18.8.2006   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 195/42

—

να περιλαμβάνει διάφορες παραμέτρους, όπως:

—

να διαμορφώνει στόχους, όπως:

—

να διατυπώνει συστάσεις, όσον αφορά κυρίως τα εξής:

—

να καθορίζει καταλληλότερες ακολουθητέες πρακτικές για την προαγωγή της κοινωνικής ένταξης και για την προστασία των δικαιωμάτων των ψυχικά ασθενών που θα ήταν σκόπιμο συμπεριληφθούν στα καθήκοντα του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

—

της εκτόξευσης της ζήτησης με την εμφάνιση ενός μαζικού φαινομένου που αφορά τη μετάβαση από την ψυχιατρική προς την ψυχική υγεία·

—

της μη ανατρέψιμης εισόδου στο προσκήνιο των χρηστών ή/και των εκπροσώπων τους, γεγονός το οποίο αλληλεπιδρά με όλες τις πολιτικές·

—

της έλλειψης ισορροπίας όσον αφορά τη θεραπεία εντός ή εκτός νοσοκομειακού ιδρύματος και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει από πλευράς ευελιξίας ολόκληρος ο κλάδος της ιατρικής περίθαλψης, από τα επείγοντα έως τα κοινωνικο-ιατρικά περιστατικά.

2.1

Οι ψυχικές διαταραχές αποτελούν πέντε από τις δέκα κυριότερες αιτίες αναπηρίας στον κόσμο και επιφέρουν, ως εκ τούτου, καταστρεπτικές κοινωνικοοικονομικές συνέπειες για τα άτομα, τις οικογένειες, τις κυβερνήσεις.

2.2

Οι πάσχοντες από ψυχικές διαταραχές έρχονται συχνά αντιμέτωποι με διακριτική μεταχείριση ή με μια στάση αποκλεισμού, ενώ υφίστανται σοβαρές παραβιάσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων τους.

2.3

Παρατηρείται μια αλληλεπίδραση μεταξύ του προβλήματος της ψυχικής υγείας και της φτώχειας: αυτή η τελευταία αυξάνει τον κίνδυνο εκδήλωσης ψυχικών διαταραχών και περιορίζει τη δυνατότητα πρόσβασης σε βασικές ιατρικές παρεμβάσεις στον τομέα της ψυχικής υγείας. Οι χώρες οφείλουν, επομένως, να αντιμετωπίζουν τα προβλήματα ψυχικής υγείας ως σημαντικά ζητήματα δημόσιας υγείας.

2.4

Εντούτοις, η ψυχική υγεία συχνά δεν αποτελεί προτεραιότητα στον τομέα της υγείας, εν μέρει επειδή η απαιτούμενη ικανότητα για τη δημιουργία άρτιων και αποτελεσματικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας δεν είναι διαθέσιμη σε όλες τις χώρες.

2.5

Το κοινοτικό μέσο για την ψυχική υγεία εμπίπτει στο πλαίσιο του προγράμματος που διαμόρφωσε η Ευρωπαϊκή Ένωση προς όφελος της δημόσιας υγείας, για την περίοδο 2003-2008, δυνάμει του Άρθρου 152 της Συνθήκης· πρέπει, ωστόσο, να επισημανθεί ότι κατά την ανάληψη ενεργειών σε αυτό το πλαίσιο απαιτείται να συνεκτιμώνται οι τις αρμοδιότητες των κρατών μελών όσον αφορά την οργάνωση των υπηρεσιών υγείας και την παροχή ιατρικής περίθαλψης.

2.6

Σκοπός του παρόντος Πράσινου Βιβλίου είναι να διενεργηθεί ευρεία δημόσια συζήτηση, στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού σχεδίου δράσης, σχετικά με τη βελτίωση της διαχείρισης της ψυχικής νόσου και με την προώθηση της ψυχικής ευεξίας στην επικράτεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τους ακόλουθους λόγους:

2.7

Έπειτα από την Ευρωπαϊκή Υπουργική Διάσκεψη της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (ΠΟΥ) που πραγματοποιήθηκε τον Ιανουάριο του 2005 με θέμα την ψυχική υγεία, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εταίρος της διάσκεψης σε συνεργασία με την ΠΟΥ, δημοσίευσε τον Οκτώβριο το 2005 ένα Πράσινο Βιβλίο με τίτλο «Βελτίωση της ψυχικής υγείας του πληθυσμού — Προς μια στρατηγική σχετικά με την ψυχική υγεία για την Ευρωπαϊκή Ένωση» (που εμπίπτει στον τομέα της δημόσιας υγείας και έχει ως νομική βάση το άρθρο 152 της Συνθήκης) και ξεκίνησε διαβουλεύσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο σχετικά με την ψυχική υγεία.

2.8

Ο σαφώς δεδηλωμένος στόχος συνίσταται στη βελτίωση της ψυχικής υγείας του ευρωπαϊκού πληθυσμού, στο πλαίσιο μιας στρατηγικής η οποία θα υπερβαίνει τον υγειονομικό τομέα και θα αποσκοπεί γενικότερα στην «επάνοδο» της μακροπρόθεσμης ευημερίας, καθώς και στη βελτίωση της αλληλεγγύης, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ποιότητας ζωής.

2.9

Το παρόν Πράσινο Βιβλίο πρέπει να αποτελέσει έναυσμα για την πραγματοποίηση δημόσιας συζήτησης, εντός του 2006, με τις δημόσιες αρχές, με τους επαγγελματίες του κλάδου και με τις οργανώσεις πασχόντων, με στόχο τη διατύπωση, στα τέλη του 2006, προτάσεων οι οποίες θα εμπίπτουν στην κοινοτική αρμοδιότητα και θα αποτελέσουν τη στρατηγική της Ένωσης στον τομέα της ψυχικής υγείας.

3.1.1

Υπολογίζεται, βάσει στοιχείων, ότι το 27 % των ενηλίκων Ευρωπαίων υπέφεραν τουλάχιστον μια φορά από κάποια μορφή κακής ψυχικής υγείας κατά τη διάρκεια ενός δεδομένου έτους, ποσοστό εκ του οποίου το 6,3 % αντιστοιχεί σε σωματόμορφες διαταραχές, το 6,1 % σε καταθλίψεις και το 6,1 % σε φοβίες.

3.1.2

Ο αριθμός των αυτοκτονιών που παρατηρούνται στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ξεπερνά τους θανάτους που οφείλονται σε τροχαία ατυχήματα, ανθρωποκτονίες ή στον ιό ΗΙV/AIDS.

3.1.3

Οι συνέπειες για το κοινωνικό σύνολο είναι πολλαπλές και στην έκθεση προτείνεται μια οικονομική αξιολόγησή τους όσον αφορά την απώλεια παραγωγικότητας και τις δαπάνες του κοινωνικού, εκπαιδευτικού, ποινικού και δικαστικού συστήματος.

3.1.4

Διαπιστώνονται σημαντικές ανισότητες τόσο μεταξύ των κρατών μελών όσο και στο εσωτερικό τους.

3.2.1

Το πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη δημόσια υγεία περιλαμβάνει ήδη διάφορες πτυχές που αποσκοπούν στα εξής:

3.2.2

Μια κοινοτική στρατηγική σχετικά με την ψυχική υγεία θα μπορούσε να προσανατολισθεί στους ακόλουθους στόχους:

3.2.3

Μεταξύ των πιθανών κοινοτικών πρωτοβουλιών, η διατύπωση συστάσεων του Συμβουλίου θα μπορούσε να εστιασθεί στη μείωση της κατάθλιψης και της αυτοκτονικής συμπεριφοράς λαμβάνοντας ως βάση ένα δοκιμαστικό σχέδιο, επικεντρωμένο στη δημιουργία περιφερειακών δικτύων ενημέρωσης μεταξύ του τομέα της υγείας, των ασθενών και της οικογένειάς τους και των οργανωτών διαφόρων δραστηριοτήτων, το οποίο έχει συντελέσει στο να μειωθούν οι απόπειρες αυτοκτονίας κατά 25 %.

3.2.4

Στο πλαίσιο της δράσης της για τη βελτίωση της κοινωνικής ένταξης των ψυχικά ασθενών, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή καλεί τα κράτη μέλη να επιταχύνουν τις προσπάθειες αποϊδρυματοποίησης. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, η Επιτροπή χρηματοδότησε μια μελέτη η οποία επιβεβαίωσε ότι η αντικατάσταση των ψυχιατρικών ιδρυμάτων από υπηρεσίες παρεχόμενες σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης καθιστά δυνατή τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ασθενών. Τον Ιούνιο το 2005 δημοσιεύθηκε πρόσκληση υποβολής προσφορών για τη διενέργεια μια νέας μελέτης που αποσκοπεί στην ανάλυση και στην παρουσίαση του τρόπου κατά τον οποίο θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν καλύτερα οι διαθέσιμοι οικονομικοί πόροι, καθώς και στην παροχή αριθμητικών στοιχείων για το κόστος της αποϊδρυματοποίησης.

3.2.5

Σε αυτό το πλαίσιο θα μπορούσαν να προβλεφθούν και άλλες κοινοτικές πρωτοβουλίες:

3.2.6

Η Ευρωπαϊκή Ένωση προσβλέπει στη βελτίωση των γνώσεων σχετικά με την ψυχική υγεία υποστηρίζοντας ερευνητικά προγράμματα και ενθαρρύνοντας τις διεπαφές μεταξύ των κύκλων που είναι αρμόδιοι για τη λήψη των αποφάσεων και της ερευνητικής κοινότητας.

4.1.1

Τα τελευταία χρόνια σηματοδοτήθηκαν από διάφορα δεδομένα: την εκτόξευση της ζήτησης τόσο με την εμφάνιση ενός μαζικού φαινομένου, μιας αλλαγής προτύπου: από την ψυχιατρική προς τη ψυχική υγεία όσο και με τη μη ανατρέψιμη είσοδο στο προσκήνιο των χρηστών και των εκπροσώπων της οικογένειάς τους. Κάθε μία από τις παραμέτρους αυτές επέφερε, με διαφορετικό ρυθμό αναλόγως της χώρας, νομοθετικές ή κανονιστικές αλλαγές που αντικατοπτρίζουν τη — μεγαλύτερη ή μικρότερη — πολιτική ή διοικητική συνεκτίμηση των εν λόγω παραγόντων.

4.1.2

Η μαζική ζήτηση, η οποία προκαλεί κορεσμό στο σύνολο των μηχανισμών, συνδέεται με την πολυσύνθετη αλληλεπίδραση μεταξύ της διαφοροποίησης του τρόπου παρουσίασης του ψυχικού γεγονότος και της ψυχιατρικής στο κοινωνικό σύνολο — είτε με την περαιτέρω εκλαΐκευση του προβλήματος είτε με τη μείωση του στιγματισμού του — όπως και στην περίπτωση της προσφοράς. Η ζήτηση αυτή, η οποία παρατηρήθηκε την ίδια εποχή σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες, απεικονίζεται στην επιδημιολογία: εμφάνιση των ψυχικών διαταραχών σε ποσοστό 15 έως 20 % μεταξύ των συνηθέστερων διαγνώσεων που πραγματοποιούνται ετησίως επί του γενικού πληθυσμού, ποσοστό 12 έως 15 % των συνεπειών τους όσον αφορά τη διαπίστωση αναπηρίας, δηλ. ποσοστό εξίσου υψηλό με εκείνο των καρδιαγγειακών παθήσεων, δύο φορές υψηλότερο από το ποσοστό της εμφάνισης καρκίνου, ποσοστό 30 % επί του συνόλου των ετών υγιούς ζωής που χάνονται εξαιτίας θνησιμότητας η οποία θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί ή λόγω αναπηρίας (πηγή: ΠΟΥ, 2004). Η πίεση αυτή αντικατοπτρίζεται, επίσης, στον εμπλουτισμό του υγειονομικού προγραμματισμού, με την ανάθεση ολοένα και περισσότερων αποστολών στην ψυχιατρική, με την πάροδο των ετών.

4.1.3

Ο συνδυασμός της μαζικής ζήτησης και της διαφοροποίησης του τρόπου παρουσίασης του φαινομένου οδήγησε σε αύξηση του αριθμού των αιτημάτων για θεραπεία εκτός νοσοκομειακού ιδρύματος, γεγονός το οποίο έθεσε ένα τέλος στη συνηθισμένη «διχοτομία» μεταξύ ασθένειας και υγείας, διαμέσου της προφανέστερης εμπειρίας που συνίσταται στη συνεχή εμφάνιση κλινικών εκδηλώσεων έως την πρόκληση ψυχικού πόνου. Λόγω του συνδυασμού αυτού κατέστη, αφενός, αδύνατος ο διαχωρισμός των παρατηρούμενων διαταραχών από το κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου έκαναν την εμφάνισή τους και, αφετέρου, επιβεβλημένη η εκτίμηση του κοινωνικού αντικτύπου κατά την αξιολόγηση των αναγκών. Σημαντική συνιστώσα της αποστολής της ψυχιατρικής αποτελεί επί του παρόντος ο προσδιορισμός των κριτηρίων διάγνωσης όσον αφορά το τι είναι ψυχιατρική περίπτωση και τι όχι, καθώς και το ποια ψυχιατρική περίπτωση είναι επαρκώς σοβαρή ώστε να δικαιολογεί την παρέμβαση της εν λόγω επιστήμης χωρίς να την περιορίζει σε αυτό το πλαίσιο, προκειμένου να μπορέσουν οι πάσχοντες να μοιραστούν ένα κοινό φορτίο με άλλους ομοιοπαθούντες ή να επικουρηθούν κατά τρόπο ώστε να καταστούν εκ νέου βασικοί πρωταγωνιστές της παρεχόμενης βοήθειας ή θεραπείας. Αυτές οι, ενίοτε αλληλοσυγκρουόμενες, διαλεκτικές εντάσεις μεταξύ κλινικής, ηθικής και οργάνωσης αντικατοπτρίζουν την προαναφερθείσα αλλαγή προτύπου: ψυχιατρική εναντίον ψυχικής υγείας και μια ενίοτε αντιφατική ορολογία, ακόμη και στα δημόσια έγγραφα. Στη διεθνή βιβλιογραφία, εντούτοις, η διάκριση μεταξύ ψυχιατρικής και ψυχικής υγείας δεν δημιουργεί σχεδόν κανένα πρόβλημα.

4.1.4

Εν κατακλείδι, η τελευταία — αλλά διόλου αμελητέα — παράμετρος αφορά την ενίσχυση της παρουσίας των χρηστών και των εκπροσώπων των οικογενειών. Η παράμετρος αυτή απεικονίζει μια γενική εξέλιξη — τόσο στη Γαλλία όσο και παγκοσμίως — η οποία δεν περιορίζεται στην ψυχιατρική και έχει επιταθεί από ορισμένες παθολογίες (AIDS) λόγω των οποίων η σχέση ιατρού -ασθενούς έχει αλλάξει ριζικά. Η νομοθεσία για τα δικαιώματα των ασθενών, η πραγματοποίηση αναφοράς στους χρήστες και στις οικογένειές τους στα διοικητικά έγγραφα που σχετίζονται με την ψυχιατρική στο πλαίσιο της οργάνωσης των υπηρεσιών και η ανταπόκριση στις ανάγκες, καθώς και οι συγκεκριμένες εφαρμογές τους, αποτελούν την πλέον αξιοσημείωτη εκδήλωση αυτής της εξέλιξης.

4.1.5

Η ανάδειξη της σημασίας του θέματος αυτού συναρτάται άμεσα με την προβολή των εκπροσώπων του πληθυσμού και όλων των δυνητικών χρηστών. Η πολιτική, η πολιτική της τοπικής αυτοδιοίκησης και η ψυχική υγεία εμφανίζουν διαρκώς περισσότερο τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις. Οι αιρετοί εκπρόσωποι των πολιτών επηρεάζουν ολοένα και περισσότερο την εξέλιξη της ψυχιατρικής, η οποία θα πραγματοποιείται όλο και λιγότερο δίχως αυτούς.

4.1.6

Η εν λόγω εξέλιξη κατέστησε εξαιρετικά προφανή την έλλειψη ισορροπίας όσον αφορά τη θεραπεία εντός ή εκτός νοσοκομειακού ιδρύματος και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει από πλευράς ευελιξίας ολόκληρος ο κλάδος της ιατρικής περίθαλψης, από τα επείγοντα έως τα κοινωνικο-ιατρικά περιστατικά. Κατέδειξε, επίσης, τη συχνή αποτυχία της αποϊδρυματοποίησης και την ατελέσφορη ενσωμάτωση της ψυχιατρικής περίθαλψης στις γενικές νοσοκομειακές υπηρεσίες. Λόγω της διαπερατότητας των ορίων μεταξύ ιατρικού και κοινωνικού ζητήματος, καθώς και μεταξύ επαγγελμάτων και εξειδικεύσεων στον τομέα της κατάρτισης, μια από τις βασικές μελλοντικές λύσεις συνίσταται στην αρχική και συνεχή επαγγελματική κατάρτιση σε νέες ειδικότητες. Πέραν των εν λόγω συνταρακτικών αλλαγών, ανέκυψαν και νέα προβλήματα όπως εκείνο των ψυχικά ασθενών κρατουμένων, των ηλικιωμένων με νευροεκφυλιστικές διαταραχές που προκαλούν ψυχική αναπηρία και των ιδιαίτερα στερημένων ομάδων του πληθυσμού.

4.1.7

Το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, η επίδειξη ευαισθησίας έναντι της εμπειρίας των στρατοπέδων συγκεντρώσεως και των δικαιωμάτων του ανθρώπου, μια επικριτική ματιά στην ψυχιατρική νοσηλεία όπως γινόταν εκείνη την εποχή, η εμφάνιση των ψυχοτρόπων ουσιών, η κινητοποίηση των καταναλωτών-χρηστών, καθώς και οι δημοσιονομικοί περιορισμοί, προκάλεσαν μια ραγδαία εξέλιξη της ψυχιατρικής επιστήμης στην πλειονότητα των ανεπτυγμένων χωρών, η οποία στη διεθνή βιβλιογραφία ονομάζεται — με παραπομπή σε έναν αγγλοσαξωνικό όρο — διαδικασία αποϊδρυματοποίησης, δηλαδή οργάνωση της περίθαλψης και των υπηρεσιών καταφεύγοντας λιγότερο στη νοσηλεία εντός κάποιου ιδρύματος και περισσότερο σε νοσηλευτικές παρεμβάσεις που διευκολύνουν την παραμονή του ασθενούς στο φυσικό του περιβάλλον.

4.1.8

Κάθε φορά που η αποϊδρυματοποίηση ευνόησε την κατάργηση της νοσοκομειακής περίθαλψης παρατηρήθηκε η ύπαρξη διαφόρων σκοπέλων, όπως: η δικαστική διευθέτηση, δηλαδή η τάση της κοινωνίας και της ψυχιατρικής όσον αφορά τη μεταφορά ή τη διατήρηση ενός μεγάλου αριθμού ψυχικά ασθενών στη φυλακή· η περιπλάνηση περιθωριακών ασθενών ή ασθενών με οικονομικά προβλήματα οι οποίοι βρίσκονται στο στάδιο της διακοπής ή της ολοκλήρωσης της θεραπείας τους, χωρίς στέγη και χωρίς κοινωνικές παροχές, με αποτέλεσμα να καταλήγουν άστεγοι (homeless)· το «σύνδρομο της περιστρεφόμενης θύρας» (revolving door), δηλαδή η συνηθισμένη πορεία που διανύει ένας ορισμένος αριθμός ασθενών οι οποίοι εισάγονται στο νοσοκομείο, παίρνουν εξιτήριο από αυτό, επανεισάγονται στο νοσοκομείο, διαγράφοντας έναν ατέρμονα κύκλο. Με την πάροδο του χρόνου και στο πλαίσιο των δημοσιονομικών περικοπών, ο συνδυασμός των εν λόγω φαινομένων με τη μαζική ζήτηση προκάλεσε κορεσμό στα τμήματα επειγόντων περιστατικών και στη νοσοκομειακή περίθαλψη και είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πρόσθετων κλινών μακράς νοσηλείας — η οποία θα μπορούσε να έχει ενδεχομένως αποφευχθεί — ενίοτε υπό το βάρος σοβαρών περιστατικών (ψυχικά ασθενείς με επιθετική συμπεριφορά ή θύματα). Η κοινή γνώμη κατόρθωσε, σε τέτοιες περιπτώσεις, να επηρεάσει τους αρμόδιους για τη λήψη πολιτικών αποφάσεων και να ωθήσει στην υιοθέτηση λύσεων με γνώμονα την ασφάλεια ή, αντίθετα, στη διαμόρφωση σχεδίου για την ψυχική υγεία.

4.3.1

Η ΕΟΚΕ στηρίζει την πρωτοβουλία της Επιτροπής για την προοπτική ανάπτυξης μιας ολοκληρωμένης ευρωπαϊκής στρατηγικής ψυχικής υγείας. Πιστεύει δε ότι η συζήτηση για την αναζήτηση, ανάδειξη και ανάπτυξη της εν λόγω στρατηγικής πρέπει να γίνει με όρους κοινωνίας της γνώσης. Αυτό μεταξύ των άλλων σημαίνει ότι η ευρωπαϊκή κοινωνία πρέπει να αποκτήσει:

4.3.2

Συνεπώς, το εύρος των αναγκών απαιτεί ένα φιλόδοξο πρόγραμμα, καθώς και τη χάραξη μιας κοινής στρατηγικής βασισμένης σε ορισμένες πλήρως συμμεριζόμενες αρχές. Κρίνεται δε σκόπιμο να επισημανθεί ότι υπάρχουν λιγότερο διαδεδομένα προβλήματα υγείας για τα οποία έχει εξασφαλισθεί η μέγιστη δυνατή κινητοποίηση. Επιπλέον, η κατάσταση της ψυχικής υγείας παρουσιάζει αντιθέσεις ανάλογα με την εκάστοτε ευρωπαϊκή χώρα και ενδέχεται να παρακωλυθεί στο μέλλον λόγω της καθυστέρησης που κινδυνεύει να επιδεινωθεί περαιτέρω στις χώρες οι οποίες θα προσχωρήσουν στην Κοινότητα πιο μακροπρόθεσμα.

Εφεξής, κρίνεται σκόπιμη η διατύπωση ορισμένων προϋποθέσεων.

4.3.3

Μια κοινή στρατηγική προϋποθέτει κατ'αρχήν συναίνεση όσον αφορά τη χρήση των όρων και των εννοιών όπως, παραδείγματος χάρη, της έννοιας «κακή ψυχική υγεία» ή «άτομο με ψυχική αναπηρία», όσον αφορά την ευαισθησία που επιδεικνύεται στη γαλλική γλώσσα.

4.3.4

Η αναγνώριση της ψυχικής υγείας ως προτεραιότητας ανάλογης προς το εύρος των αναγκών αποτελεί σημαντικό βήμα προόδου για την καθιέρωση των απαιτούμενων μέσων δράσης.

4.3.5

Από μια άλλη άποψη, η διαπίστωση του προβλήματος απαιτείται να υποστηριχθεί από συγκεκριμένο απολογισμό τόσο των αναγκών όσο και των λύσεων που προτείνονται επί του παρόντος.

4.3.6

Όσον αφορά τις προς ανάληψη ενέργειες, οι προτάσεις του Πράσινου Βιβλίου δεν μπορούν παρά να επικροτηθούν. Στο πλαίσιο των ενεργειών για τη βελτίωση της ψυχικής υγείας δίδεται έμφαση στα παιδιά και στους εφήβους, στον ενεργό πληθυσμό και στους ηλικιωμένους.

4.4.1

Η ψυχική υγεία άπτεται της δυσφορίας που αισθάνεται ένα άτομο έναντι του περιβάλλοντός του, στο χώρο στον οποίο ζει και κινείται εντός μιας δεδομένης κοινωνίας, και περικλείει διάφορες ενέργειες:

4.4.2

Από αυτή την άποψη, απαιτείται να δοθεί έμφαση και στις τρεις συνιστώσες της πρόληψης: πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή, κατά τρόπο προσαρμοσμένο στον εκάστοτε τομέα. Κρίνεται επίσης σκόπιμη η ανάληψη δράσεων για την προαγωγή της ψυχικής υγείας και για την ενημέρωση της κοινής γνώμης, καθώς και για την απόκτηση και τη διατήρηση υγιών συνηθειών διαβίωσης και για τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος το οποίο να ευνοεί την πλήρη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Το ίδιο ισχύει και όσον αφορά την πρόληψη, η οποία αποσκοπεί στον περιορισμό των επιπτώσεων των ψυχικών διαταραχών, επιδεικνύοντας ιδιαίτερη προσοχή στους παράγοντες κινδύνου και στις παθογόνες καταστάσεις· επί τούτου μπορούν να παρατεθούν ενδεικτικά ορισμένα παραδείγματα:

4.4.3

Η ανταπόκριση στις ανάγκες των παιδιών και των εφήβων αποτελεί, αδιαφιλονίκητα, προτεραιότητα. Τα σχετικά αιτήματα δεν διατυπώνονται μόνον από τις οικογένειες ή δεν υποστηρίζονται αποκλειστικά από αυτές· προέρχονται, επίσης, από εκπαιδευτικούς, δικαστικούς, κοινωνικούς, αστυνομικούς ή συλλογικούς φορείς εξαιτίας ολοένα και πιο ακραίων καταστάσεων για παιδιά διαρκώς πιο νεαρής ηλικίας, για οικογένειες με πολλαπλά προβλήματα. Περισσότερο από όλους τους άλλους, οι οικογένειες και τα παιδιά υφίστανται τις κοινωνικές εξελίξεις κατά μέτωπο.

4.4.4

Μια συνεκτική και συντονισμένη οργάνωση θα πρέπει να παρέχει ένα σύνολο συντονισμένων και συγκροτημένων υπηρεσιών, διαρθρωμένων γύρω από τρεις βασικές ενότητες ή προγράμματα:

4.4.5

Κάθε ενότητα θα πρέπει να είναι σε θέση να προσφέρει, πέραν της προγραμματισμένης θεραπείας σε εξωτερικά ιατρεία και εκτός νοσηλευτικού ιδρύματος, πιο εντατική περίθαλψη, θεσμοθετημένη και προσαρμοσμένη ανάλογα με την ηλικία, καθώς και ιατρική περίθαλψη για οξέα επεισόδια και μακροχρόνια περίθαλψη. Η ψυχιατρική παρακολούθηση, η οποία εξασφαλίζει την ικανότητα απόκρισης και την κινητικότητα των ενοτήτων, θα μπορούσε να συνεισφέρει στην πρώιμη ανίχνευση, στην πρόληψη των κρίσεων και στην υποστήριξη των οικογενειών και των αρμοδίων εταίρων.

4.4.6

Σε αυτές βασικές ενότητες θα ήταν σκόπιμο να προστεθούν εξειδικευμένα προγράμματα προοριζόμενα για ομάδες ή καταστάσεις κινδύνου, με στόχο να καταστεί δυνατή τόσο η πρωτοβάθμια όσο και η δευτεροβάθμια πρόληψη: πρώιμη ανίχνευση των έντονων διαταραχών της ανάπτυξης, ορισμένων παθολογιών που εμφανίζονται σε παιδιά πολύ νεαρής ηλικίας, των πρόωρων δυσλειτουργιών των γονέων, των απομονωμένων νεαρών μητέρων, των οικογενειών με πολλαπλά προβλήματα, εθιστικές διαταραχές των εφήβων κλπ. Ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται να επιδειχθεί στις κοινωνικές, εκπαιδευτικές και δικαστικές δομές (υπηρεσίες πρόληψης, φυλακές) οι οποίες υποδέχονται σοβαρές κοινωνικές καταστάσεις που παρουσιάζουν ή που κινδυνεύουν να αναπτύξουν συνδεδεμένες ψυχικές διαταραχές, λόγω του ακραίου και αθροιστικού χαρακτήρα των καταστάσεων αυτών.

4.5.1

Η βελτίωση των συνθηκών εργασίας ή της έλλειψης εργασίας (ανεργίας) πρέπει να τύχει προβολής, λόγω της επίδρασής τους στην ψυχική υγεία. Το θέμα της εργασίας, σε σχέση με την ψυχική υγεία, θίγει την αξία που αποδίδεται στην εργασία και το προσωπικό της κόστος, τις συνέπειες της ανεργίας, την αναπηρία.

4.5.2

Οι λύσεις που απαιτείται να εξευρεθούν για την αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού είναι εξίσου σημαντικές και για την ψυχική υγεία.

4.5.3

Τέλος, η γήρανση του πληθυσμού καθιστά αναγκαία την εξεύρεση ενδεδειγμένων λύσεων. Ποσοστό 20 % των ηλικιωμένων επωφελούνται από αυτό που η ΠΟΥ ονομάζει «επιτυχημένα γηρατειά», γεγονός το οποίο σημαίνει ότι ποσοστό 80 % αντιμετωπίζει προβλήματα (ασθένειες, απώλεια αυτονομίας). Η αύξηση της ηλικίας δεν επιφέρει την εξαφάνιση των ψυχικών ασθενειών, τουναντίον μάλιστα. Οι ασθένειες που σχετίζονται με την άνοια, οι οποίες συνήθως δεν εκδηλώνονται (1 %) έως την ηλικία των 60 ετών, κάνουν συχνά την εμφάνισή τους έπειτα από τα 85 έτη (30 %). Τα άτομα αυτά παρουσιάζουν διαταραχές της συμπεριφοράς στο 70 % των περιπτώσεων.

4.6.1

Ο προβληματισμός σχετικά με την ψυχική υγεία εκτείνεται και στην υποστήριξη των αιτούντων άσυλο κατά τη διαδικασία υποδοχής τους, όσον αφορά τον τόπο και τον τρόπο διαβίωσής τους αλλά και τη διάσταση της προσωπικής τους ζωής, η οποία εμπεριέχει την ιδιαίτερη ιστορία του κάθε ατόμου, καθώς και τη δική του αντίληψη της έννοιας του χρόνου. Η σοβαρότητα των τραυμάτων που υφίστανται τα άτομα αυτά — τραύματα τα οποία πολλές φορές αφήνουν να διαφανεί μια εξαιρετική σκληρότητα λόγω του γεγονότος ότι προκαλούνται σκοπίμως και συλλογικά — καταδεικνύει μια μορφή οργανωμένης βίας. Οι μετατραυματικές διαταραχές που παρατηρούνται στις εν λόγω ομάδες πληθυσμού επιδεινώνονται συχνά από πολυάριθμα πένθη και από ένα ιδιαίτερα επίπονο βίωμα της εξορίας.

4.7.1

Ο ίδιος προβληματισμός σχετικά με την ψυχική υγεία εκτείνεται και στο σημαντικό αριθμό εγκλείστων σε σωφρονιστικά ιδρύματα που έχουν πρόσβαση μόνον σε ελάχιστες δομές μέριμνας.

4.7.2

Η εφαρμογή προγραμμάτων για την πρόληψη της κατάθλιψης και των αυτοκτονιών, καθώς και των διαφόρων μορφών εθισμού χρήζει υποστήριξης.

4.7.3

Όσον αφορά την αλλαγή προτύπου, η οποία προτείνεται στο πλαίσιο της αποϊδρυματοποίησης, μπορεί να επισημανθεί ότι το φαινόμενο αυτό έκανε την εμφάνισή του από τα τέλη της δεκαετίας του '90 και σηματοδοτήθηκε από την εξάλειψη της παρακμής της νοσοκομειακής περίθαλψης και της αυταπάτης περί αποϊδρυματοποίησης, καθώς και από την ανάγκη συνδυασμένης οργάνωσης η οποία να προβλέπει τη συνύπαρξη ενός στέρεου μηχανισμού σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης και της δυνατότητας μόνιμης νοσηλείας. Μια υπερβολικά εκτεταμένη νοσηλεία δεν επιτρέπει τη διάθεση των πόρων και την πλήρη ανάπτυξη του φάσματος υπηρεσιών της τοπικής αυτοδιοίκησης που χρειάζονται οι ασθενείς και οι οικογένειές τους. Αντιστρόφως, η επικράτηση ενός συστήματος θεραπείας εκτός νοσηλευτικού ιδρύματος δεν μπορεί να διασφαλισθεί σε περίπτωση που το σύστημα αυτό δεν υποστηρίζεται, επί μονίμου βάσεως, από έναν άμεσα προσιτό νοσηλευτικό μηχανισμό για τη βραχεία νοσηλεία ασθενών με οξείες διαταραχές, οι οποίοι δεν επιδέχονται καμία άλλης μορφής θεραπεία. Τέλος, ο περιορισμός της νοσοκομειακής περίθαλψης δεν μπορεί να επιτευχθεί εάν η λύση της θεραπείας εκτός νοσηλευτικού ιδρύματος δεν περιλαμβάνει υπηρεσίες οι οποίες να καθιστούν δυνατή την αποτροπή κάθε μη επιβεβλημένης νοσηλείας· την υποδοχή και την παρακολούθηση των ασθενών που νοσηλεύονται επί μακρόν και οι οποίοι πρέπει να λάβουν εξιτήριο έπειτα από ενδεδειγμένη προετοιμασία· τη συνοδευτική υποστήριξη των ασθενών που δεν νοσηλεύονται σε κάποιο ίδρυμα προκειμένου να εξακολουθήσουν να συμμετέχουν στην κοινωνία υπό αποδεκτές συνθήκες και με σεβασμό των αναγκών τους· την εναλλαγή της θεραπείας εντός και εκτός νοσηλευτικού ιδρύματος για τους ασθενείς που το έχουν ανάγκη.

4.7.4

Η απόφαση σχετικά με τη θεραπεία ενός ψυχικά ασθενούς εντός ή εκτός νοσηλευτικού ιδρύματος επηρεάζεται έντονα από το πνεύμα και το πρότυπο επαγγελματικής κατάρτισης του θεράποντος προσωπικού, από το βαθμό απομόνωσης, από τους γενικούς κοινωνικοπολιτιστικούς παράγοντες όπως η ανοχή της κοινωνίας, από τις συνθήκες αβεβαιότητας που επικρατούν σε μια δεδομένη επικράτεια, που αποτελούν παράγοντες οι οποίοι αυξάνουν τη χρήση τέτοιων υπηρεσιών και τη διαθεσιμότητα εναλλακτικών λύσεων. Είναι επομένως αδύνατο να παρασχεθούν κατηγορηματικά στοιχεία όσον αφορά τις ανάγκες σε κλίνες πλήρους νοσηλείας για ασθενείς που βρίσκονται σε οξύ στάδιο, χωρίς να ληφθούν υπόψη οι τοπικές συνθήκες.

4.7.5

Εξάλλου, ο σημαντικότερος παράγοντας όσον αφορά τη θεραπεία συνίσταται στην ίδια τη φύση της, δηλαδή εξαρτάται από τις υπηρεσίες που αναμένεται να προσφέρει, από το είδος των αναγκών που πρέπει να καλύψει, από το βαθμό της αναγνωρισμένης αποτελεσματικότητάς της και όχι μόνον από το χώρο στον οποίο παρέχεται.

4.7.6

Τα πλεονεκτήματα που αναγνωρίζονται συνήθως όσον αφορά τη νοσοκομειακή περίθαλψη συνίστανται στη διαθεσιμότητα εξασκημένου προσωπικού, στην υποδοχή σε έναν κατάλληλα προσαρμοσμένο περιβάλλοντα χώρο και στην άσκηση εργασίας υπό επαρκώς ασφαλείς συνθήκες. Τα εν λόγω πλεονεκτήματα μειώνονται ή εκμηδενίζονται σε περίπτωση που η έλλειψη κλινών έχει ως αποτέλεσμα τη συγκέντρωση μη συνεργάσιμων ασθενών με πολύ οξείες διαταραχές εντός ενός νοσοκομειακού ιδρύματος, γεγονός το οποίο ενδέχεται να διαταράξει τις συνθήκες εργασίας στο συγκεκριμένο περιβάλλον, σε υπερβολικά υψηλό, αφόρητο ή ακόμη και επικίνδυνο σημείο.

4.7.7

Πολυάριθμες, διεθνείς και γαλλικές, μελέτες καταδεικνύουν ότι ποσοστό έως 40 % των ασθενών με οξείες διαταραχές που εμφανίζονται ή παραπέμπονται για νοσηλεία σε νοσοκομείο, είναι δυνατόν να εξυπηρετηθούν σε εναλλακτικές θεραπευτικές μονάδες, εφόσον η συνεργασία τους είτε είναι εξασφαλισμένη είτε μπορεί να επιτευχθεί είτε δύναται να αποτελέσει αντικείμενο διαπραγματεύσεων με την υποστήριξη των συγγενών ή του κοινωνικού δικτύου υποστήριξης (για επείγουσες παρεμβάσεις και υπό συνθήκες κρίσεως). Ως εκ τούτου, η αυξανόμενη αποτελεσματικότητα των εν λόγω μηχανισμών τείνει να επιφέρει την παραπομπή για εισαγωγή και, προφανώς, τη συγκέντρωση στο νοσοκομείο των πλέον «αναπόδραστων» περιστατικών: εκείνων που απαιτούν επειγόντως διπλή — ψυχιατρική και σωματική — διάγνωση, εκείνων που εμφανίζουν ιδιαίτερα σοβαρές μεικτές οξείες παθολογίες, επικίνδυνες υποτροπές σε περίπτωση γνωστών ψυχιατρικών παθολογιών, ασυγκράτητη βίαιη και αυτοκαταστροφική συμπεριφορά κλπ., συχνά με τη μορφή αναγκαστικής νοσηλείας. Το γεγονός αυτό θα αποδειχθεί ότι έχει συνέπειες από πλευράς οργάνωσης και στελέχωσης.

4.7.8

Λαμβανομένων υπόψη των ανωτέρω, οι ίδιες μελέτες συνιστούν να μην μειωθεί το κατώτατο όριο πέραν των 0,5 κλινών ανά 1.000 ενήλικες κατοίκους, για τους ασθενείς που βρίσκονται σε οξύ στάδιο, και ο αριθμός αυτός πρέπει να σταθμισθεί αναλόγως εάν ο επιδιωκόμενος στόχος αφορά, όπως συνιστάται, τη χρήση των εν λόγω υπηρεσιών σε ποσοστό 80-85 %. Εξυπακούεται ότι το προαναφερθέν κατώτατο όριο, αφενός, προϋποθέτει ότι οι υπάρχουσες — τόσο εκ των προτέρων όσο και εκ των υστέρων — εναλλακτικές δυνατότητες διαθέτουν επαρκή και αποτελεσματικό εξοπλισμό και, αφετέρου, δεν συμπεριλαμβάνει τις κλίνες για ασθενείς με οξείες διαταραχές τις οποίες χρειάζεται η ιατροδικαστική ψυχιατρική ή η ψυχιατρική υπό ασφαλείς συνθήκες, αλλά ούτε και τις κλίνες για τους εφήβους και τους ηλικιωμένους. Η υπερβολική προσέγγιση του εν λόγω κατώτατου ορίου χωρίς να πληρούνται όλες οι προϋποθέσεις υποκατάστασης της θεραπείας εκτός νοσηλευτικού ιδρύματος θα είχε ως μοναδικό αποτέλεσμα τη δημιουργία εξαιρετικά δαπανηρών πρόσθετων ψυχιατρικών ή νοσοκομειακών κλινών.

4.8.1

Παρότι το κατώτατο όριο όσον αφορά τον αριθμό των κλινών ενδέχεται να διαφέρει από τη μία χώρα στην άλλη, τα ελάχιστα πρότυπα σχετικά με την παρεχόμενη κλίνη μπορούν να εκτεθούν με μεγαλύτερη βεβαιότητα. Όλοι οι θάλαμοι πρέπει να είναι κατάλληλα προσαρμοσμένοι στην προβλεπόμενη νοσηλεία και, ακόμη και εάν ο εξοπλισμός είναι πεπαλαιωμένος, μείζον μέλημα πρέπει να αποτελεί η αναγνώριση των αρχών της αξιοπρέπειας και της επίδειξης σεβασμού προς τους νοσηλευομένους, όπως νοούνται οι εν λόγω αρχές επί του παρόντος. Ένα ενδεδειγμένο περιβάλλον είναι ουσιώδες για την ίαση των ασθενών· οι δε κίνδυνοι που συνδέονται με το περιβάλλον χρήζουν αξιολόγησης και αντιμετώπισης αναλόγως των συγκεκριμένων αναγκών των νοσηλευομένων.

4.8.2

Οι νοσηλευόμενοι ασθενείς απαιτείται να έχουν πρόσβαση σε ευρύ φάσμα θεραπευτικών αγωγών, συμπληρωματικών και ενισχυτικών της παρεχόμενης περίθαλψης και της χορηγούμενης θεραπείας. Με την κατάλληλη κατάρτιση, την ενδεδειγμένη εξειδίκευση και την ανθρώπινή προσέγγισή του, το σύνολο του ανθρώπινου δυναμικού που δραστηριοποιείται στον τομέα της ψυχικής υγείας συμβάλλει στη διαμόρφωση του εν λόγω περιβάλλοντος.