6.3.2012

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 68/56

---

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Οι γενετικώς τροποποιημένοι οργανισμοί (ΓΤΟ) στην ΕΕ» (πρόσθετη γνωμοδότηση)

(2012/000/)

Εισηγητής: ο κ. Martin SIECKER

Στις 16 Μαρτίου 2011, και σύμφωνα με το άρθρο 29 παράγραφος 2 του Εσωτερικού της Κανονισμού, η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή αποφάσισε να καταρτίσει πρόσθετη γνωμοδότηση με θέμα

Οι γενετικώς τροποποιημένοι οργανισμοί (ΓΤΟ) στην ΕΕ

(πρόσθετη γνωμοδότηση).

Το ειδικευμένο τμήμα «Γεωργία, αγροτική ανάπτυξη, περιβάλλον», στο οποίο ανατέθηκαν οι σχετικές προπαρασκευαστικές εργασίες, υιοθέτησε τη γνωμοδότησή του στις 21 Δεκεμβρίου 2011.

Κατά την 477η σύνοδο ολομέλειας, της 18ης και 19ης Ιανουαρίου (συνεδρίαση της 18ης Ιανουαρίου 2012), η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή υιοθέτησε με 160 ψήφους υπέρ, 52 κατά και 25 αποχές την ακόλουθη γνωμοδότηση.

1.   Οι γενετικώς τροποποιημένοι οργανισμοί στην ΕΕ – προσανατολισμός της μελλοντικής συζήτησης

1.1   Οι γενετικώς τροποποιημένοι οργανισμοί (ΓΤΟ) συνιστούν ένα ακανθώδες θέμα συζήτησης. Η γενετική μηχανική (ΓΜ) προκαλεί μεγάλο ενδιαφέρον αλλά συγχρόνως και έντονες ανησυχίες. Η συζήτηση είναι συχνά συναισθηματικά φορτισμένη και πολωμένη. Αλλά ακόμη και όταν επιτυγχάνεται μία ορθολογική συζήτηση, τόσο οι υπέρμαχοι όσο και οι αντίπαλοι τείνουν να προσεγγίζουν την πραγματικότητα με επιλεκτικό τρόπο, δίνοντας ελάχιστη σημασία στις λεπτές εννοιολογικές αποχρώσεις. Επιπλέον, εκτός του ότι οι απόψεις σχετικά με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της ΓΜ διίστανται, ακόμη και στους κόλπους της ΕΟΚΕ, φαίνεται ότι επικρατεί ασάφεια και διατυπώνονται υποθέσεις μεταξύ άλλων όσον αφορά τον τρόπο και το εύρος της νομοθετικής ρύθμισης των ΓΤΟ στην ΕΕ. Αυτό είναι λυπηρό, δεδομένου ότι ένα τόσο σημαντικό και πολιτικά ευαίσθητο θέμα απαιτεί μια πιο ποιοτική συζήτηση.

1.2   Το ισχύον νομικό πλαίσιο της ΕΕ για τους ΓΤΟ υπόκειται προς το παρόν σε αναθεώρηση. Σε αυτό το πλαίσιο, η ΕΟΚΕ προτίθεται να εκδίδει στο άμεσο μέλλον συχνότερα γνωμοδοτήσεις σχετικά με την πολιτική και την νομοθεσία στον τομέα αυτόν. Προκειμένου να συμβάλει στην προετοιμασία και στον προσανατολισμό της μελλοντικής συζήτησης, η παρούσα γνωμοδότηση παρέχει μια γενική περιγραφή της σημερινής κατάστασης όσον αφορά τον τομέα αλλά και τη συζήτηση γύρω από τους ΓΤΟ, καθώς και όσον αφορά την ισχύουσα νομοθεσία στην ΕΕ. Σε αυτό το πλαίσιο υπεισέρχονται διάφορες πτυχές, μεταξύ των οποίων δεοντολογικά, περιβαλλοντικά, τεχνολογικά, (κοινωνικο-)οικονομικά, νομικά και πολιτικά θέματα. Όλα αυτά τα θέματα που τίθενται λόγω των σχεδόν απεριόριστων δυνατοτήτων της ΓΜ και της ραγδαίας εξέλιξης των εφαρμογών των ΓΤΟ πρέπει να εξεταστούν σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο. Σκοπός της παρούσας γνωμοδότησης είναι να λειτουργήσει ως «πυξίδα» προς μία ισορροπημένη και αντικειμενική πολιτική συζήτηση σχετικά με αυτά τα σημαντικά θέματα.

1.3   Η γνωμοδότηση περιορίζεται επομένως στα κυριότερα σημεία της συζήτησης και αναφέρει μόνο ορισμένα από τα σημαντικότερα διλήμματα σχετικά με τους ΓΤΟ και την ρύθμισή τους στην ΕΕ. Πολλά από τα θέματα αυτά θα πρέπει εξετασθούν σε συμπληρωματικές (διερευνητικές) γνωμοδοτήσεις της ΕΟΚΕ, η οποία προτίθεται να διενεργήσει αυτές τις εργασίες κατά την προσεχή περίοδο. Μία από τις προτεραιότητες θα πρέπει να είναι η αξιολόγηση της ισχύουσας νομοθεσίας της ΕΕ για τους ΓΤΟ, η ενδεχόμενη αναθεώρησή της και η κάλυψη των ρυθμιστικών κενών που επισημαίνονται σε αυτήν την γνωμοδότηση. Η ΕΟΚΕ δεσμεύεται να εκδώσει στο άμεσο μέλλον συμπληρωματικές γνωμοδοτήσεις σχετικά με αυτά τα σημαντικά θέματα.

2.   Ιστορική ανασκόπηση της γενετικής μηχανικής (ΓΜ)

2.1   Οι απόψεις διίστανται ακόμη και σχετικά με την ιστορία της γενετικής μηχανικής. Ενώ οι επικριτές αυτής της τεχνολογίας κάνουν λόγο για μία νέα τεχνολογία που περιέχει αστάθμητους κινδύνους και προκαλεί αντιρρήσεις δεοντολογικού χαρακτήρα, οι υποστηρικτές της την παρουσιάζουν ως συνέχεια μακραίωνων παραδόσεων βελτίωσης των φυτών και των βιολογικών διεργασιών με τη χρήση ζυμών, βακτηριδίων και μυκήτων. Ωστόσο, αντικειμενικοί παράγοντες οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ΓΜ αποτελεί κάτι ριζικά καινούργιο και διαφορετικό από τις παραδοσιακές εφαρμογές. Η οριστική διαχωριστική γραμμή μεταξύ «παλαιάς» και «νέας» βιοτεχνολογίας χαράχθηκε με την εμφάνιση της γενετικής. Με την ανακάλυψη από τους Watson και Crick, το 1953, της διπλής έλικας του DNA, αποκαλύφθηκε ο γενετικός κώδικας του ανθρώπου αλλά και ολόκληρης της χλωρίδας και της πανίδας που μας περιβάλλει, και δόθηκε στους επιστήμονες η δυνατότητα να εκτελούν επαναστατικές επεμβάσεις ακόμη και σε γενετικό επίπεδο, στα δομικά στοιχεία της ζωής.

2.2   H τεχνική ΓΜ δημιουργήθηκε το 1973, όταν ερευνητές αμερικανικών πανεπιστημίων διεξήγαγαν τα πρώτα επιτυχημένα πειράματα ανασυνδυασμένου DNA (rDNA) σε βακτηρίδια. Χάρη στη δυνατότητα εντοπισμού, απομόνωσης και πολλαπλασιασμού συγκεκριμένων γονιδίων και της μεταφοράς τους σε άλλον ζωντανό οργανισμό, επέτυχαν οι επιστήμονες για πρώτη φορά συγκεκριμένες μεταλλαγές στα κληρονομικά χαρακτηριστικά οργανισμών που θα ήταν αδύνατο να επιτευχθούν με φυσικό τρόπο όπως μέσω της αναπαραγωγής και/ή του φυσικού ανασυνδυασμού. Αλλά και οι παραδοσιακές τεχνικές διασταύρωσης επέτρεπαν τον συνδυασμό ολόκληρων γονιδιωμάτων (ίδιων ειδών) στην προσπάθεια να επιτευχθεί η επικράτηση των ευνοϊκότερων χαρακτηριστικών μέσω της (επαν)επιλογής. Μολονότι η ΓΜ παρέχει μεγαλύτερη ακρίβεια των χειρισμών, η εισαγωγή γονιδίων σε άλλον οργανισμό (ή είδος) συνιστά ασταθή και αβέβαιη διαδικασία, με ενδεχομένως δύσκολα προβλέψιμες παρενέργειες και συνέπειες για το γονίδιο υποδοχής και τις αλληλεπιδράσεις με το περιβάλλον. Επιπλέον, οι μακροπρόθεσμες συνέπειες παραμένουν σε μεγάλο βαθμό άγνωστες.

2.3   Μετά το 1975, η εξέλιξη της γενετικής μηχανικής επιταχύνεται. Το 1982 διατίθενται στην αγορά τα πρώτα εμπορικά (φαρμακευτικά) προϊόντα ΓΜ. Αρχές της δεκαετίας του 1990 ακολουθούν τα λεγόμενα διαγονιδιακά φυτά και ζώα. Με την πάροδο του χρόνου καταργήθηκαν πλέον τα όρια μεταξύ των ειδών. Εισάγεται γονίδιο χοίρου σε ένα είδος ντομάτας, γονίδιο πυγολαμπίδας σε φυτό καπνού και ανθρώπινο γονίδιο σε ταύρο. Η παραβίαση των φυσικών ορίων μεταξύ των ειδών, ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των μακροπρόθεσμων επιπτώσεων και η μη αντιστρεψιμότητα δυνητικών επιπτώσεων (στο περιβάλλον) καθιστούν τη ΓΜ μια ριζικά νέα και δυνητικά επικίνδυνη τεχνολογία. Η διαπίστωση αυτή συνιστά επομένως τη βάση της νομοθεσίας της ΕΕ, των κρατών μελών της, ορισμένων τρίτων χωρών αλλά και διεθνών συμφωνιών.

3.   Οι τομείς εφαρμογής των ΓΤΟ και η κοινωνική αποδοχή

3.1   Οι σημαντικότεροι τομείς εφαρμογής της ΓΜ είναι η γεωργία και η παραγωγή τροφίμων (κυρίως ανθεκτικότητα στα φυτοφάρμακα), ο ιατρικός και ο φαρμακευτικός τομέας (φάρμακα, γονιδιακή διάγνωση, γονιδιακή θεραπεία), η (πετρο)χημική βιομηχανία και η βιομηχανία όπλων. Συχνά οι τομείς αυτοί χαρακτηρίζονται και ως «πράσινη», «κόκκινη» και «λευκή» βιοτεχνολογία.

3.2   Ωστόσο, η ΓΜ δεν είναι στον ίδιο βαθμό αμφιλεγόμενη σε όλους αυτούς τους τομείς. Οι ανησυχίες και οι ενδοιασμοί του πολιτικού κόσμου και του κοινού γενικά εστιάζονται περισσότερο στις ειδικές εφαρμογές της παρά στην τεχνολογία ΓΜ αυτή καθαυτή. Η εφαρμογή της στην ιατρική αντιμετωπίζεται μάλλον θετικά, ενώ η κριτική εστιάζεται κυρίως στις εφαρμογές στη γεωργία και στα τρόφιμα. Σημαντικό στοιχείο της αντιπαράθεσης είναι η στάθμιση μεταξύ, αφενός, του οφέλους και της αναγκαιότητας και, αφετέρου, των πιθανών κινδύνων και ανησυχιών. Έτσι, ενώ πολλοί πολίτες αντιμετωπίζουν την ΓΜ ως σημαντική και ελπιδοφόρα συμβολή στη θεραπεία σοβαρών ασθενειών, τα πλεονεκτήματά των ΓΤΟ (της σημερινής γενιάς) στη γεωργία και τα τρόφιμα είναι λιγότερο πειστικά για τους καταναλωτές (αφορά μόνο γεωπονικές ιδιότητες προσφέροντας οφέλη στους παραγωγούς). Επίσης, οι κανόνες ασφαλείας για τις κλινικές έρευνες που προηγούνται της έγκρισης μίας εφαρμογής στην ιατρική ήταν πάντα αυστηρότεροι απ’ ό,τι οι κανόνες που ισχύουν για τις διαδικασίες πριν από την εισαγωγή ΓΤΟ στο περιβάλλον ή στα τρόφιμα.

3.3   Τόσο από κοινωνική όσο και από κανονιστική άποψη έχει σημασία να γίνεται διάκριση μεταξύ, αφενός, της ΓΜ που εφαρμόζεται σε κλειστούς και προστατευμένους χώρους όπως τα εργαστήρια, εργοστάσια και θερμοκήπια, σε αποτελεσματικές συνθήκες συγκράτησης και, με την εφαρμογή αυστηρών μέτρων ασφαλείας, ώστε να αποκλείεται η τυχαία διαφυγή ΓΤΟ, και, αφετέρου, των εφαρμογών ΓΜ με τις οποίες εισάγονται γενετικώς τροποποιημένα φυτά ή ζώα στο ανοικτό περιβάλλον, χωρίς δυνατότητες συγκράτησης, δεδομένου ότι οι ζωντανοί οργανισμοί μπορούν να πολλαπλασιαστούν ή να διαδοθούν κατά τρόπο ανεξέλεγκτο και μη αντιστρέψιμο στη βιόσφαιρα, με ανυπολόγιστες συνέπειες για τη βιοποικιλότητα και απρόβλεπτες αλληλεπιδράσεις με αυτήν.

3.4   Ωστόσο, στην περίπτωση των φυτών που εισάγονται σε ανοικτό περιβάλλον, πρέπει να διακριθούν δύο περιπτώσεις. Αφενός, αυτή στην οποία η διασταύρωση του καλλιεργούμενου φυτικού είδους με ένα άγριο είδος είναι δυνατή λόγω της εγγύτητας του τελευταίου και, αφετέρου, η περίπτωση στην οποία η διασταύρωση είναι αδύνατη λόγω της απουσίας στο περιβάλλον άγριων ειδών κοντά στο γενετικά τροποποιημένο φυτό. Αυτή η διάκριση πρέπει να τονιστεί κατά την ανάπτυξη του κανονιστικού πλαισίου σχετικά με την εισαγωγή γενετικά τροποποιημένων φυτών σε ανοικτή γεωργική περιοχή.

3.5   Σε αυτήν την περίπτωση δεν πρόκειται για διάκριση μεταξύ «κόκκινης» και «πράσινης» βιοτεχνολογίας. Η βασική επιστημονική έρευνα μπορεί να διεξαχθεί με ασφαλή και καινοτόμο τρόπο και στον τομέα της γεωργίας και της παραγωγής τροφίμων σε προστατευμένα εργαστήρια, κατά τον ίδιο τρόπο με αυτόν που είναι αποδεκτός από καιρό στην περίπτωση της βιοτεχνολογίας στην ιατρική. Επίσης χρησιμοποιούνται σε μεγάλη κλίμακα γενετικώς τροποποιημένα ένζυμα στην παραγωγή τροφίμων, σε προστατευμένα περιβάλλοντα, χωρίς τα ένζυμα αυτά να περιλαμβάνονται στο τελικό προϊόν ή να εισέρχονται στο περιβάλλον. Η διάκριση μεταξύ της χρήσης σε προστατευμένο περιβάλλον και της εισαγωγής σε ανοιχτό περιβάλλον, καθώς και η διάκριση μεταξύ βασικής επιστημονικής έρευνας και εμπορικής εφαρμογής, αποτελούν σημαντικά στοιχεία της πολιτικής συζήτησης αλλά και της αντίληψης της κοινής γνώμης και της αντίδρασης των καταναλωτών σχετικά με τους ΓΤΟ.

3.6   Όπως δείχνουν οι έρευνες του Ευρωβαρόμετρου (1), στην ΕΕ μία διαρκώς αυξανόμενη πλειοψηφία πολιτών αντιμετωπίζει τους ΓΤΟ με σκεπτικισμό ή τους απορρίπτει εντελώς, ιδιαίτερα στα τρόφιμα, τις ζωοτροφές και τη γεωργία. Οι κυβερνήσεις των κρατών μελών υποστηρίζουν επίσης αντικρουόμενες απόψεις και πολιτικές σχετικά με τους ΓΤΟ. Πεπεισμένοι επικριτές όπως η Αυστρία, η Ουγγαρία, η Ιταλία, η Ελλάδα, η Πολωνία και η Λετονία βρίσκονται αντιμέτωποι με δεδηλωμένους υποστηρικτές όπως οι Κάτω Χώρες, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Σουηδία, η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Τσεχία. Παράλληλα, πολλά κράτη μέλη τηρούν ουδέτερη στάση.

3.7   Αυτή η διαφορά απόψεων επιβραδύνει και περιπλέκει τη δημοκρατική διαδικασία λήψης αποφάσεων σχετικά με τους ΓΤΟ. Η Επιτροπή τείνει να εγκρίνει μονομερώς τους ΓΤΟ, δεδομένου ότι τα κράτη μέλη αδυνατούν να λάβουν μία απόφαση μέσω της διαδικασίας της επιτροπολογίας και με ειδική πλειοψηφία σχετικά την έκδοση αδειών. Παρά το γεγονός ότι από το 1999 έως το 2004 είχε επιβληθεί η de facto αναστολή της έγκρισης εφαρμογών ΓΜ, αποδείχθηκε αδύνατο να διεξαχθεί κατά την περίοδο αυτή μία εμπεριστατωμένη συζήτηση ώστε να επιτευχθεί μία πιο συναινετική προσέγγιση του θέματος των ΓΤΟ στην ΕΕ. Κατά τα τελευταία χρόνια αυξήθηκε ο αριθμός κρατών μελών που απαγορεύουν την καλλιέργεια ΓΤΟ στο έδαφός τους. Η πρόσφατη πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που προέβλεπε μεγαλύτερα περιθώρια ελιγμών για το (υπο)εθνικό επίπεδο διακυβέρνησης όσον αφορά την απαγόρευση γενετικώς τροποποιημένων φυτών, προσέκρουσε σε έντονη κριτική στα κράτη μέλη, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, σε διάφορες οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, στη βιομηχανία, καθώς και σε πρόσφατη γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ. (2) Πάντως, δεν είναι σε καμία περίπτωση ικανοποιητικό το γεγονός ότι κινδυνεύει να προκληθεί πολιτικό αδιέξοδο σε ένα τόσο σημαντικό θέμα όπως οι ΓΤΟ.

3.8   Πολυάριθμες οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και ενδιαφερόμενοι φορείς εκφράζουν ανησυχίες για τους ΓΤΟ, όσον αφορά το περιβάλλον, την προστασία των ζώων, τους καταναλωτές, τη γεωργία, τη μελισσοκομία, την αγροτική ή την παγκόσμια ανάπτυξη, τη δεοντολογία ή τη θρησκεία, κ.ά. Κριτική όσον αφορά τους ΓΤΟ και τις σχετικές ρυθμίσεις έχει εκφραστεί συχνά από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, καθώς επίσης από την ΕΟΚΕ αλλά και εθνικές, περιφερειακές και τοπικές αρχές και ανεξάρτητους επιστήμονες. Οι υποστηρικτές είναι κυρίως μεγάλες επιχειρήσεις που κατέχουν διπλώματα ευρεσιτεχνίας ΓΜ, αλλά και άλλοι ενδιαφερόμενοι μεταξύ των οποίων ορισμένοι αγρότες που χρησιμοποιούν τη ΓΜ και επιστήμονες, καθώς και διεθνείς εμπορικοί εταίροι που έχουν έντονο οικονομικό ενδιαφέρον για μία ελαστικότερη ρύθμιση των ΓΤΟ στην ΕΕ. Ορισμένα από τα κυριότερα πιθανολογούμενα πλεονεκτήματα των ΓΤΟ εξετάζονται στο κεφάλαιο 5.

3.9   Αλλά και εκτός της ΕΕ είναι ευρέως διαδεδομένη η αντίθεση (πολιτική και κοινωνική) σχετικά με τους ΓΤΟ στα τρόφιμα και στο περιβάλλον, και ιδιαίτερα στην Ιαπωνία, την Ελβετία, την Κορέα, τη Νέα Ζηλανδία, τη Βραζιλία, το Μεξικό, τις Φιλιππίνες, καθώς και σε διάφορες χώρες της Αφρικής. Σε ορισμένες χώρες όμως η καλλιέργεια ΓΤΟ είναι ευρέως διαδεδομένη: το 2010 πάνω από 15 εκατομμύρια αγρότες καλλιεργούσαν ΓΤΟ σε περίπου 150 εκατ. εκτάρια (κυρίως σόγια, καλαμπόκι και βαμβάκι). Ωστόσο θα πρέπει να σημειωθεί ότι το 90 % επί του συνόλου αυτών των καλλιεργειών συγκεντρώνεται μόλις σε πέντε χώρες, τις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Αργεντινή, τη Βραζιλία και την Ινδία. Ωστόσο, και σε αυτές τις χώρες δεν είναι εντελώς αδιαμφισβήτητοι οι ΓΤΟ. Προφανώς αυξάνεται τον τελευταίο καιρό η κριτική της κοινωνίας, κυρίως μετά από επιμόλυνση με ΓΤΟ φυτών όπως το καλαμπόκι και το ρύζι ή αποφάσεις δικαστηρίων σχετικά με τη συνύπαρξη. Αξίζει να σημειωθεί ότι στις χώρες αυτές δεν είναι υποχρεωτική η επισήμανση των προϊόντων, με αποτέλεσμα οι καταναλωτές να αγνοούν την ύπαρξη ΓΤΟ και να μην έχουν συνεπώς τη δυνατότητα τεκμηριωμένης επιλογής.

4.   Οικονομικά συμφέροντα, δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και συγκέντρωση της αγοράς

4.1   Η χρήση ΓΤΟ για τη βελτίωση φυτών συνδέεται με μεγάλα δυνητικά οικονομικά συμφέροντα. Ο παγκόσμιος κύκλος εργασιών της παραγωγής σπόρων ανέρχεται πλέον στα 35 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως και αποτελεί τη βάση για μία πολύ μεγαλύτερη αγορά προϊόντων της οποίας ο ετήσιος κύκλος εργασιών ανέρχεται σε μερικές εκατοντάδες δισεκατομμύρια ευρώ.

4.2   Η τεχνολογία της ΓΜ και η εμπορία της σημείωσαν ραγδαία εξέλιξη, με τεράστιες συνέπειες στους συσχετισμούς εντός του τομέα. Τα πνευματικά δικαιώματα στον τομέα της βελτίωσης φυτών προστατεύονται εδώ και μισόν αιώνα από το «δικαίωμα επί φυτικών ποικιλιών», που θεσπίζεται σε διεθνείς συμφωνίες. Μια εξαίρεση από αυτό το προσωρινά αποκλειστικό δικαίωμα επί φυτικών ποικιλιών συνιστά η λεγόμενη «εξαίρεση για τους δημιουργούς νέων ποικιλιών». Αυτό επιτρέπει σε άλλους παράγοντες να χρησιμοποιήσουν προστατευόμενα είδη ελεύθερα, χωρίς την έγκριση του αρχικού κατόχου του δικαιώματος επί μίας ποικιλίας, προκειμένου να δημιουργήσουν ένα άλλο βελτιωμένο είδος. Η εξαίρεση αυτή δεν ισχύει σε κανέναν άλλο κλάδο και αιτιολογείται με το επιχείρημα ότι δεν είναι δυνατόν να δημιουργηθούν νέα είδη εκ του μηδενός.

4.3   Η εξέλιξη της μοριακής βιολογίας, που δεν προέρχεται από την γεωργία, είχε σαν αποτέλεσμα να καθιερωθεί το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας στον τομέα της βελτίωσης φυτών. Για πολλούς και διάφορους λόγους υπάρχει μία αντίθεση μεταξύ του διπλώματος ευρεσιτεχνίας και του δικαιώματος επί φυτικών ποικιλιών. Ένας από τους λόγους αυτούς είναι ότι το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας δεν αναγνωρίζει την εξαίρεση του δημιουργού νέας ποικιλίας. Επομένως, ο κάτοχος διπλώματος ευρεσιτεχνίας μπορεί να επιβάλει την αποκλειστικότητα επί γενετικού υλικού και να προστατεύσει τη χρήση του από άλλους ή να τη συνδέσει με ακριβές άδειες εκμετάλλευσης. Αντίθετα απ’ ό,τι συμβαίνει με το δικαίωμα δημιουργού νέας ποικιλίας, το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας δεν ευνοεί την καινοτομία και δεν διευκολύνει τον συνδυασμό οικονομικών κινήτρων για καινοτομία με την προστασία άλλων κοινωνικών συμφερόντων.

4.4   Ωστόσο, η διαμάχη σχετικά με τα δικαιώματα έχει λάβει ακόμη ευρύτερες διαστάσεις. Η Ευρωπαϊκή οδηγία για την έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων (3) επιτρέπει την προστασία εφευρέσεων που αφορούν φυτά με δικαιώματα ευρεσιτεχνίας. Διπλώματα ευρεσιτεχνίας μπορούν να εκδοθούν για γονίδια ή αλληλουχίες γονιδίων φυτών, όχι όμως για είδη φυτών. Ομολογουμένως, η ερμηνεία είναι έως έναν βαθμό διφορούμενη. Ηγετικές πολυεθνικές εταιρείες στον τομέα της βελτίωσης φυτών ισχυρίζονται ότι, εφόσον ορισμένα γενετικά χαρακτηριστικά υπόκεινται στο δικαίωμα ευρεσιτεχνίας, ισχύει έμμεσα το ίδιο και για το είδος του φυτού. (4) Σε αυτήν την περίπτωση, είδη που προστατεύονται από δικαίωμα ευρεσιτεχνίας δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν από άλλους για περαιτέρω καινοτομία. Αυτό επιδρά αρνητικά στην γεωργική βιοποικιλότητα και σημαίνει ότι φυτά με ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν από άλλους για σκοπούς καινοτομίας. Οι εξελίξεις στην ιατρική βιοτεχνολογία είναι αποκαλυπτικές όσον αφορά τις αρνητικές συνέπειες που μπορεί να έχει παρόμοια προσέγγιση: λόγω της αυστηρής προστασίας των δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας και των υψηλών τιμών τους, μπορούν να αγοράσουν τα νέα φάρμακα μόνον όσοι διαθέτουν ανάλογα οικονομικά μέσα, και όχι εκείνοι που τα έχουν περισσότερο ανάγκη. Τα ίδια αρνητικά αποτελέσματα μπορεί να προκληθούν και στον τομέα της βελτίωσης φυτών.

4.5   Ο τομέας της βελτίωσης φυτών γνώρισε κατά τις τελευταίες δεκαετίες πρωτοφανή συγκέντρωση της αγοράς, κυρίως ως συνέπεια της προστασίας των δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας. Ενώ παλαιότερα δραστηριοποιούνταν στον τομέα αυτό εκατοντάδες επιχειρήσεις, σήμερα ελέγχεται η παγκόσμια αγορά από μερικούς μόνον μεγάλους παράγοντες. Το 2009, μόλις 10 εταιρείες έλεγχαν σχεδόν το 80 % της παγκόσμιας αγοράς σπόρων, ενώ τρεις από αυτές τις εταιρείες έλεγχαν μάλιστα το 50 %. Οι ίδιες πολυεθνικές έλεγχαν επίσης περίπου το 74 % της παγκόσμιας αγροχημικής βιομηχανίας. Δεν πρόκειται πλέον για επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται αποκλειστικά στον τομέα της βελτίωσης φυτών, αλλά για πολυεθνικές εταιρείες που δραστηριοποιούνται και στον τομέα των τροφίμων, της φυτοπροστασίας, της χημείας και της παραγωγής φαρμάκων. Παράγουν επίσης συχνά συμπληρωματικά προϊόντα όπως γενετικώς μεταλλαγμένα φυτά που έχουν καταστεί ανθεκτικά σε ένα συγκεκριμένο φυτοφάρμακο το οποίο πωλείται από την ίδια εταιρεία. Παρόμοια συγκέντρωση επιτρέπει σε μία μικρή ομάδα πολυεθνικών επιχειρήσεων να ασκούν τον έλεγχο επί ολόκληρων αλυσίδων τροφίμων και άλλων σχετικών προϊόντων, με αποτέλεσμα να απειλείται η ελευθερία επιλογής, η διασφάλιση προσιτών τιμών, η ανοικτή σε όλους καινοτομία και η γενετική πολυμορφία. Τέτοιας έκτασης συγκέντρωση της αγοράς και μονοπώληση δεν μπορεί παρά να είναι ανεπιθύμητη, κυρίως σε τομείς τόσο θεμελιώδους σημασίας όπως η γεωργία και ο επισιτισμός και απαιτεί την ιδιαίτερη προσοχή της ΕΟΚΕ και της ΕΕ.

5.   Πρόσθετοι προβληματισμοί σχετικά με τους ΓΤΟ

5.1   Οι ΓΤΟ αποτελούν πολυσύνθετο θέμα. Οι απόψεις σχετικά με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους διίστανται έντονα στο πλαίσιο μιας έντονα πολωμένης και συναισθηματικά φορτισμένης συζήτησης. Αν και το πλαίσιο της παρούσας γνωμοδότησης δεν προσφέρεται για εκτενή ανάλυση αυτής της συζήτησης, θα πρέπει να επισημανθούν ορισμένα από τα σημαντικότερα θέματα. Ένα από τα επικρατέστερα επιχειρήματα υπέρ της ΓΜ είναι η ανάγκη καταπολέμησης της πείνας, η επισιτιστική ασφάλεια για έναν αυξανόμενο παγκόσμιο πληθυσμό και η καταπολέμηση της αλλαγής του κλίματος. Η ανάγκη διεξαγωγής ανεξάρτητων ερευνών σε όλους αυτούς τους τομείς είναι μεγάλη και η ΕΟΚΕ τονίζει τη σημασία (της συνέχειας) μίας διαρθρωμένης χρηματοδότησης της έρευνας αυτής με πόρους της ΕΕ, όχι μόνον για την προαγωγή της επιστημονικής και εμπορικής καινοτομίας αλλά και για την εξέταση των κοινωνικοοικονομικών, περιβαλλοντικών και άλλων επιπτώσεων της τεχνολογικής προόδου.

5.2   Τα γενετικώς τροποποιημένα φυτά δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να προσφέρουν τη λύση στα προβλήματα του υποσιτισμού και της φτώχειας. Η απλή αύξηση της παραγωγικότητας δεν θα οδηγήσει αναγκαστικά στη βελτίωση της διανομής τροφίμων. Δυστυχώς, προκειμένου να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά το σοβαρό πρόβλημα της επισιτιστικής ασφάλειας, είναι απαραίτητο να βελτιωθεί η πρόσβαση στη γη, να προωθηθεί μια πιο δίκαιη κατανομή του πλούτου, να ενισχυθεί η βιωσιμότητα των εμπορικών συμφωνιών και να περιοριστεί η αστάθεια των τιμών των εμπορευμάτων. Αν και είναι βέβαιο ότι η βιοτεχνολογία δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση πανάκεια, ο FAO έχει δηλώσει σε πρόσφατες εκθέσεις του, ότι η βιοτεχνολογία προσφέρει σημαντικά γεωργικά και οικονομικά οφέλη στους αγρότες από τρίτες χώρες, κυρίως τους κατόχους μικρών γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Ωστόσο ήδη από το ξεκίνημα της τεχνολογίας ΓΜ οι υποστηρικτές της προέβαλαν το επιχείρημα ότι τα γενετικώς τροποποιημένα φυτά είναι απαραίτητα για την επίλυση των παγκόσμιων προβλημάτων του υποσιτισμού και της φτώχειας. Είχαν ισχυριστεί ότι φυτά με μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε βιταμίνες ή άλλες θρεπτικές ουσίες θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην καταπολέμηση της πείνας και των ασθενειών στις χώρες του τρίτου κόσμου. Επιπλέον, χάρη στα δυνητικά τους χαρακτηριστικά όπως η αντοχή στην ξηρασία, στη νατρίωση του εδάφους, στον παγετό ή σε άλλες ακραίες συνθήκες, θα μπορούν τα φυτά αυτά να καλλιεργηθούν σε περιοχές στις οποίες πριν δεν θα ήταν δυνατό. Επίσης είχαν προβλέψει αύξηση της συγκομιδής. Ωστόσο, μετά από δεκαετίες πολλά υποσχόμενων υποθέσεων, καμία από αυτές τις παραγωγικές ιδιότητες των φυτών δεν έχει αναπτυχθεί εμπορικά. Επίσης, τα οικονομικά κίνητρα για την ανάπτυξη παρόμοιων φυτών είναι περιορισμένα, εφόσον τα πλεονεκτήματά τους στοχεύουν κυρίως στις λιγότερο ευνοημένες ομάδες του παγκόσμιου πληθυσμού και σε αυτούς που διαθέτουν την μικρότερη αγοραστική δύναμη. Ακόμη όμως και αν οι επόμενες γενεές ΓΤΟ ανταποκριθούν στις υποσχέσεις περί αυξημένης συγκομιδής και αντοχής σε ακραίες συνθήκες, δεν θα επιλυθεί το πρόβλημα της πείνας, διότι οι περισσότερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις στις αναπτυσσόμενες χώρες χρησιμοποιούνται για την παραγωγή προϊόντων πολυτελείας που προορίζονται για εξαγωγή προς τις δυτικές χώρες. Επιπλέον, η πλειοψηφία των ΓΤ φυτών που διατίθενται προς το παρόν στην αγορά χρησιμοποιούνται είτε ως ζωοτροφές για την κατανάλωση κρέατος και γαλακτοκομικών προϊόντων στις δυτικές χώρες (το 90 % των εισαγωγών σόγιας στην ΕΕ), είτε για την παραγωγή βιοκαυσίμων και πλαστικών υλών. Με την αυξημένη αξιοποίηση εδώδιμων φυτών για άλλες χρήσεις, οι τιμές αγαθών και τροφίμων στην παγκόσμια αγορά ανέβηκαν στα ύψη, με αποτέλεσμα να οξύνεται το παγκόσμιο πρόβλημα της επισιτιστικής ανασφάλειας και της φτώχειας. (5)

5.3   Συνεπώς, η παγκόσμια επισιτιστική κρίση δεν οφείλεται τόσο στην παραγωγή όσο στην κατανομή (η παγκόσμια παραγωγή τροφίμων αντιστοιχεί σε περισσότερο από το 150 % της παγκόσμιας κατανάλωσης) και απαιτεί, επομένως, μια πολιτική και οικονομική μάλλον λύση παρά μία λύση γεωργικής καινοτομίας. Η ΕΟΚΕ αναγνωρίζει ότι η παγκόσμια επισιτιστική ασφάλεια δυσχεραίνεται περαιτέρω από την ταχεία αύξηση του πληθυσμού. Διεθνείς οργανισμοί όπως ο Οργανισμός Επισιτισμού και Γεωργίας (FAO) των ΗΕ, μεγάλες ΜΚΟ όπως η Oxfam, καθώς και η πρόσφατη έκθεση της επίσημης επιστημονικής ομάδας του ΟΗΕ για την γεωργία (International Assessment of Agricultural Knowledge, Science and Technology for Development -IAASTD) τονίζουν ανεξαιρέτως ότι μόνον η βιώσιμη γεωργία μπορεί να συμβάλει στην επισιτιστική ασφάλεια και την αυτάρκεια. Σε αυτές τις έγκυρες αξιολογήσεις τονίζεται η ανάγκη υιοθέτησης αειφόρων και οικολογικών γεωργικών πρακτικών και τεχνικών και τούτο, προβλέποντας ότι τον ρόλο αυτό δεν χρειάζεται να αναλάβουν οπωσδήποτε οι ΓΤΟ αλλά μάλλον εναλλακτικές τεχνικές. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιων εναλλακτικών τεχνικών, το οποίο αναφέρεται από την IAASTD και άλλους φορείς, είναι η επιλογή με τη βοήθεια δεικτών, δηλαδή η χρησιμοποίηση γενετικών δεικτών για την εύστοχη και αποτελεσματική επιλογή ιδιαίτερων γενετικών χαρακτηριστικών, χωρίς επικίνδυνο ή απρόβλεπτο γενετικό χειρισμό ή μεταφορά γονιδίων. Δεδομένου ότι η τεχνική αυτή είναι αποδεδειγμένα αποτελεσματική και λιγότερο δαπανηρή από την ΓΜ, θα μπορούσε να αποτελέσει μία αδιαφιλονίκητη εναλλακτική λύση έναντι των ΓΤΟ, ενώ το χαμηλότερο κόστος θα δημιουργεί ενδεχομένως λιγότερα προβλήματα όσον αφορά τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας και τη συγκέντρωση της αγοράς. Αν και δεν θα πρέπει να αποκλείεται εντελώς η αξιοποίηση μελλοντικών δυνατοτήτων των ΓΤΟ, η συνειδητή επιλογή της ανάπτυξης τεχνικών χωρίς ΓΤΟ και βιώσιμων γεωργικών πρακτικών θα προσφέρει σημαντικά ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα στην ΕΕ, τα οποία δεν θα είχε στο πλαίσιο της ΓΜ. Ενισχύοντας τις επενδύσεις στη βιώσιμη γεωργία, η ΕΕ μπορεί να κατακτήσει ένα μοναδικό και καινοτόμο προβάδισμα παγκοσμίως, με θετικές επιπτώσεις για την οικονομία και την απασχόληση, την καινοτομία και την ανταγωνιστικότητα της Ένωσης. Αυτή η προσέγγιση ανταποκρίνεται εξάλλου περισσότερο στο πρότυπο γεωργίας για την ΕΕ που προβλέπεται στη μελλοντική ΚΓΠ, το οποίο ευνοεί τη βιοποικιλότητα.

5.4   Οι υπέρμαχοι των ΓΤΟ προβάλλουν επίσης τα δυνητικά τους πλεονεκτήματα τόσο όσον αφορά την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή όσο και την άμβλυνση των επιπτώσεών της. Και σε αυτήν την περίπτωση όμως πρέπει να διαπιστωθεί ότι η σημερινή γενεά των ΓΤΟ που διατίθενται στο εμπόριο δεν προσφέρει κανένα από αυτά τα ωφέλιμα χαρακτηριστικά. Επιπλέον, είναι γεγονός ότι μία από τις πιο γνωστές εφαρμογές ΓΤΟ, η παραγωγή βιοκαυσίμων από γενετικώς τροποποιημένα φυτά, επιδρά ήδη αρνητικά στις παγκόσμιες τιμές πρώτων υλών και τροφίμων και στον αντίστοιχο εφοδιασμό και εξακολουθεί να συνεπάγεται σημαντική εξάρτηση από ορυκτά καύσιμα.

5.5   Αν και δεν μπορεί να αποκλειστεί εντελώς η δυνητική συμβολή των ΓΤΟ στην εξάλειψη παγκόσμιων απειλών όπως η πείνα, η φτώχεια, η αλλαγή του κλίματος και η προστασία του περιβάλλοντος, στην πραγματικότητα κανένας από τους σημερινούς ΓΤΟ δεν είναι κατάλληλος και δεν προορίζεται για τον σκοπό αυτόν. Προς το παρόν, τα πλεονεκτήματα που προσφέρουν, όπως η ανθεκτικότητα στα φυτοφάρμακα, περιορίζονται ακόμη στην παραγωγή και ωφελούν επομένως μόνο τους παραγωγούς. Το ερώτημα αν τα φυτά αυτά οδήγησαν σε περιορισμό ή αντιθέτως, σε αύξηση της χρήσης φυτοφαρμάκων αποτελεί θέμα (επιστημονικής) αντιπαράθεσης. Ωστόσο, η συμβολή των ΓΤΟ δεν φαίνεται να είναι σαφώς θετική. Ολοένα περισσότερες έρευνες εφιστούν την προσοχή στις μακροπρόθεσμες συνέπειες όπως η αύξηση της εντατικής μονοκαλλιέργειας, η αύξηση της ανθεκτικότητας σε φυτοφάρμακα, η διαρροή στον υδάτινο ορίζοντα, η πρόκληση σοβαρών ζημιών στην περιβάλλουσα βιοποικιλότητα, καθώς και οι κίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία σε περίπτωση μακροπρόθεσμης έκθεσης σε ορισμένα φυτοφάρμακα που χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με ΓΤΟ. Ορισμένες από αυτές τις επιπτώσεις μπορεί να οφείλονται στις ακατάλληλες γεωργικές πρακτικές αυτές καθαυτές. Εφόσον όμως οι ΓΤΟ που διατίθενται σήμερα πωλούνται ως «πακέτο» μαζί με τα φυτοφάρμακα από τα οποία εξαρτώνται, θα πρέπει τα προϊόντα αυτά να εξετασθούν επίσης μαζί με τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές τους επιπτώσεις (6).

5.6   Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα που συνεπάγονται οι ΓΤΟ είναι το δικαίωμα επιλογής για τους καταναλωτές και τους αγρότες, ένα πρόβλημα που τίθεται τόσο εντός όσο και εκτός της ΕΕ. Στις αναπτυσσόμενες χώρες, οι υψηλές τιμές των κατοχυρωμένων σπόρων σε συνδυασμό με υποχρεώσεις αποκλειστικής προμήθειας και την απαγόρευση της παραδοσιακής πρακτικής της χρησιμοποίησης σπόρων της προηγούμενης σοδειάς, δημιουργούν σοβαρά κοινωνικά, οικονομικά αλλά και πολιτιστικά προβλήματα για τους γεωργούς και ιδιαίτερα για τους μικροκτηματίες. Σε χώρες στις οποίες κυριαρχεί η καλλιέργεια ΓΤΟ, όπως στις ΗΠΑ, στον Καναδά στην Αργεντινή και στη Βραζιλία, έχει περιοριστεί δραστικά η ποικιλομορφία των καλλιεργούμενων ειδών. Το 80 % της σόγιας που παράγεται παγκοσμίως είναι γενετικώς τροποποιημένη και αντιστοίχως το 50 % του βαμβακιού, περισσότερο από 25 % του καλαμποκιού και περισσότερο από 20 % της κράμβης. Στην ΕΕ στόχος είναι να διασφαλίζεται η ελευθερία επιλογής των καταναλωτών και των γεωργών μέσω της υποχρεωτικής σήμανσης. Ωστόσο, προκειμένου να διατηρηθεί το δικαίωμα στην ελεύθερη επιλογή, τόσο των καταναλωτών όσο και των αγροτών, θα πρέπει επιτευχθεί πλήρης και εγγυημένος διαχωρισμός της αλυσίδας παραγωγής προϊόντων με ΓΤΟ από την αλυσίδα παραγωγής προϊόντων χωρίς ΓΤΟ. Για τον σκοπό αυτόν πρέπει να θεσπιστεί αυστηρή νομοθεσία σχετικά με την συνύπαρξη, με αποτελεσματικές διατάξεις όσον αφορά την ευθύνη και την αποκατάσταση σε περίπτωση περιβαλλοντικής ή οικονομικής ζημίας που προκλήθηκε από τυχαία επιμόλυνση, καθώς και όσον αφορά την καθαρότητα και την επισήμανση της παρουσίας γενετικού υλικού σε μη μεταλλαγμένους σπόρους και παράγωγα προϊόντα.

6.   Νομοθεσία και αναθεώρηση της πολιτικής

6.1   Από το 1990 η ΕΕ διαθέτει ένα ολοκληρωμένο νομικό πλαίσιο για τους ΓΤΟ, το οποίο, ακολουθώντας την εξέλιξη της τεχνολογίας αυτής, προσαρμόζεται διαρκώς και έχει υποστεί πολλές αλλαγές. Έτσι δημιουργήθηκε κατά τα τελευταία 20 χρόνια ένα σύνθετο μωσαϊκό διάφορων οδηγιών και κανονισμών. Οι κυριότεροι είναι οι εξής:

—	Οδηγία αριθ. 2001/18/ΕΚ για τη σκόπιμη ελευθέρωση γενετικώς τροποποιημένων οργανισμών στο περιβάλλον (7)

—	Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1829/2003 για τα γενετικώς τροποποιημένα τρόφιμα και ζωοτροφές (8)

—	Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1830/2003 σχετικά με την ιχνηλασιμότητα και την επισήμανση γενετικώς τροποποιημένων οργανισμών και την ιχνηλασιμότητα τροφίμων και ζωοτροφών που παράγονται από γενετικώς τροποποιημένους οργανισμούς (9)

—	Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1946/2003 για τις διασυνοριακές διακινήσεις γενετικώς τροποποιημένων οργανισμών (εφαρμογή του πρωτοκόλλου της Καρθαγένης για τη βιοασφάλεια στη σύμβαση για τη βιοποικιλότητα) (10)

—	Οδηγία 2009/41/ΕΚ για την περιορισμένη χρήση γενετικώς τροποποιημένων μικροοργανισμών (11).

6.2   Οι ισχύοντες κανόνες σχετικά με την έγκριση και τη χρήση ΓΤΟ στηρίζονται σε ορισμένες βασικές (νομικές) αρχές, όπως:

—	ανεξάρτητη και επιστημονικά τεκμηριωμένη έγκριση πριν από την εισαγωγή·

—	υψηλό επίπεδο προστασίας της δημόσιας υγείας και της ευημερίας των ζώων και του περιβάλλοντος, σύμφωνα με την αρχή της πρόνοιας και της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει»·

—	ελευθερία επιλογής και διαφάνεια σε όλη την αλυσίδα τροφίμων και προστασία άλλων δικαιωμάτων των καταναλωτών μεταξύ άλλων με την ενημέρωση και τη συμμετοχή του κοινού·

—	τήρηση των αρχών της εσωτερικής αγοράς και των διεθνών υποχρεώσεων·

—	νομική ασφάλεια·

—	επικουρικότητα και αναλογικότητα.

6.3   Ωστόσο, παραμένουν πολυάριθμα κενά ενώ δεν υπάρχει ακόμη ειδική νομοθεσία ή πολιτική της ΕΕ σχετικά με ορισμένες σημαντικές πτυχές της εισαγωγής ΓΤΟ όπως:

—	συνύπαρξη ΓΤΟ με τη βιολογική και τη συμβατική γεωργία·

—

ρυθμίσεις σχετικά με την ευθύνη και την αποκατάσταση περιβαλλοντικών ή/και οικονομικών ζημιών που προκλήθηκαν από την εισαγωγή ΓΤΟ ή την τυχαία επιμόλυνση βιολογικών ή συμβατικών γεωργικών προϊόντων, συστήματα αντιστάθμισης του κόστους που προκαλεί η συνύπαρξη και καθεστώτα πιστοποίησης για την πρόληψη της επιμόλυνσης·

—	κανόνες σχετικά με την καθαρότητα και την επισήμανση της παρουσίας γενετικώς τροποποιημένου υλικού σε μη μεταλλαγμένους σπόρους ή σε υλικό πολλαπλασιασμού·

—	κανόνες σχετικά με την επισήμανση, κυρίως κρέατος και γαλακτοκομικών προϊόντων που προέρχονται από ζώα που έχουν εκτραφεί με γενετικώς τροποποιημένες τροφές, και εναρμόνιση των κανόνων επισήμανσης της απουσίας ΓΤΟ·

—	θέσπιση αυστηρότερων γενικών κανόνων για τη διασφάλιση της ελευθερίας επιλογής του καταναλωτή, συμπεριλαμβανομένης της νομικής διασάφησης του όρου «τυχαία παρουσία» και ενδεχομένως θέσπιση αυστηρότερων κανόνων όσον αφορά τις οριακές τιμές·

—	ρυθμίσεις σχετικά με την κλωνοποίηση ζώων και προϊόντων (τροφίμων) που προέρχονται από τα ζώα αυτά, ειδικά όσον αφορά την έγκριση και την επισήμανση·

—	νομική θεμελίωση του δικαιώματος των κρατών μελών ή/και αυτόνομων περιφερειών να επιβάλλουν τη μερική ή απόλυτη απαγόρευση της καλλιέργειας ΓΤΟ για διάφορους λόγους, μεταξύ άλλων για περιβαλλοντικούς, κοινωνικοοικονομικούς, δεοντολογικούς ή άλλους λόγους.

6.4   Παρά το γεγονός ότι η Επιτροπή υπέβαλε τον Ιούλιο 2010 νομοθετική πρόταση με στόχο να επιτρέπεται σε εθνικό (ή χαμηλότερο του εθνικού) επίπεδο ο περιορισμός και η απαγόρευση της καλλιέργειας ΓΤΟ, με το έγγραφο αυτό δημιουργήθηκαν περισσότερα ερωτήματα από αυτά που απαντήθηκαν, κυρίως λόγω διάφορων νομικών ασαφειών και αντιφάσεων του κειμένου, καθώς και της εξαίρεσης, μεταξύ άλλων, των περιβαλλοντικών προβλημάτων ως αιτιολόγηση των περιορισμών. Ενώ έγινε ευρέως δεκτό το σκεπτικό της διεύρυνσης της (υπο)εθνικής κυριαρχίας σε θέματα καλλιέργειας ΓΤΟ, το σημερινό ανεπαρκές κείμενο της πρότασης, μετά από μία κριτική γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ (12), έτυχε αρνητικής υποδοχής κατά την πρώτη ανάγνωση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και οδήγησε σε εκτενείς τροπολογίες. Το Συμβούλιο εξετάζει προς το παρόν αυτήν την πρόταση, αλλά μέχρι στιγμής δεν ήταν σε θέση να καταλήξει σε μία κοινή θέση. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό θέμα που πρέπει να εξεταστεί κατά προτεραιότητα και να ληφθεί υπόψη κατά την μελλοντική αναθεώρηση του νομικού πλαισίου για τους ΓΤΟ. Καλεί την Επιτροπή να εργαστεί ενεργά μέσω ενός εποικοδομητικού διαλόγου με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο ώστε να δημιουργηθεί στέρεα νομική βάση για τη λήψη αποφάσεων των εθνικών και αυτοδιοικητικών αρχών όσον αφορά την καλλιέργεια ΓΤΟ που να βασίζεται σε έννομα επιχειρήματα μεταξύ άλλων περιβαλλοντικού, οικονομικού, κοινωνικού, δεοντολογικού ή πολιτιστικού χαρακτήρα, με την ευρύτερη έννοια. Παράλληλα, τα κράτη μέλη πρέπει να έχουν τη νομική υποχρέωση να θεσπίζουν κανόνες για την συνύπαρξη, ώστε να προλαμβάνεται η ανεπιθύμητη επιμόλυνση μεταξύ καλλιεργειών ΓΤΟ και συμβατικών καλλιεργειών.

6.5   Η ΕΟΚΕ έχει ταχθεί κατά τα τελευταία χρόνια επανειλημμένα υπέρ της θέσπισης νομοθεσίας της ΕΕ σχετικά με την συνύπαρξη, την ευθύνη και την ευρύτερη επισήμανση όσον αφορά τα προϊόντα της ΓΜ (13). Επιπλέον, η ανάγκη για την κάλυψη των εναπομεινάντων νομικών κενών μέσω της εναρμόνισης της πολιτικής της ΕΕ επισημάνθηκε εκ νέου από το Δικαστήριο της ΕΕ με την απόφαση που εξέδωσε στις 6 Σεπτεμβρίου 2011 σε μία υπόθεση που αφορά το πρόβλημα συνύπαρξης. Επρόκειτο για μία υπόθεση τυχαίας επιμόλυνσης μελιού από γενετικά τροποποιημένο καλαμπόκι, στην οποία το Δικαστήριο επιβεβαίωσε ότι, εφόσον δεν έχει εκδοθεί σχετική άδεια, ισχύει η μηδενική ανοχή που προβλέπεται στην νομοθεσία της ΕΕ (14). Στην απόφαση αυτή υπογραμμίζεται η σημασία μιας αποτελεσματικής, συνεπούς και αυστηρής πολιτικής στο θέμα της συνύπαρξης καθώς και σχετικά με τον διαχωρισμό της αλυσίδας παραγωγής, ώστε να αποφεύγεται η επιμόλυνση μη μεταλλαγμένων προϊόντων από ΓΤΟ, καθώς και η σημασία της θέσπισης κανόνων σχετικά με την ευθύνη και την αντιστάθμιση (του κόστους που συνεπάγονται τα μέτρα συνύπαρξης και πιστοποίησης αλυσίδων παραγωγής). Επίσης αναφέρεται η δυνατότητα απαγόρευσης της καλλιέργειας ΓΤΟ σε ανοικτό περιβάλλον, μέσω της διαίρεσης ορισμένων περιοχών σε ζώνες (π.χ. περιοχές στις οποίες παράγεται μέλι).

6.6   H σύσταση που δημοσίευσε η Επιτροπή τον Ιούλιο του 2010 σχετικά με τη συνύπαρξη, ασφαλώς προσφέρει μεγαλύτερη ευελιξία σε σύγκριση με την προηγούμενη σύσταση του 2003. Η ΕΟΚΕ τονίζει, ωστόσο, ρητά, ότι κανένα από τα δύο έγγραφα δεν είναι νομικώς δεσμευτικό· συνεπώς δεν μπορούν να επιβάλλουν τον περιορισμό της εθνικής κυριαρχίας σχετικά με την πολιτική συνύπαρξης, ούτε όμως και τις απαραίτητες νομικές δεσμεύσεις όσον αφορά τα πρότυπα συνύπαρξης. Η επικείμενη εισαγωγή μη εδώδιμων μεταλλαγμένων φυτών δίπλα σε εδώδιμα μη μεταλλαγμένα φυτά, π.χ. για φαρμακευτικές ή βιομηχανικές εφαρμογές ή για βιοκαύσιμα, θα εντείνει ακόμη περισσότερο την ανάγκη για μια αποτελεσματική νομοθεσία σχετικά με τη συνύπαρξη και την ευθύνη. Η ΕΟΚΕ θεωρεί γι αυτό απαραίτητο να εξετασθούν από τώρα, σε πρώιμο στάδιο, τα προβλήματα αυτά.

6.7   Τον Δεκέμβριο 2008 το Συμβούλιο «Περιβάλλον» ζήτησε επειγόντως την ενίσχυση και την βελτίωση της εφαρμογής του ισχύοντος νομικού πλαισίου σχετικά με τους ΓΤΟ. Ειδικότερα κρίθηκαν απαραίτητες οι βελτιώσεις όσον αφορά την αξιολόγηση του περιβαλλοντικού κινδύνου από την EFSA (Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων) και τα πρωτόκολλα ελέγχου και παρακολούθησης μετά την εισαγωγή, την ενίσχυση του ρόλου της εξωτερικής εμπειρογνωμοσύνης που προέρχεται από τα κράτη μέλη και ανεξάρτητους επιστήμονες, την αξιολόγηση των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων της εισαγωγής και καλλιέργειας ΓΤΟ, τις ανώτατες τιμές για την υποχρεωτική επισήμανση ιχνών ΓΤΟ σε σπόρους για σπορά, την προστασία ευαίσθητων και/ή προστατευόμενων περιοχών και τη δυνατότητα δημιουργίας ζωνών χωρίς ΓΤΟ σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο.

6.8   Αν και η Επιτροπή έχει ήδη αναλάβει δράση σε ορισμένα από τα θέματα αυτά, δεν έχουν ακόμη επιτευχθεί ικανοποιητικά αποτελέσματα, όσον αφορά τα αιτήματα του Συμβουλίου. Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι είναι απολύτως απαραίτητο να ληφθούν βραχυπρόθεσμα για κάθε ένα από τα προαναφερθέντα σημεία και τα νομικά κενά συγκεκριμένα και ουσιαστικά μέτρα ώστε να θεσπιστεί κατάλληλη νομοθεσία και πολιτική. Όσον αφορά την αναθεώρηση των διαδικασιών αξιολόγησης και διαχείρισης των κινδύνων και έγκρισης ΓΤΟ, η ΕΟΚΕ συνιστά, κατά το παράδειγμα του Συμβουλίου και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, να διενεργούνται διαβουλεύσεις όχι μόνον με επιστήμονες φυσικών επιστημών αλλά και με κοινωνιολόγους, νομικούς, ειδικούς σε θέματα δεοντολογίας, καθώς και με εκπροσώπους οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, ώστε κατά τη λήψη αποφάσεων, εκτός από την επιστημονική αξιολόγηση των κινδύνων για τον άνθρωπο και το περιβάλλον, να λαμβάνονται υπόψη και άλλοι «εύλογοι παράγοντες» για παράδειγμα κοινωνικοοικονομικού, πολιτιστικού και δεοντολογικού χαρακτήρα. Με αυτόν τον τρόπο ίσως υπερκεραστεί η κοινωνική διαμάχη γύρω από τους ΓΤΟ, καθώς και το πολιτικό αδιέξοδο όσον αφορά τη λήψη αποφάσεων.

6.9   Ένα σημαντικό έργο στο οποίο έχει σημειωθεί καθυστέρηση είναι η αξιολόγηση του ισχύοντος νομικού πλαισίου για τους ΓΤΟ, τα μεταλλαγμένα τρόφιμα και τις μεταλλαγμένες ζωοτροφές που έχει δρομολογήσει η Επιτροπή από το 2008 μετά από αίτηση του Συμβουλίου και τα αποτελέσματα του οποίου έπρεπε να είχαν παρουσιαστεί αρχές του 2011. Η Επιτροπή διαβεβαίωσε το Συμβούλιο ότι το 2012 θα αναλάβει πρωτοβουλίες σχετικά με την αναθεώρηση της νομοθεσίας και των ρυθμίσεων και η ΕΟΚΕ τονίζει ότι είναι απαραίτητο να τηρηθεί αυτή η προθεσμία. Είναι οπωσδήποτε απαραίτητο να καλυφθούν τα προαναφερθέντα ρυθμιστικά κενά στο πλαίσιο αυτής της αναθεώρησης. Ως πρώτο βήμα, η Επιτροπή θα πρέπει να δρομολογήσει εκτενή δημόσια διαβούλευση, με βάση την έκθεση αξιολόγησης που δημοσιεύτηκε πρόσφατα (15) ώστε να διασφαλιστεί η συμβολή της κοινωνίας στην επικείμενη αναθεώρηση του νομοθετικού πλαισίου. Αυτό θα συμβάλει ασφαλώς στην συνεκτίμηση των ανησυχιών των πολιτών και ενδεχομένως στην αύξηση της εμπιστοσύνης τους στις ρυθμιστικές αρχές.

6.10   Μία από τις πτυχές που θα πρέπει οπωσδήποτε εξετασθεί στο μέλλον είναι ο ορισμός των ΓΤΟ. Ενώ η επιστήμη και οι εφαρμογές ΓΜ σημείωσαν ραγδαία εξέλιξη κατά τις περασμένες δεκαετίες, ο νομικός ορισμός των ΓΤΟ παρέμεινε απαράλλακτος από την πρώτη νομοθεσία της ΕΕ το 1990. Σύμφωνα με τον ισχύοντα ορισμό, ως ΓΤΟ νοείται ένας «οργανισμός, εξαιρουμένων των ανθρώπινων όντων, του οποίου το γενετικό υλικό έχει τροποποιηθεί κατά τρόπο που δεν συμβαίνει φυσιολογικά με τη σύζευξη ή/και το φυσιολογικό ανασυνδυασμό (16). Ωστόσο, ορισμένες τεχνικές γενετικής μηχανικής εξαιρούνται ρητά από τον ορισμό αυτό και συνεπώς δεν υπόκεινται στις νομικές διατάξεις του νομικού πλαισίου που διέπει τους ΓΤΟ.

6.11   Με το πέρασμα του χρόνου αναπτύχθηκαν πράγματι πολυάριθμες νέες τεχνικές βελτίωσης των φυτών οι οποίες δεν υπήρχαν ακόμη κατά τη θέσπιση του ισχύοντος νομικού πλαισίου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η διαδικασία που ονομάζεται cisgenesis, κατά την οποία μεταφέρονται γονίδια μεταξύ οργανισμών του ίδιου είδους με τη χρήση ανασυνδυασμένου DNA. Σχετικά με αυτές τις νέες τεχνικές δημιουργείται όμως το ερώτημα κατά πόσον εμπίπτουν στον ισχύοντα ορισμό της ΓΜ και κατ' επέκταση το ερώτημα αν οι οργανισμοί που δημιουργούνται μέσω αυτών των τεχνικών διέπονται από το ισχύον νομικό πλαίσιο για τους ΓΤΟ. Λαμβανομένης υπόψη της διοικητικής επιβάρυνσης, αλλά και του στίγματος των ΓΤΟ που κυριαρχεί τόσο στην κοινή γνώμη όσο και στην πολιτική, η εξαίρεσή τους από τη σχετική νομοθεσία συνεπάγεται σημαντικά οικονομικά οφέλη για τη βιομηχανία βελτίωσης φυτών. Σε αυτήν την περίπτωση οι καινοτομίες αυτές θα μπορούν να διατεθούν ταχύτερα στην αγορά χωρίς η υποχρεωτική επισήμανση να προκαλεί την αρνητική αντίδραση των καταναλωτών. Συγχρόνως όμως οι τεχνικές αυτές, προκαλούν τις ίδιες ενστάσεις δεοντολογικής, περιβαλλοντικής, κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής φύσης που προκαλεί και η σημερινή γενιά ΓΤΟ, εφόσον ουσιαστικά βασίζονται στην ίδια τεχνολογία ΓΜ και επομένως έχουν δοκιμαστεί ελάχιστα και χαρακτηρίζονται από μεγάλη αβεβαιότητα.

6.12   Για να διασφαλιστεί ενιαία κανονιστική προσέγγιση σε όλα τα κράτη μέλη σχετικά με αυτές τις νέες τεχνικές βελτίωσης των φυτών και των προϊόντων τους, η Επιτροπή σύστησε τον Δεκέμβριο 2008 μία επιστημονική ομάδα εργασίας, της οποίας θα ακολουθήσει μία πολιτική ομάδα εργασίας με εντολή τη διατύπωση συστάσεων σχετικά με τη νομική προσέγγιση που πρέπει να υιοθετηθεί. Οι εκθέσεις των δύο αυτών ομάδων εργασίας έπρεπε να είχαν ολοκληρωθεί το καλοκαίρι του 2011, ώστε να ληφθούν υπόψη κατά την επικείμενη αναθεώρηση του νομικού πλαισίου το 2012. Κατά τη γνώμη της ΕΟΚΕ, πρέπει να διατηρηθεί η ισχύουσα ρυθμιστική προσέγγιση της ΕΕ που βασίζεται στη διαδικασία, και συνεπώς οι νέες τεχνικές βελτίωσης των φυτών, δεδομένου ότι χρησιμοποιείται η τεχνική της ΓΜ (ανασυνδυασμένου DNA), πρέπει καταρχήν να υπόκεινται στις διατάξεις του νομικού πλαισίου της ΕΕ που διέπει τους ΓΤΟ, ακόμη και όταν τα φυτά που παράγονται κατ' αυτόν τον τρόπο ή τα υποπροϊόντα τους αυτά καθαυτά, δεν παρουσιάζουν καμία αισθητή απόκλιση από τα συμβατικά αντίστοιχα φυτά.

---

(1)  Η πιο πρόσφατη έρευνα: EuroBarometer, «Europeans and Biotechnology in 2010» http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_341_winds_en.pdf.

(2)  CESE, ΕΕ C 54, 19.2.2011, σ. 51

(3)  Οδηγία 98/44/της 6ης Ιουλίου 1998 για την έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων ΕΕ L 213 σ. 13.

(4)  Βλ. υπόθεση C-428/08, Monsanto Technology

(5)  Αυτό τονίστηκε κατά την ακρόαση με θέμα: «The Agricultural biotechnology: genetically modified food and feed in the EU»(Η βιοτεχνολογία στον αγροτικό τομέα: γενετικώς τροποποιημένα τρόφιμα και ζωοτροφές στην ΕΕ) ΕΟΚΕ, Βρυξέλλες, 20 Οκτωβρίου 2011.

(6)  Βλ υποσημείωση 5.

(7)  ΕΕ L 106, 17.04.2001. σ. 1

(8)  ΕΕ L 268, 18.10.2003. σ. 1

(9)  ΕΕ L 268, 18.10.2003 σ. 24.

(10)  ΕΕ L 287/1, 05.11.2003.

(11)  ΕΕ L 125/75, 21.5.2009.

(12)  Βλ. υποσημείωση 2.

(13)  Βλ. για παράδειγμα: CESE, ΕΕ C 54, 19.2.2011, σ. 51; CESE, ΕΕ C 157, 28.6.2005, σ. 155; CES, ΕΕ C 125, 27.5.2002, σ. 69; CES και ΕΕ C 221, 17.9.2002, σ. 114-120.

(14)  Υπόθεση C-442/09, Bablok κατά ομοσπονδιακού κρατιδίου της Βαυαρίας και εταιρείας Μonsanto.

(15)  http://ec.europa.eu/food/food/biotechnology/index_en.html

(16)  Άρθρο 2.2. της οδηγίας 2001/18 και άρθρο 2 α) της οδηγίας 2009/41. Ως «οργανισμός» ορίζεται «κάθε βιολογική οντότητα ικανή προς αναπαραγωγή ή προς μεταφορά γενετικού υλικού»·

---

---