαμηλότερης αμοιβής και χαμηλότερης ειδίκευσης και σε τομείς όπως η υγειονομική περίθαλψη, οι κοινωνικές υπηρεσίες, η εκπαίδευση, η δημόσια διοίκηση και η λιανική πώληση, οι άνδρες εκπροσωπούνται περισσότερο στους τομείς της μηχανικής, των κατασκευών και των μεταφορών. Η έλλειψη ανδρών σε επαγγέλματα στους τομείς της εκπαίδευσης, της υγειονομικής περίθαλψης και των κοινωνικών υπηρεσιών αυξάνεται και ενισχύεται από την απουσία προτύπων ρόλων και από τις συχνά λιγότερο ελκυστικές συνθήκες εργασίας και αμοιβές. Το ίδιο ισχύει και για τις γυναίκες οι οποίες υποεκπροσωπούνται σε επαγγέλματα στους τομείς της επιστήμης, της τεχνολογίας, της μηχανικής και των μαθηματικών (STEM/sciences, technology, engineering and mathematics). Το 2016, μόνο το 17 % των ειδικών στον τομέα των ΤΠΕ στην ΕΕ ήταν γυναίκες.

2.8.

Ενώ η νέα νομοθεσία της ΕΕ βρίσκεται υπό εξέταση στο Συμβούλιο της ΕΕ (οδηγία σχετικά με την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής), οι γυναίκες εξακολουθούν να πλήττονται από την «ποινή της μητρότητας» στην εργασία, μεταξύ άλλων κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και μετά τον τοκετό, πράγμα που εξακολουθεί να αποτελεί πρόβλημα σε πολλά κράτη μέλη. Το χάσμα στην απασχόληση είναι ιδιαίτερα μεγάλο για τις μητέρες και τις γυναίκες με ευθύνες παροχής φροντίδας. Το 2016, περισσότερο από το 19 % των μη ενεργών γυναικών ήταν αδρανείς επειδή έπρεπε να φροντίζουν παιδιά ή ενήλικες. Κατά μέσο όρο, το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών με παιδί κάτω των 6 ετών είναι χαμηλότερο κατά 9 % από εκείνο των γυναικών χωρίς παιδιά, διαφορά η οποία φθάνει σε ποσοστό έως και 30 % σε ορισμένες χώρες.

2.9.

Η ΕΟΚΕ ανησυχεί σοβαρά για την έκταση του προβλήματος της σεξουαλικής παρενόχλησης που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στον χώρο εργασίας, καθώς και για το γεγονός ότι η παρενόχληση στον κυβερνοχώρο εις βάρος των γυναικών διαδίδεται ευρέως. Υπενθυμίζει την ανάγκη καλύτερης εφαρμογής της οδηγίας 2006/54/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (4) που απαγορεύει την παρενόχληση και τις διακρίσεις στον χώρο εργασίας (5).

2.10.

Η ΕΟΚΕ ζητεί επίσης να ληφθούν γενικευμένα και συγκεκριμένα μέτρα για τις γυναίκες που ανήκουν σε ευάλωτες ομάδες διότι αντιμετωπίζουν συχνά μεγαλύτερες δυσκολίες κατά την είσοδό τους στην αγορά εργασίας. Υπογραμμίζει την ανάγκη διατομεακής προσέγγισης, προκειμένου να αυξηθούν οι ευκαιρίες στην αγορά εργασίας για τις γυναίκες που βρίσκονται αντιμέτωπες με πολλαπλές μορφές διακρίσεων.

2.11.

Η γυναικεία επιχειρηματικότητα εξακολουθεί να μην είναι επαρκώς ανεπτυγμένη. Οι γυναίκες συνιστούν το 52 % του συνόλου του ευρωπαϊκού πληθυσμού, όμως μόνο το 34,4 % των αυτοαπασχολουμένων στην ΕΕ και το 30 % των επιχειρηματιών νεοσύστατων επιχειρήσεων είναι γυναίκες. Οι αυτοαπασχολούμενες γυναίκες είναι λιγότερο εύπορες από τους αυτοαπασχολούμενους άνδρες. Το 76,3 % των αυτοαπασχολούμενων γυναικών στην ΕΕ των 28 είναι ανεξάρτητες χωρίς υπαλλήλους, σε σύγκριση με το 69 % των ανδρών. Συνεπώς, οι άνδρες είναι συχνότερα ιδιοκτήτες επιχειρήσεων με εργαζομένους, ενώ οι γυναίκες είναι περισσότερο αυτοαπασχολούμενες χωρίς εργαζομένους, με υψηλότερο κίνδυνο χαμηλού εισοδήματος. Η γυναικεία δημιουργικότητα και το επιχειρηματικό δυναμικό αποτελούν αναξιοποίητη πηγή οικονομικής ανάπτυξης και απασχόλησης που πρέπει να αναπτυχθεί περαιτέρω για τη δημιουργία επιτυχημένων επιχειρήσεων.

2.12.

Η εργασία μερικής απασχόλησης μπορεί να αποτελέσει πολύτιμο εργαλείο για την ενίσχυση της ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής ανδρών και γυναικών. Ωστόσο, οι γυναίκες εργάζονται συχνότερα με μερική απασχόληση σε σχέση με τους άνδρες (αντιπροσωπεύοντας ποσοστό πάνω από το 70 % των μερικώς απασχολουμένων), έχει δε καταγραφεί αύξηση στις χαμηλότερα αμειβόμενες θέσεις εργασίας (λιανικό εμπόριο, καθαρισμός και παροχή βοήθειας). Τα επίπεδα ακούσιας μερικής απασχόλησης τόσο των γυναικών όσο και των ανδρών εξακολουθούν να προκαλούν ανησυχία. Ο στόχος για απασχόληση σε ποσοστό 75 % της στρατηγικής ΕΕ 2020 μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής που θα αποτελείται από ένα συνεκτικό συνδυασμό πολιτικών και μέτρων για την προώθηση της συμμετοχής στην αγορά εργασίας, για ποιοτικές θέσεις εργασίας, για τη διασφάλιση ίσης μεταχείρισης στην απασχόληση, καθώς και για την ενδυνάμωση της ισόρροπης κατανομής των ευθυνών φροντίδας μεταξύ των γονέων και των φροντιστών άλλων εξαρτωμένων συγγενών.

3.   Τομείς για περαιτέρω δράση με στόχο την επίτευξη ισότητας των φύλων στις ευρωπαϊκές αγορές εργασίας

3.1.   Εξέταση της διαφάνειας των αμοιβών για τη γεφύρωση του μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων

3.1.1.

Το μισθολογικό χάσμα μεταξύ των φύλων είναι ένα από τα πιο επίμονα εμπόδια στα οποία προσκρούει τόσο η ισότητα των φύλων στις αγορές εργασίας και στην κοινωνία όσο και η οικονομική ανάπτυξη. Η ΕΟΚΕ υποστηρίζει πλήρως τον Διεθνή Συνασπισμό για την ισότητα των αμοιβών (Equal Pay International Coalition — EPIC), μιας παγκόσμιας πρωτοβουλίας η οποία τελεί υπό την αιγίδα της ΔΟΕ, της Μονάδας των Ηνωμένων Εθνών για τις Γυναίκες (ΗΕ Γυναίκες) και του ΟΟΣΑ και περιλαμβάνει τη συμμετοχή κυβερνήσεων, εργοδοτών, συνδικαλιστικών οργανώσεων και εκπροσώπων της κοινωνίας των πολιτών, με στόχο τη γεφύρωση του μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων έως το 2030. Η ΕΟΚΕ καλεί την ΕΕ να ενισχύσει τη δράση της προκειμένου να διασφαλίσει ότι το μισθολογικό χάσμα μεταξύ των φύλων θα έχει γεφυρωθεί στην ΕΕ έως το 2030.

3.1.2.

Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει τις συστάσεις της σχετικά με το ευρωπαϊκό σχέδιο δράσης για την αντιμετώπιση του μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων (6). Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει επίσης ότι η αναδιατυπωμένη οδηγία 2006/54/ΕΚ για την ισότητα των φύλων και η σύσταση 2014/124/ΕΕ της Επιτροπής προς τα κράτη μέλη σχετικά με την ενίσχυση της αρχής της ισότητας της αμοιβής μεταξύ ανδρών και γυναικών έχουν συμβάλει αποφασιστικά στην αντιμετώπιση του μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων και παραμένουν σε ισχύ. Εντούτοις, απαιτούνται περισσότερες προσπάθειες. Η έκθεση της Επιτροπής του 2013 σχετικά με την εφαρμογή της οδηγίας 2006/54/ΕΚ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η πρακτική εφαρμογή των διατάξεων για την ισότητα των αμοιβών στα κράτη μέλη είναι ένας από τους πλέον προβληματικούς τομείς της οδηγίας.

3.1.3.

Ο EPIC δήλωσε ότι η έλλειψη διαφάνειας ως προς τις αμοιβές επηρεάζει σημαντικά τις μισθολογικές διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών και ότι η αύξηση της διαφάνειας των αμοιβών μπορεί να συμβάλει στη μείωση του μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων. Η διαφάνεια των αμοιβών διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην καταπολέμηση ενδεχόμενων μισθολογικών διακρίσεων. Η ΕΟΚΕ ανησυχεί για το χαμηλό ποσοστό εφαρμογής της σύστασης της Επιτροπής του 2014 για τη διαφάνεια των αμοιβών. Αν και τα περισσότερα κράτη μέλη έχουν λάβει ορισμένα μέτρα για την αύξηση της διαφάνειας των αμοιβών, στο ένα τρίτο των κρατών μελών τέτοιου είδους μέτρα απουσιάζουν εντελώς. Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη να επιταχύνουν την εφαρμογή της σύστασης, για παράδειγμα, προβλέποντας τη δυνατότητα των ατόμων να ζητούν πληροφορίες σχετικά με τα επίπεδα αμοιβών ή τη δυνατότητα των εργοδοτών σε επιχειρήσεις των οποίων το μέγεθος πρέπει να καθοριστεί να υποβάλλουν εκθέσεις ή να διεξάγουν ελέγχους σχετικά με τις αμοιβές, διότι κάτι τέτοιο θα προωθούσε μια δίκαιη προσέγγιση όσον αφορά τις προσλήψεις και τις αμοιβές. Θα πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη η ανάγκη πλήρους σεβασμού της ιδιωτικής ζωής (των δεδομένων) των εργαζομένων και των γενικών εργασιακών σχέσεων.

3.1.4.

Για να εφαρμοστεί η αρχή της ισότητας των αμοιβών και να καλυφθεί το μισθολογικό χάσμα μεταξύ των φύλων, υπάρχει ανάγκη βελτίωσης των συνεργειών μεταξύ των διαφόρων διαθέσιμων μέτρων. Μεταξύ αυτών, ενθαρρύνεται θερμά η εισαγωγή ουδέτερων ως προς το φύλο συστημάτων αμοιβών, δεδομένου ότι αυτά ενθαρρύνουν μια αμερόληπτη προσέγγιση όσον αφορά τις προσλήψεις και τις αμοιβές.

3.1.5.

Οι κοινωνικοί εταίροι είναι στην καλύτερη δυνατή θέση προκειμένου να επανεκτιμήσουν την αξία των δεξιοτήτων και των επαγγελμάτων. Ο κοινωνικός διάλογος και οι συλλογικές διαπραγματεύσεις συμβάλλουν καθοριστικά στην επίτευξη αυτού του στόχου και στη γεφύρωση του μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων.

3.1.6.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το μισθολογικό χάσμα αντιμετωπίζεται επίσης στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου. Το 2017, το ζήτημα του μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων επισημάνθηκε στις εκθέσεις ανά χώρα εννέα κρατών μελών. Σε 12 κράτη μέλη υποβλήθηκαν ειδικές ανά χώρα συστάσεις που εστιάζονται στις επενδύσεις σε εγκαταστάσεις παιδικής μέριμνας και σε φορολογικά αντικίνητρα, καθώς και σε άλλα μέτρα που σχετίζονται με το μισθολογικό χάσμα μεταξύ των φύλων.

3.1.7.

Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί στην ευαισθητοποίηση σχετικά με τις ασυναίσθητες προκαταλήψεις ή στην ενίσχυση του μισθολογικού χάσματος κατά τις προσλήψεις ή τις προαγωγές. Σημαντική για τη μείωση του μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων είναι και η παροχή στήριξης από επιχειρηματικές οργανώσεις, παράλληλα με τη συνεργασία μεταξύ κοινωνικών εταίρων, αρχών και φορέων για την προώθηση της ισότητας, με σκοπό την εξεύρεση κατάλληλων λύσεων.

3.2.   Εκπαίδευση, διαχωρισμός και στερεότυπα

3.2.1.

Ο συνεχής οριζόντιος διαχωρισμός στην εκπαίδευση, την κατάρτιση και την αγορά εργασίας, λόγω των στερεοτύπων και των φραγμών στην αγορά εργασίας, πρέπει να αντιμετωπιστεί από την πρώιμη παιδική ηλικία και ένθεν. Υπάρχει ισχυρή σύνδεση μεταξύ του διαχωρισμού αυτού και του μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων. Η τάση υποβάθμισης ορισμένων επαγγελμάτων, μεταξύ άλλων και σε ηγετικές θέσεις, θα πρέπει να επισημαίνεται με μεγαλύτερη σαφήνεια. Η βελτίωση των αμοιβών και των συνθηκών εργασίας στους γυναικοκρατούμενους τομείς θα μπορούσε να αποτελέσει κίνητρο για την απασχόληση περισσότερων ανδρών στα σχετικά επαγγέλματα, συμβάλλοντας έτσι στην αντιμετώπιση του ζητήματος του διαχωρισμού των επαγγελμάτων βάσει του φύλου.

3.2.2.

Παρά τις υψηλότερες επιδόσεις των γυναικών στην εκπαίδευση, οι γυναίκες αντιμετωπίζουν πολυάριθμα εμπόδια στη σταδιοδρομία τους σε ορισμένους τομείς όπου κυριαρχούν οι άνδρες, όπως οι ΤΠΕ. Αν και ορισμένα κορίτσια επιλέγουν σπουδές στους τομείς STEM, μόνο το 10 % των γυναικών σταδιοδρομούν κατόπιν σε αυτούς τους τομείς. Απαιτείται να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην αντιμετώπιση του διαχωρισμού και των στερεοτύπων στην εκπαίδευση και στη βελτίωση της προώθησης του εν λόγω τομέα μεταξύ των γυναικών.

3.2.3.

Η έλλειψη ανδρών στους τομείς της εκπαίδευσης, της υγειονομικής περίθαλψης και των κοινωνικών υπηρεσιών προσλαμβάνει ανησυχητικές διαστάσεις. Η ΕΟΚΕ ζητεί να διοργανωθούν εκστρατείες ευαισθητοποίησης και να προαχθούν τα πρότυπα ρόλων σε ενωσιακό και εθνικό επίπεδο, με στόχο την ενθάρρυνση της σταδιοδρομίας στους τομείς των ΤΠΕ και STEM για τις γυναίκες και στους τομείς της εκπαίδευσης, της υγειονομικής περίθαλψης και των κοινωνικών υπηρεσιών για τους άνδρες.

3.3.   Υπηρεσίες παροχής φροντίδας για την ενίσχυση της ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής

3.3.1.

Ο συνδυασμός της εργασιακής, ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής αποτελεί μία από τις κυριότερες προκλήσεις για τους γονείς και άλλα άτομα που επωμίζονται με ευθύνες φροντίδας. Οι γυναίκες πλήττονται δυσανάλογα, καθώς φέρουν γενικά την ευθύνη για τη φροντίδα εξαρτώμενων συγγενών. Η επίτευξη καλύτερης ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής είναι ιδιαίτερα δύσκολη για τα μονογονεϊκά νοικοκυριά και τα άτομα που ανήκουν σε ευάλωτες ομάδες. Η ΕΟΚΕ επικρότησε την πρωτοβουλία της Επιτροπής για την αύξηση της συμμετοχής στην αγορά εργασίας γονέων με παιδιά και την αρωγή τους για την επίτευξη καλύτερης ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής.

3.3.2.

Η κατανομή της γονικής ευθύνης και άλλων ευθυνών φροντίδας αποτελεί σημαντικό στόχο για την ισότιμη συμμετοχή στην αγορά εργασίας (7). Τα ποσοστά λήψης άδειας πατρότητας και γονικής άδειας από τους πατέρες είναι γενικά χαμηλά και αυτοί λαμβάνουν συνήθως άδεια μόνον όταν είναι αμειβόμενη. Κρίνεται σημαντικό να ληφθούν μέτρα που θα ενθαρρύνουν τους άνδρες να ασχολούνται περισσότερο με την οικογενειακή ζωή, εξετάζοντας παράλληλα τις πιθανές δαπάνες και τις οργανωτικές προσπάθειες για τις επιχειρήσεις, ιδιαίτερα δε για τις μικρές και τις πολύ μικρές επιχειρήσεις.

3.3.3.

Δεδομένου ότι οι ευθύνες παροχής φροντίδας αποτελούν ένα από τα κύρια αίτια της χαμηλής συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας, οι στόχοι της Βαρκελώνης είναι μεν καθοριστικής σημασίας, δεν έχουν όμως επιτευχθεί επαρκώς. Τα στοιχεία καταδεικνύουν θετική συσχέτιση μεταξύ των εγκαταστάσεων παιδικής μέριμνας και του ποσοστού απασχόλησης των γυναικών. Η ΕΟΚΕ εκφράζει τη λύπη της για το γεγονός ότι, εδώ και περισσότερα από 15 χρόνια μετά την έγκρισή τους, μόνο ένας πολύ περιορισμένος αριθμός χωρών πέτυχε τους στόχους της Βαρκελώνης. Απευθύνει έκκληση για ενδεχόμενη αναθεώρηση προκειμένου να τεθούν πιο φιλόδοξοι στόχοι ως κίνητρο για την προώθηση της ισότητας των φύλων.

Η οικονομική προσιτότητα και η προσβασιμότητα των υπηρεσιών παιδικής μέριμνας και άλλων υπηρεσιών φροντίδας εξακολουθεί να αποτελεί πρόκληση, ειδικά για τις οικογένειες με χαμηλότερο εισόδημα. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να υπάρχει ένας καλός συνδυασμός ποιοτικών δημόσιων και ιδιωτικών εγκαταστάσεων παροχής φροντίδας. Επιπροσθέτως, οι ώρες λειτουργίας των εγκαταστάσεων παιδικής μέριμνας παραμένουν πραγματικό εμπόδιο για τους εργαζόμενους γονείς.

3.3.4.

Η ΕΟΚΕ εφιστά επίσης την προσοχή στην ανάγκη εξωσχολικών εγκαταστάσεων παροχής φροντίδας για τα παιδιά εργαζόμενων γονέων,. οι οποίες θα πρέπει να είναι διαθέσιμες σε χώρες όπου η σχολική ημέρα τελειώνει νωρίς και οι γονείς έχουν την τάση να επιλέγουν εργασία μερικής απασχόλησης ώστε να καλύπτουν το κενό. Θα πρέπει να υπάρχουν περισσότερα διαθέσιμα δεδομένα για να κατανοηθεί η έκταση και οι συνέπειες αυτού του διαρθρωτικού προβλήματος ως προς την ισότητα των φύλων στην αγορά εργασίας.

3.3.5.

Η ανάπτυξη του τομέα της παροχής φροντίδας, με σημαντικό αναξιοποίητο δυναμικό απασχόλησης, απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή λόγω τόσο του επίμονου διαχωρισμού βάσει φύλου όσο και των συχνά άσχημων συνθηκών εργασίας και των χαμηλών αμοιβών. Όπως έχει ήδη ζητήσει η ΕΟΚΕ, είναι αναγκαίο να συγκεντρωθούν επαρκή στοιχεία σχετικά με τις διάφορες πτυχές των συστημάτων παροχής φροντίδας επ’ αμοιβή και τις προτιμήσεις στην Ευρώπη. Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να συμπεριλαμβάνονται οι ταχέως αναπτυσσόμενες υπηρεσίες κατ’ οίκον φροντίδας και η συγκεκριμένη περίπτωση του εσωτερικού προσωπικού παροχής φροντίδας (8), μεγάλο μέρος του οποίου χαρακτηρίζεται από κινητικότητα εντός της ΕΕ ή είναι μετανάστες από τρίτες χώρες και αναφέρουν άσχημες συνθήκες εργασίας και αμοιβής. Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή να υιοθετήσει μια ολοκληρωμένη στρατηγική για τον τομέα της παροχής φροντίδας.

3.3.6.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί τις προσπάθειες της Επιτροπής για τη στενότερη παρακολούθηση της παιδικής μέριμνας και της μακροχρόνιας παροχής φροντίδας στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου και των ειδικών ανά χώρα συστάσεων προς τα κράτη μέλη.

3.4.   Χρηματοδότηση της ισότητας των φύλων: πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο

3.4.1.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί την πρόταση «ΕΚΤ+» εντός του πολυετούς δημοσιονομικού πλαισίου για την περίοδο 2021-2027, η οποία αποσκοπεί στη στήριξη της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών, στην ισότητα ευκαιριών και στην αποφυγή διακρίσεων, καθώς και στην προώθηση της συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας μέσω μέτρων για τη βελτίωση της ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής και την πρόσβαση σε υπηρεσίες παιδικής μέριμνας. Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει τα θεσμικά όργανα και τα κράτη μέλη της ΕΕ να εφαρμόσουν τη σύστασή της για το ΕΚΤ+ προς υποστήριξη της ισότητας των φύλων (9).

3.4.2.

Η ΕΟΚΕ είναι της γνώμης ότι τα κονδύλια της ΕΕ θα πρέπει να χορηγούνται με επίδειξη μεγαλύτερης ευαισθησίας στη διάσταση του φύλου. Η ΕΟΚΕ ανησυχεί μήπως η συγχώνευση των στόχων της ισότητας των φύλων, της εξάλειψης των διακρίσεων και της καταπολέμησης του ρατσισμού σε έναν ενιαίο στόχο υπονομεύσει την προβολή τους και την αποσαφήνιση των ποσών που διατίθενται για καθέναν από τους εν λόγω στόχους. Κρίνεται σκόπιμο να εξετασθεί ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης του συγκεκριμένου ζητήματος.

3.4.3.

Η ΕΟΚΕ τονίζει την ανάγκη επενδύσεων σε υψηλής ποιότητας, οικονομικά προσιτές και προσβάσιμες υπηρεσίες και εγκαταστάσεις φροντίδας για όλους. Η πρόταση της Επιτροπής για το ΕΚΤ+ αποτελεί βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση με περισσότερες επενδύσεις στην παιδική μέριμνα. Η χρηματοδότηση αυτή θα πρέπει να προωθηθεί περαιτέρω, με βάση τις ορθές πρακτικές που θα συγκεντρώσει η Επιτροπή.

3.4.4.

Η ΕΟΚΕ επικροτεί επίσης το πρόγραμμα InvestEU στο πλαίσιο του πολυετούς δημοσιονομικού πλαισίου 2021-2027 και την προτεραιότητά του όσον αφορά την τόνωση των επενδύσεων σε κοινωνικές υποδομές, οι οποίες θα μπορούσαν να έχουν θετικό αντίκτυπο στην ισότητα των φύλων.

3.4.5.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ανησυχία της για το γεγονός ότι δεν υπάρχει επί του παρόντος αξιολόγηση του τρόπου με τον οποίο τα κράτη μέλη χρησιμοποιούν τα κονδύλια της ΕΕ για τη στήριξη της παροχής υπηρεσιών φροντίδας. Αυτό πρέπει να αντιμετωπιστεί στα επόμενα προγράμματα χρηματοδότησης με την εισαγωγή κατάλληλων δεικτών για τα κράτη μέλη στα μελλοντικά διαρθρωτικά ταμεία, συμπεριλαμβανομένου του ΕΚΤ+, με στόχο τη βελτίωση της παρακολούθησης της χρηματοδοτικής συνεισφοράς της ΕΕ στις διάφορες υπηρεσίες φροντίδας και στην ισότητα των φύλων.

3.5.   Φορολογικά συστήματα και συστήματα παροχών

3.5.1.

Τα διαθέσιμα στοιχεία καταδεικνύουν ότι οι γυναίκες αντιμετωπίζουν συχνά ισχυρά οικονομικά αντικίνητρα όταν εισέρχονται στην αγορά εργασίας ή θέλουν να εργαστούν περισσότερο: ο τρόπος με τον οποίο είναι δομημένα τα συστήματα φορολόγησης και παροχών μπορεί να λειτουργήσει ως αποτρεπτικός παράγοντας για τα δεύτερα εργαζόμενα μέλη της οικογένειας που συνήθως είναι οι γυναίκες. Άμεση συνέπεια αυτού του φαινομένου είναι η καταβολή χαμηλότερων ή μηδενικών εισφορών στα συνταξιοδοτικά συστήματα, γεγονός το οποίο στη συνέχεια οδηγεί σε μείωση των συντάξεων και ακόμη και σε φτώχεια.

3.5.2.

Το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο έχει ήδη τονίσει την ανάγκη προσαρμογής των συστημάτων φορολόγησης και παροχών ώστε να αποφεύγονται ισχυρά αντικίνητρα για όσους επιθυμούν μια θέση εργασίας ή επιδιώκουν να εργαστούν περισσότερο ώστε να συνεισφέρουν το δεύτερο εισόδημα σε ένα νοικοκυριό. Θα χρειαστεί εκ του σύνεγγυς παρακολούθηση των εξελίξεων στα κράτη μέλη.

3.6.   Γυναικεία επιχειρηματικότητα

3.6.1.

Η επιχειρηματικότητα μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για την οικονομική ανεξαρτησία των γυναικών με ποιοτικές θέσεις εργασίας, επιτυχημένη σταδιοδρομία, απαλλαγή των γυναικών από τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό και συμβολή σε μια πιο ισορροπημένη εκπροσώπηση των φύλων στη λήψη αποφάσεων. Η γυναικεία επιχειρηματικότητα πρέπει να υποστηριχθεί με τη βελτίωση της πρόσβασης και της ποιότητας των μέτρων κοινωνικής προστασίας (10) και με την ενσωμάτωση της επιχειρηματικής εκπαίδευσης στην εκπαίδευση και κατάρτιση.

3.6.2.

Όσον αφορά την αυτοαπασχόληση, οι γυναίκες είναι συχνότερα ανεξάρτητες χωρίς υπαλλήλους και αντιμετωπίζουν μεγαλύτερο κίνδυνο φτώχειας στην εργασία, ενώ υπάρχουν περισσότεροι άνδρες μεταξύ των ιδιοκτητών εταιρειών με εργαζομένους. Οι γυναίκες αντιμετωπίζουν επίσης περισσότερα διαρθρωτικά εμπόδια όσον αφορά την πρόσβαση στη χρηματοδότηση, τα στερεότυπα και την έλλειψη εμπιστοσύνης. Τα εμπόδια αυτά πρέπει να αρθούν. Η καθοδήγηση από επιχειρηματικούς αγγέλους και η καθιέρωση νέων μορφών χρηματοδότησης μπορούν να αποδειχθούν χρήσιμα εργαλεία. Τα υφιστάμενα δίκτυα σε επιχειρηματικές οργανώσεις θα πρέπει να προωθηθούν και να διαδοθούν πιο ενεργά.

3.7.   Ψηφιακή οικονομία

3.7.1.

Οι αλλαγές στην αγορά εργασίας λόγω της παγκοσμιοποίησης, των τεχνολογικών εξελίξεων και της δημογραφικής αλλαγής προσφέρουν νέες προοπτικές τόσο για τους εργαζόμενους όσο και για τους επιχειρηματίες. Οι αναδυόμενοι και οι αναπτυσσόμενοι τομείς (π.χ. ΤΠΕ, πράσινη οικονομία, βιομηχανία 4.0, ηλεκτρονικό εμπόριο) μπορούν να προσφέρουν πολλές ευκαιρίες για τις γυναίκες σε ικανοποιητικά αμειβόμενες θέσεις εργασίας. Η ΕΟΚΕ έχει επισημάνει επίσης το πρόβλημα του ψηφιακού χάσματος μεταξύ των φύλων, το οποίο θέτει μια σειρά από προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Διατύπωσε επίσης συστάσεις για την αντιμετώπιση των ανισορροπιών σε σχέση με τα εκπαιδευτικά συστήματα και την αγορά εργασίας (11).

3.7.2.

Για να διασφαλιστεί ότι οι γυναίκες και οι άνδρες μπορούν να δραστηριοποιηθούν με εμπιστοσύνη στην ψηφιακή οικονομία, υπάρχει ανάγκη μεγαλύτερης σαφήνειας του καθεστώτος σε εθνικό επίπεδο όσον αφορά τα δικαιώματα, τα δικαιώματα κοινωνικής ασφάλισης και τις υποχρεώσεις τόσο στον χώρο εργασίας όσο και στις συμβάσεις B2B. Η εκπαίδευση και η κατάρτιση θα πρέπει να βρίσκονται στο επίκεντρο των στρατηγικών για την προώθηση των ΤΠΕ, των τομέων STEM και των πράσινων επαγγελματικών ειδικοτήτων για τις γυναίκες και η διάσταση του φύλου θα πρέπει να ενσωματωθεί στη στρατηγική για την ψηφιακή ενιαία αγορά.

3.8.   Ενισχυμένη συνεργασία μεταξύ όλων των φορέων

3.8.1.

Ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων στη διαπραγμάτευση συλλογικών συμβάσεων είναι ένα σημαντικό μέσο για την αντιμετώπιση των πολλαπλών διαστάσεων της ισότητας των φύλων και της ισότητας της αμοιβής στις ευρωπαϊκές αγορές εργασίας. Σε επίπεδο ΕΕ, οι κοινωνικοί εταίροι υιοθέτησαν πλαίσιο δράσης για την ισότητα των φύλων το 2005, το οποίο ακολουθήθηκε από κοινές δράσεις σε εθνικό επίπεδο για την εξέταση των ρόλων των φύλων, την προώθηση των γυναικών στη λήψη αποφάσεων, την υποστήριξη της ισορροπίας μεταξύ εργασίας και προσωπικής ζωής και την αντιμετώπιση του μισθολογικού χάσματος μεταξύ των φύλων. Το 2008, αναθεώρησαν τη συμφωνία τους για τη γονική άδεια του 1996 (οδηγία 2010/18/ΕΕ του Συμβουλίου (12)) και το 2012 ανέπτυξαν ειδικό εργαλείο για την ενίσχυση της ισότητας των φύλων στην πράξη.

3.8.2.

Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών μπορούν επίσης να συμβάλουν θετικά στην προώθηση της ισότητας των φύλων στην αγορά εργασίας, ιδίως για τις ευάλωτες ομάδες.

3.8.3.

Η ΕΟΚΕ ζητεί μια ανανεωμένη και φιλόδοξη στρατηγική σε επίπεδο ΕΕ για την επίτευξη ισότητας των φύλων στις ευρωπαϊκές αγορές εργασίας, η οποία θα πρέπει να συμπεριληφθεί με συνεκτικό τρόπο σε κάθε μελλοντική ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση, στον ευρωπαϊκό πυλώνα κοινωνικών δικαιωμάτων και στο θεματολόγιο των Ηνωμένων Εθνών για τη βιώσιμη ανάπτυξη με ορίζοντα το 2030.

---

(1)  ΕΕ C 129 της 11.4.2018, σ. 44, ΕΕ C 262 της 25.7.2018, σ. 101.

(2)  ΕΕ C 129 της 11.4. 2018, σ. 44.

(3)  ΕΕ C 367 της 10.10. 2018, σ. 20.

(4)  ΕΕ L 204 της 26.7.2006, σ. 23

(5)  ΕΕ C 351 της 15.11.2012, σ. 12, ΕΕ C 242 της 23.7.2015, σ. 9, ΕΕ C 367 της 10.10.2018, σ. 20.

(6)  ΕΕ C 262 της 25.7. 2018, σ. 101.

(7)  ΕΕ C 129 της 11.4. 2018, σ. 44.

(8)  ΕΕ C 487 της 28.12. 2016, σ. 7.

(9)  Βλέπε τη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο+» (ΕΕ C 62 της 15.2. 2019, σ. 165).

(10)  ΕΕ C 173 της 31.5. 2017, σ. 45.

(11)  ΕΕ C 440 της 6.12. 2018, σ. 37.

(12)  ΕΕ L 68 της 18.3. 2010, σ. 13.