Εισηγητής:

ο κ. Felipe MEDINA MARTÍN

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας	25.1.2023
Νομική βάση	Άρθρο 52 παράγραφος 2 του Εσωτερικού Κανονισμού
	Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας
Αρμόδιο τμήμα	Μεταφορές, ενέργεια, υποδομές, κοινωνία των πληροφοριών
Υιοθετήθηκε από το τμήμα	26.6.2023
Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια	12.7.2023
Σύνοδος ολομέλειας αριθ.	580
Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας (υπέρ/κατά/αποχές)	151/1/2

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Στόχος της παρούσας γνωμοδότησης της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής (ΕΟΚΕ) είναι να αξιολογήσει τον αντίκτυπο της ενεργειακής κρίσης που προκλήθηκε μετά την πανδημία COVID-19 και τον επιθετικό πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας και πλήττει τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις, τους εργαζομένους τους και τους Ευρωπαίους πολίτες στο σύνολό τους. Η ΕΟΚΕ σημειώνει ότι έχουν ανακύψει ευρέα προβλήματα σε ολόκληρη την οικονομία. Σε αυτά περιλαμβάνονται οι δυσανάλογες αυξήσεις του κόστους παραγωγής, η αναδιοργάνωση των αλυσίδων εφοδιασμού, οι δυσχέρειες στον εφοδιασμό με τρόφιμα και άλλα αγαθά, η αύξηση του επενδυτικού κόστους και η απώλεια αγοραστικής δύναμης για τα ευρωπαϊκά νοικοκυριά.

1.2.

Η ΕΟΚΕ εκφράζει την ανησυχία της για τα υψηλά επίπεδα του πληθωρισμού στην Ευρώπη λόγω του ενεργειακού κόστους, του κόστους των πρώτων υλών, ακολουθούμενων από τις τιμές των υπηρεσιών και των βιομηχανικών αγαθών. Ο πληθωρισμός στην Ευρώπη βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδό του από τη δημιουργία του ευρώ. Η ΕΟΚΕ καλεί τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα να δημιουργήσουν μηχανισμούς ελέγχου, όπως αυτοί που προτείνονται στο έγγραφο που συνέταξε το Ευρωπαϊκό Γραφείο Ενώσεων Καταναλωτών. Αυτό θα πρέπει να περιλαμβάνει, για παράδειγμα, την πλήρη εφαρμογή των μέτρων που προβλέπονται στην πρόταση κανονισμού του Συμβουλίου, όπου προβλέπεται σημαντική μεταρρύθμιση και προσαρμογή του σχεδιασμού της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Η ΕΟΚΕ καλεί τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) να εφαρμόσουν τις ήδη εγκριθείσες πράξεις της ΕΕ, όπως η δέσμη μέτρων για την καθαρή ενέργεια, η οποία συμβάλλει στην επιτάχυνση της πράσινης μετάβασης και στην εμβάθυνση της εσωτερικής αγοράς.

1.3.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι το αναθεωρημένο προσωρινό πλαίσιο κρίσης της ΕΕ πρέπει να μεταρρυθμιστεί επειγόντως, λόγω των τεράστιων αυξήσεων του κόστους που προκύπτουν από τον πόλεμο στην Ουκρανία και την ενεργειακή κρίση. Επιπλέον, συνιστά να εφαρμοστεί το προσωρινό πλαίσιο κρίσης για τις κρατικές ενισχύσεις κατά τρόπο ώστε οι ενισχύσεις που προβλέπονται στον κανονισμό έκτακτης ανάγκης για τις τιμές της ενέργειας και στον μηχανισμό ανάκαμψης και ανθεκτικότητας να εφαρμόζονται σε όλους τους κλάδους που πλήττονται από την ενεργειακή κρίση, με ιδιαίτερη έμφαση στους βασικούς κλάδους, ώστε να μην υπονομεύεται η ικανότητα επιβίωσης πολλών επιχειρήσεων, να αποφεύγεται ο αρνητικός αντίκτυπος στο κόστος ζωής για τους καταναλωτές και να μην επηρεάζεται αρνητικά η ικανότητά τους εξεύρεσης των βασικών προϊόντων σε καθημερινή βάση. Ακόμη, η ΕΟΚΕ ζητεί για μία ακόμη φορά να καθιερωθεί ένας «χρυσός κανόνας» που θα επιτρέπει την πραγματοποίηση των αναγκαίων δημόσιων επενδύσεων.

1.4.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι τα νοικοκυριά και οι καίριοι κλάδοι θα πρέπει να επωφεληθούν από σχέδια για τη μείωση των επιπτώσεων των υψηλών τιμών της ενέργειας. Παρότι σε ορισμένους τομείς καταγράφηκαν πολύ υψηλά κέρδη, με σημαντική αύξηση κατά 26,8 % σε σύγκριση με το προηγούμενο τρίμηνο, ο δείκτης κηρύξεων πτώχευσης στην ΕΕ ανήλθε στο 113,1, το υψηλότερο επίπεδο που έχει καταγραφεί ποτέ, σύμφωνα με δείκτη που χρησιμοποιεί η Eurostat για τη μέτρηση του επιπέδου πτώχευσης στην ΕΕ σε σύγκριση με την τιμή αναφοράς του 2015 που τοποθετείται στο 100. Η ΕΟΚΕ καλεί την Επιτροπή και τα κράτη μέλη να μεριμνήσουν ώστε τα νοικοκυριά και οι καίριοι κλάδοι να μπορούν να προμηθεύονται ενέργεια κατά τρόπο σταθερό όταν εφαρμόζονται μέτρα για τη μείωση της ζήτησης στις ώρες αιχμής. Ταυτόχρονα, ορισμένες επιχειρήσεις, κυρίως στον τομέα της ενέργειας, αύξησαν τα κέρδη τους με προκάλυμμα τον υφιστάμενο πληθωρισμό, όπως επισημαίνει η ΕΚΤ (1). Τα κέρδη σε αυτόν τον τομέα εξακολούθησαν να ενισχύουν τον πληθωρισμό στην ΕΕ και αυτό πρέπει να αντιμετωπιστεί.

1.5.

Η ενεργειακή κρίση είχε αντίκτυπο στην οικονομία, με υψηλό πληθωρισμό, ασθενή οικονομική ανάπτυξη, έντονες πιέσεις στα δημόσια οικονομικά και την αγοραστική δύναμη των νοικοκυριών και των επιχειρήσεων, καθώς και με απώλεια της εξωτερικής οικονομικής ανταγωνιστικότητας. Με βάση τις συστάσεις της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ), η ΕΟΚΕ προτείνει να καθιερωθεί το κριτήριο του «πράσινου τριπλού Τ» (Green triple-T: tailored, targeted, transition-proof) ώστε οι μελλοντικές παρεμβάσεις να είναι προσαρμοσμένες, στοχευμένες και ανθεκτικές στη μετάβαση. Τα μη επιλεκτικά μέτρα για τις τιμές, όπως ο ορισμός ανώτατου ορίου τιμών για ορισμένα τρόφιμα, το μόνο που θα μπορούσαν να επιτύχουν είναι η μακροχρόνια παράταση της περιόδου υψηλού πληθωρισμού.

1.6.

Ο συνεχιζόμενος υψηλός πληθωρισμός, ιδίως λόγω των τιμών της ενέργειας, προκαλεί γενική απώλεια αγοραστικής δύναμης των ευρωπαίων εργαζομένων, καταναλωτών και επιχειρήσεων, επηρεάζοντας τις συνθήκες διαβίωσης πολλών οικογενειών, την εσωτερική ζήτηση και την ανάπτυξη. Αυτό, σε συνδυασμό με τη διατήρηση της νομισματικής πολιτικής για την αύξηση των επιτοκίων, επηρεάζει επίσης αρνητικά πολλές επιχειρήσεις. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι ο κοινωνικός διάλογος στον τομέα της ενέργειας είναι σημαντικός για τη λήψη των κατάλληλων αποφάσεων σε εθνικό επίπεδο.

1.7.

Η ΕΟΚΕ καλεί τις κυβερνήσεις να ενθαρρύνουν την εφαρμογή μέτρων εξοικονόμησης ενέργειας και ενεργειακής απόδοσης σε επιχειρήσεις και νοικοκυριά, που να μπορούν να μειώσουν μόνιμα τη ζήτηση ενέργειας. Εν προκειμένω, θα πρέπει να ενθαρρυνθεί η περαιτέρω εξάπλωση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (με την έγκριση των αναγκαίων νομικών και φορολογικών προϋποθέσεων, συμπεριλαμβανομένης της εισαγωγής ενός «χρυσού κανόνα για τις επενδύσεις»), ώστε να μειωθεί η εξάρτησή μας από τα ορυκτά καύσιμα. Η τρέχουσα κατάσταση θα πρέπει να αξιοποιηθεί ως μοχλός για την επιτάχυνση της απαλλαγής της οικονομίας της ΕΕ από τις ανθρακούχες εκπομπές. Τα μέτρα αυτά θα πρέπει να συνοδεύονται από εγγυήσεις μη μετεγκατάστασης που θα συνδέονται με χρηματοδοτικές ενισχύσεις. Είναι καιρός να πραγματοποιηθούν οι απαραίτητες επενδύσεις (και το πλαίσιο δημοσιονομικών όρων) στον ευρωπαϊκό ενεργειακό μετασχηματισμό ώστε να μειωθεί η εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα. Επιπλέον, η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι θα πρέπει να προχωρήσουν περαιτέρω οι προταθείσες αλλαγές στο σχέδιο REPowerEU ώστε να εξορθολογιστεί και να επιταχυνθεί η χορήγηση αδειών για την εγκατάσταση υποδομών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Επί του προκειμένου, η ΕΟΚΕ καλεί την ΕΕ και τα κράτη μέλη να εξετάσουν πώς θα μπορούσε η τιμή που καταβάλλεται για την πλεονάζουσα ενέργεια που διοχετεύεται στο δίκτυο να καθιστά δυνατές τις βιώσιμες επενδύσεις για τη μεγιστοποίηση της ικανότητας παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές και την από κοινού χρήση της όταν υπερβαίνει τις ανάγκες για ιδία χρήση. Η ανανέωση του σχεδιασμού της αγοράς ενέργειας θα πρέπει να συμπεριληφθεί στο μακροπρόθεσμο θεματολόγιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, προκειμένου να αποφευχθούν μελλοντικές διαταραχές του ενεργειακού εφοδιασμού και υπερβολικές τιμές.

2.   Γενικές παρατηρήσεις

2.1.

Το κύμα πληθωρισμού που επικρατεί στην Ευρώπη είναι γενικό και μπορούν να διακριθούν σαφώς δύο φάσεις. Η πρώτη προήλθε από την περίοδο ανάκαμψης μετά τον περιορισμό της κυκλοφορίας του πληθυσμού λόγω της πανδημίας COVID-19. Η απότομη ανάκαμψη όλων των κλάδων προκάλεσε σημεία συμφόρησης στις αλυσίδες εφοδιασμού με αποτέλεσμα να αυξηθεί το κόστος των πρώτων υλών και των μεταφορικών ναύλων. Οι πρώτες ύλες αυξήθηκαν κατά 101 % μεταξύ Ιανουαρίου 2020 και Μαρτίου 2022 (2), οι δε ναύλοι κατά 545 % το ίδιο διάστημα (3).

2.2.

Μια δεύτερη πληθωριστική φάση πυροδοτήθηκε από τον επιθετικό πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας και τον επακόλουθο πόλεμο από τον Φεβρουάριο του 2022. Στην περίπτωση αυτή, οι κλυδωνισμοί επικεντρώθηκαν στην ενέργεια και σε ορισμένα προϊόντα των οποίων η Ρωσία και η Ουκρανία είναι σημαντικοί προμηθευτές της ΕΕ: φυσικό αέριο, σιτάρι, ηλιέλαιο και λιπάσματα. Μεταξύ Φεβρουαρίου και Απριλίου 2022, οι τιμές των εν λόγω αγαθών αυξήθηκαν κατά 18,6 %, 16,8 %, 38,6 % και 16,7 % αντιστοίχως (4). Στη συνέχεια, παρατηρήθηκε συγκράτηση των τιμών, αν και τον Μάρτιο του 2023 ο δείκτης τιμών των πρώτων υλών του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) βρισκόταν κατά 40,9 % πάνω από τα επίπεδα του Ιανουαρίου του 2020 και οι ναύλοι κατά 3,6 % πάνω.

2.3.

Οι εξελίξεις αυτές αντικατοπτρίζονται στην παγκόσμια και την ευρωπαϊκή οικονομία με τη μορφή πληθωρισμού. Το ετήσιο ποσοστό μεταβολής του εναρμονισμένου δείκτη τιμών καταναλωτή (ΕνΔΤΚ) (5) της ζώνης του ευρώ έφθασε το 11,5 % (Eurostat) τον Οκτώβριο. Τέτοιες τιμές δεν είχαν καταγραφεί από τον περασμένο αιώνα και, παρά το γεγονός ότι μετριάστηκαν τους τελευταίους μήνες (τον Μάρτιο του 2023 το ποσοστό ανερχόταν σε 8,3 %), αποδεικνύεται πολύ δύσκολο να μειωθούν. Απόδειξη ότι ο κλυδωνισμός των τιμών δεν είναι παροδικός, όπως είχε αρχικά θεωρηθεί, είναι ότι ο υποκείμενος πληθωρισμός (εξαιρουμένης της ενέργειας) εξακολουθεί να παρουσιάζει ανοδική τάση στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι η νομισματική πολιτική που εφαρμόζει η ΕΚΤ δεν αποφέρει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα.

3.   Ο αντίκτυπος του πληθωρισμού στην ευρωπαϊκή οικονομία

3.1.

Η ΕΟΚΕ διαπιστώνει ότι οι οικονομικές προοπτικές επιδεινώθηκαν μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022. Σύμφωνα με τις οικονομικές προβλέψεις για τα επόμενα έτη, αναμένεται (6) οικονομική κάμψη σε σύγκριση με το 2022, αν και οι προβλέψεις αυτές βελτιώνονται με την πάροδο των μηνών. Στις χειμερινές προβλέψεις της, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμούσε ότι η αύξηση του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕγχΠ) στο σύνολο της ΕΕ θα ήταν μικρή για το 2023, 0,8 %, και μέτρια για το 2024, 1,6 %· στις πρόσφατες εαρινές προβλέψεις τα ποσοστά αυτά αυξήθηκαν σε 1,0 % και 1,7 % αντιστοίχως. Παράλληλα, ο πληθωρισμός αναμένεται να μειωθεί σταδιακά, αν και με βραδύτερο ρυθμό από ό,τι αναμενόταν αρχικά (9,2 % το 2022, 6,7 % το 2023, 3,1 % το 2024). Η αγορά εργασίας θα υποστεί πιέσεις λόγω της χαμηλής οικονομικής ανάπτυξης, ενώ το δημόσιο χρέος αυξάνεται, μεταξύ άλλων, λόγω της ταχείας αύξησης των επιτοκίων από την ΕΚΤ, γεγονός που θα προκαλέσει πιέσεις στον προϋπολογισμό των περισσότερων κρατών μελών.

3.2.

Τα 96,5 εκατομμύρια Ευρωπαίοι που αντιμετωπίζουν κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού είναι εκείνοι που πλήττονται περισσότερο από τον υψηλό πληθωρισμό. Το 41 % των ερωτηθέντων του Ευρωβαρόμετρου αναφέρουν τις τιμές, τον πληθωρισμό και το κόστος ζωής ως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει η χώρα τους, μπροστά από την υγεία (32 %) και την οικονομική κατάσταση (19 %).

3.3.

Η ΕΕ γνώρισε σχεδόν πλήρη διακοπή του εφοδιασμού της με φυσικό αέριο από τη Ρωσία, ως αποτέλεσμα πολιτικών αποφάσεων, και σχεδόν τα μισά κράτη μέλη επλήγησαν, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, από τη μείωση των προμηθειών. Η αύξηση του πληθωρισμού και των τιμών των βασικών προϊόντων, οι ελλείψεις εργατικού δυναμικού και οι διακοπές του εφοδιασμού στις παγκόσμιες αλυσίδες επηρεάζουν αρνητικά τις αλυσίδες εφοδιασμού της Ευρώπης, είτε πρόκειται για τρόφιμα είτε για άλλα είδη. Σύμφωνα με τις οικονομικές προοπτικές του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), η παγκόσμια ανάπτυξη αναμένεται να επιβραδυνθεί απότομα, τοποθετούμενη περίπου σε 2,2 % το 2023.

3.4.

Σύμφωνα με την ΕΚΤ, η αύξηση των τιμών της ενέργειας ήταν υπεύθυνη για τα δύο τρίτα της διαφοράς πληθωρισμού στη ζώνη του ευρώ. Κατά την Επιτροπή, μεταξύ του 2019 και του 2022, η αύξηση των περιθωρίων κέρδους ήταν 54 % στον τομέα της ενέργειας, ενώ οι μισθοί αυξήθηκαν μόνο κατά 6 %. Η γενικότερη απώλεια αγοραστικής δύναμης των ευρωπαίων εργαζομένων και καταναλωτών και των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων δεν επηρεάζει μόνο τις συνθήκες διαβίωσης πολλών οικογενειών, αλλά, εάν δεν διορθωθεί, θα μπορούσε επίσης να επηρεάσει την εγχώρια ζήτηση και ανάπτυξη και, ως εκ τούτου, και άλλους επιχειρηματικούς τομείς· όλα αυτά οφείλονται επίσης στη συνέχιση της νομισματικής πολιτικής της αύξησης των επιτοκίων. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι ο κοινωνικός διάλογος στον τομέα της ενέργειας είναι σημαντικός για τη λήψη των κατάλληλων αποφάσεων σε εθνικό επίπεδο.

3.5.

Ενώ οι τιμές καταναλωτή αυξήθηκαν γενικά στην Ευρώπη, οι μισθοί επέδειξαν μικρότερη αστάθεια, με αποτέλεσμα να μειωθεί η αγοραστική δύναμη των Ευρωπαίων πολιτών, ιδίως των πλέον ευάλωτων, οι οποίοι δεν διαθέτουν τα μέσα για να προστατευθούν από τον πληθωρισμό. Πράγματι, παρατηρούνται ήδη αλλαγές στη συμπεριφορά των καταναλωτών λόγω απώλειας της αγοραστικής δύναμης των νοικοκυριών που αντιμετωπίζουν μεγάλη κρίση του κόστους ζωής, η οποία συνδέεται με την αστρονομική αύξηση των λογαριασμών ενέργειας και τον αντίκτυπο του πληθωρισμού. Τα μέσα που εφαρμόζουν τα κράτη μέλη για την προστασία των ευάλωτων οικιακών καταναλωτών παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία, σε ορισμένες περιπτώσεις δε η αποτελεσματικότητά τους ενδέχεται να είναι περιορισμένη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να εξετάσει το ενδεχόμενο να διερευνήσει ελάχιστα πρότυπα που θα πρέπει να εφαρμόζουν οι ρυθμιστικές αρχές και οι πολιτικοί ιθύνοντες για την προστασία και τη στήριξη των ευάλωτων οικιακών καταναλωτών.

3.6.

Ένας από τους κλάδους που έχουν πληγεί περισσότερο από τις συνδυασμένες επιπτώσεις της πανδημίας και του πολέμου ήταν η παραγωγή τροφίμων —γεωργία, κτηνοτροφία και βιομηχανία τροφίμων— και η διανομή τους μέχρι τον τελικό καταναλωτή. Η εγγύτητα του πολέμου και ο αντίκτυπός του στις αγορές ενέργειας και πρώτων υλών προκαλεί χάσμα στις τιμές των αγροτικών προϊόντων μεταξύ της Ευρώπης και των διεθνών αγορών, όπου οι ευρωπαϊκές τιμές έχουν αυξηθεί περισσότερο. Έτσι, σύμφωνα με τον πίνακα τιμών των βασικών προϊόντων του Απριλίου του 2023, ο ρυθμός αύξησης των τιμών για τα περισσότερα ευρωπαϊκά αγροτικά προϊόντα είναι υψηλότερος από τον αντίστοιχο ρυθμό των παγκόσμιων τιμών, ιδίως για τα προϊόντα κρέατος. Αυτό έχει τρεις σημαντικές επιπτώσεις. Η πρώτη είναι ότι ο ευρωπαϊκός πληθυσμός υφίσταται πιο έντονα τον πληθωρισμό για όλο το φάσμα των ειδών πρώτης ανάγκης. Η δεύτερη είναι ότι τα ευρωπαϊκά προϊόντα διατροφής σημειώνουν απώλεια ανταγωνιστικότητας στις διεθνείς αγορές. Η τρίτη είναι ότι οι τιμές που καταβάλλονται στους αγρότες έχουν αυξηθεί λόγω του υψηλότερου κόστους παραγωγής.

3.7.

Ο επιθετικός πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας οδήγησε σε τεράστιες προκλήσεις στην αλυσίδα εφοδιασμού τροφίμων, πέρα από τον φαύλο κύκλο του ενεργειακού κόστους: αύξηση των τιμών στις βασικές εισροές (ζωοτροφές, λιπάσματα) και ελλείψεις ορισμένων βασικών προϊόντων (π.χ. φυτικά έλαια, σιτάρι) που απαιτούνται για τη διατήρηση της αλυσίδας εφοδιασμού σε πλήρη λειτουργία. Η αλυσιδωτή επίδραση της αύξησης του κόστους οδηγεί σε αποφάσεις μείωσης της παραγωγής λιπασμάτων, γεγονός που θα οδηγήσει σε περαιτέρω αύξηση των τιμών. Οι ξηρασίες που σημειώθηκαν σε ολόκληρη την Ευρώπη κατά το καλοκαίρι του 2022 και το τμήμα του 2023 που έχουμε ήδη διανύσει ασκούν μεγαλύτερη πίεση στις τιμές, καθώς μειώνουν τη διαθέσιμη προσφορά.

3.8.

Ορισμένοι καίριοι κλάδοι, συμπεριλαμβανομένων επιχειρήσεων και εργαζομένων, οι οποίοι δεν είναι σε θέση να διακόψουν τη δραστηριότητά τους, ανεξάρτητα από την κατάσταση, υφίστανται διπλή επιβάρυνση: λιγότεροι καταναλωτές διατεθειμένοι να πληρώσουν και αυξανόμενο κόστος, συμπεριλαμβανομένων των λογαριασμών ενέργειας που έχουν φθάσει σε αστρονομικά ύψη. Οι επιχειρήσεις τροφίμων προσπάθησαν να περιορίσουν τις αυξήσεις του κόστους για να εξασφαλίσουν ανταγωνιστικές τιμές για τους καταναλωτές και τώρα φοβούνται μια κρίση κατανάλωσης (Hidalgo, M., 2023 (7); Eurocommerce, 2023). Πρόσφατα, η ισπανική κυβέρνηση δημοσίευσε (8) στην πρώτη έκθεσή της σχετικά με το παρατηρητήριο περιθωρίων ότι τα περιθώρια στην τροφική αλυσίδα έχουν μειωθεί κατά 25 % από το 2021, με αποτέλεσμα να είναι σαφές ότι η εξέλιξη των περιθωρίων κέρδους είναι πολύ ανομοιογενής.

Ταυτόχρονα, ορισμένες επιχειρήσεις, κυρίως στον τομέα της ενέργειας, αύξησαν τα κέρδη τους με προκάλυμμα τον υφιστάμενο πληθωρισμό, όπως επισημαίνει η ΕΚΤ (9). Τα κέρδη σε αυτόν τον τομέα εξακολούθησαν να ενισχύουν τον πληθωρισμό στην ΕΕ και αυτό πρέπει να αντιμετωπιστεί.

3.9.

Η Τράπεζα της Ισπανίας (10) αναφέρεται στις πολύ θετικές συνέπειες που είχε η αποκαλούμενη «ιβηρική εξαίρεση» ή «ιβηρικός μηχανισμός» στο σύστημα τιμολόγησης της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Αναφέρεται επίσης στον θετικό, αν και πιο περιορισμένο, αντίκτυπο της μείωσης του ΦΠΑ στις τιμές των τροφίμων και των καυσίμων, αν και προσθέτει ότι το μέτρο θα είχε χαμηλότερο κόστος εάν είχε επικεντρωθεί στην ενίσχυση των οικογενειών χαμηλότερου εισοδήματος. Η Τράπεζα της Ισπανίας αναφέρεται επίσης στον θετικό αντίκτυπο που είχαν οι αυξήσεις που επέφερε η ισπανική κυβέρνηση στον κατώτατο διεπαγγελματικό μισθό, τις συντάξεις και το ελάχιστο ζωτικό εισόδημα, προκειμένου να μετριαστούν οι επιπτώσεις του πληθωρισμού στα νοικοκυριά χαμηλότερου εισοδήματος.

4.   Ο αντίκτυπος των αυξήσεων του ενεργειακού κόστους στην αποδοτικότητα των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων

4.1.

Οι τιμές χονδρικής πώλησης ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου πολλαπλασιάστηκαν —έως και δεκαπέντε φορές— από τις αρχές του 2021, με σοβαρές επιπτώσεις στους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις έχουν αρχίσει να εφαρμόζουν μια σειρά πολιτικών για την αντιμετώπισή τους. Ένα είδος πολιτικής αποσκοπεί στον μετριασμό των επιπτώσεων του αυξημένου κόστους για τους καταναλωτές και τις επιχειρήσεις. Ένα άλλο είδος μέτρων αποσκοπεί στη σταθεροποίηση και τη μείωση των τιμών χονδρικής και στην εγγύηση της ενεργειακής ασφάλειας. Η ΕΟΚΕ καλεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη να προβούν σε ευρεία μεταρρύθμιση του σχεδιασμού της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας και του συστήματος υπολογισμού των τιμών της ηλεκτρικής ενέργειας, σύμφωνα με τα προτεινόμενα στη γνωμοδότηση TEN/793 (11).

4.2.

Ο τρόπος με τον οποίο οι τιμές της ενέργειας μετακυλίονται στο κόστος των επιχειρήσεων ποικίλλει σε μεγάλο βαθμό: πρώτον, μέσω του κόστους του ίδιου του εφοδιασμού σε ηλεκτρική ενέργεια· δεύτερον, έμμεσα, λόγω των επιπτώσεων στην υπόλοιπη αλυσίδα εφοδιασμού και, τρίτον, λόγω των χρηματοοικονομικών συνεπειών που ενδέχεται να προκύψουν από αυτές. Για παράδειγμα, σύμφωνα με μελέτη της Τράπεζας της Ισπανίας που δημοσιεύτηκε εκ των προτέρων την άνοιξη του 2022 (12), εκτιμάται ότι η σωρευτική αύξηση κατά 25 % του κόστους της ενέργειας για τις επιχειρήσεις θα είχε αντίκτυπο στη μείωση της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας (ΑΠΑ) κατά 1,6 % το 2023. Ωστόσο, αυτό είναι το μέσο αποτέλεσμα. Στη μελέτη διαπιστώνεται ότι ορισμένοι κλάδοι πλήττονται περισσότερο από άλλους. Ο κλάδος που επωφελείται περισσότερο είναι η βιομηχανία εξόρυξης πετρελαίου και φυσικού αερίου. Οι κλάδοι που θα πληγούν περισσότερο είναι οι εξής: αλιεία και υδατοκαλλιέργεια, χερσαίες μεταφορές, θαλάσσιες και εσωτερικές πλωτές μεταφορές, εμπόριο και επισκευή μηχανοκίνητων οχημάτων, γεωργία και κτηνοτροφία, παιδεία, αεροπορικές μεταφορές, διαχείριση ακίνητης περιουσίας, παραγωγή οπτάνθρακα και προϊόντων διύλισης πετρελαίου, υπηρεσίες υγείας και κοινωνικές υπηρεσίες, ξενοδοχεία και εστίαση. Ορισμένοι από τους κλάδους αυτούς έχουν αποδείξει τη σημασία τους για την ομαλή λειτουργία της οικονομίας της ΕΕ κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Πολλοί από τους κλάδους που πλήττονται περισσότερο δεν είναι κλάδοι υψηλής έντασης ηλεκτρικής ενέργειας κατά την παραγωγική τους δραστηριότητα, είναι όμως μεγάλοι καταναλωτές.

4.3.

Εκτός από τον άμεσο και έμμεσο αντίκτυπο στην ακαθάριστη προστιθέμενη αξία (περιθώρια), οι επιχειρήσεις επηρεάζονται και με άλλον τρόπο: λόγω αύξησης της χρηματοοικονομικής τους ευπάθειας. Στην έκθεση της Τράπεζας της Ισπανίας αναφέρονται οι κλάδοι που πλήττονται περισσότερο. Μια ομάδα ιδιαίτερα ευάλωτων κλάδων, οι οποίοι φαίνεται όχι απλώς να έχουν υπερχρέωση, αλλά και να εμφανίζουν αρνητική κερδοφορία το 2023, είναι οι εξής: εμπόριο και επισκευή μηχανοκίνητων οχημάτων· χερσαίες μεταφορές και μεταφορές μέσω αγωγών· αλιεία και υδατοκαλλιέργεια· γεωργία και κτηνοτροφία· παραγωγή κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων, ειδών ένδυσης και δερμάτινων προϊόντων.

4.4.

Όσο μειώνονται τα σωρευτικά αποθέματα φυσικού αερίου στην Ευρώπη —ο όγκος αποθηκευμένου φυσικού αερίου τον Μάιο του 2023 ανερχόταν σε 68 % (13) της συνολικής αποθηκευτικής ικανότητας—, θα αρχίσουμε να αντιμετωπίζουμε πρόσθετες προκλήσεις όσον αφορά τη διαχείριση της ενεργειακής μας πολιτικής. Η διαφορά μεταξύ των ποσοτήτων που μας προμήθευε προηγουμένως η Ρωσία και των ποσοτήτων των εναλλακτικών προμηθευτών δεν έχει ακόμη εξαλειφθεί και, συνεπώς, οι τιμές είναι μάλλον απίθανο να μειωθούν βραχυπρόθεσμα. Αυτό που όντως συνέβη είναι η σημαντική μείωση της ζήτησης. Οι υψηλές τιμές της ενέργειας μειώνουν την ανταγωνιστικότητα της βιομηχανίας μας και των αλυσίδων εφοδιασμού μας, ευνοώντας παράλληλα τη μετεγκατάσταση δραστηριοτήτων εκτός της ΕΕ και μειώνοντας έτσι τη στρατηγική ανεξαρτησία της ΕΕ. Ο αντίκτυπος στα νοικοκυριά, ιδίως στα πλέον ευάλωτα, είναι ιδιαίτερα σημαντικός, με αυξανόμενο ποσοστό ατόμων σε κατάσταση φτώχειας ή σε κίνδυνο φτώχειας. Αυτό θα ισχύει τουλάχιστον έως το 2024 (14). Για την αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων, η ΕΟΚΕ συνιστά σειρά μέτρων, μεταξύ των οποίων εγγυήσεις τοποθεσίας που συνδέονται με χρηματοδοτική στήριξη, περαιτέρω αναγκαία μέτρα εξοικονόμησης ενέργειας και ενεργειακής απόδοσης ώστε οι εταιρείες να μειώσουν τη ζήτηση, μαζικές επενδύσεις και τις αναγκαίες συνθήκες δημοσιονομικού πλαισίου για την επέκταση της παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, ώστε να μειωθεί η εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα.

4.5.

Κατά συνέπεια, λόγω της έκρηξης του ενεργειακού κόστους, πολλές επιχειρήσεις και νοικοκυριά βρίσκονται όλο και περισσότερο σε μια κατάσταση που απειλεί εν δυνάμει την ίδια τους την ύπαρξη. Παρότι ο χειμώνας ήταν σχετικά θερμός, δεν μπορούμε να ελπίζουμε ότι οι περιβαλλοντικές συνθήκες θα είναι πάντα ευνοϊκές για εμάς. Επομένως, θα πρέπει να εφαρμοστούν πολιτικές για την προστασία των ιδιαίτερα ευάλωτων νοικοκυριών, με ειδικά μέτρα για τα νοικοκυριά αυτά στον συγκεκριμένο τομέα.

4.6.

Όσον αφορά τις επιχειρήσεις, οι μαζικές αυξήσεις του επιχειρηματικού κόστους, σε συνδυασμό με την απροθυμία των καταναλωτών να προβούν σε δαπάνες, μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να οδηγήσουν ακόμη και σε υποχρεωτική μετεγκατάσταση. Αυτό όμως δεν μπορούν να το πράξουν οι επιχειρήσεις που παρέχουν βασικές υπηρεσίες για τους πελάτες και την υπόλοιπη αλυσίδα εφοδιασμού και που δεν μπορούν απλώς να διακόψουν τις δραστηριότητές τους λόγω αύξησης των τιμών της ενέργειας.

4.7.

Παρότι, κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, πολλοί κλάδοι και οι εργαζόμενοι σε αυτούς θεωρήθηκαν καίριας σημασίας, η απουσία της αναγνώρισης αυτής είναι καταφανής στην τρέχουσα ενεργειακή κρίση. Μέχρι στιγμής, πολλοί από αυτούς τους κλάδους δεν έχουν λάβει ειδική στήριξη από τα κράτη μέλη. Οι επιχειρήσεις των κλάδων αυτών και οι εργαζόμενοί τους έχουν καταβάλει προσπάθειες για την προστασία των καταναλωτών εις βάρος των δικών τους περιθωρίων κέρδους και τους είναι δύσκολο να μετακυλίσουν στους πελάτες το πλήρες κόστος της εξωφρενικής αύξησης των λογαριασμών ενέργειας. Η κατάσταση αυτή δεν μπορεί να συνεχιστεί μακροπρόθεσμα. Ομοίως, η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι η προστασία που παρέχουν οι κυβερνήσεις στους πολίτες δεν πραγματοποιείται με την ίδια ένταση όπως κατά την περίοδο της πανδημίας.

4.8.

Πολλές επιχειρήσεις πραγματοποιούν πολυάριθμες επενδύσεις ώστε να μειώσουν την κατανάλωση ενέργειας και να αυξήσουν την ικανότητα περαιτέρω πρόσβασης σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι οι επιχειρήσεις μπορούν επίσης να λειτουργήσουν ως επιταχυντές για τον εξηλεκτρισμό των μεταφορών και να αντικαταστήσουν το φυσικό αέριο θέρμανσης, συμβάλλοντας καθοριστικά στην ενεργειακή μετάβαση και στους στόχους της ΕΕ για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας με ορίζοντα το 2030. Όλα αυτά όμως θα απαιτήσουν ένα ευνοϊκό κανονιστικό πλαίσιο, όπως η χορήγηση αδειών και η καταπολέμηση των αντικινήτρων ως προς τις τιμές για την παραγωγή περισσότερης ενέργειας.

4.9.

Η ΕΟΚΕ τονίζει ότι είναι σημαντικό οι υποχρεώσεις του σχεδίου REPowerEU και της οδηγίας για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων να ευθυγραμμιστούν προς τη στήριξη και την ικανότητα των φορέων της αγοράς να επωμιστούν το κόστος των σημαντικών επενδύσεων που αυτές συνεπάγονται. Τα μέτρα αυτά θα είναι σημαντικά για τη μείωση της εξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα, αλλά οι υποχρεώσεις πρέπει να συναρτώνται με τη διαθεσιμότητα χρηματοδότησης, τόσο δημόσιας όσο και ιδιωτικής. Η ανανέωση του σχεδιασμού της αγοράς ενέργειας θα πρέπει να συμπεριληφθεί στο μακροπρόθεσμο θεματολόγιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, προκειμένου να αποφευχθούν μελλοντικές διαταραχές του ενεργειακού εφοδιασμού και υπερβολικές τιμές. Κατά την ανανέωση αυτή θα πρέπει να εξεταστεί και το ενδεχόμενο κατάρτισης του εργατικού δυναμικού που θα απασχολείται στον κλάδο.

Στο ίδιο πνεύμα, η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι, και στα δύο προγράμματα, στις υποχρεώσεις για τους σταθμούς ταχείας φόρτισης οχημάτων ή για τις υποδομές εναλλακτικών καυσίμων, θα πρέπει να αντικατοπτρίζονται και οι πρακτικές πτυχές που σχετίζονται με τη διαθεσιμότητα εξοπλισμού και ειδικευμένου εργατικού δυναμικού. Είναι αναγκαίο να εξασφαλιστεί ότι τα κονδύλια που εκταμιεύονται μέσω των νέων προτάσεων θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να διασφαλιστεί ότι η μετάβαση θα μπορέσει να πραγματοποιηθεί εντός των προβλεπόμενων προθεσμιών.

---

(1)  ECB study on inflation, 2023 [Μελέτη της ΕΚΤ για τον πληθωρισμό, 2023].

(2)  Δείκτης τιμών των πρώτων υλών του ΔΝΤ, διατίθεται στη διεύθυνση: https://www.imf.org/en/Research/commodity-prices.

(3)  Freightos Baltic Index, διατίθεται στη διεύθυνση: https://fbx.freightos.com/.

(4)  Δείκτης τιμών των πρώτων υλών του ΔΝΤ, διατίθεται στη διεύθυνση: https://www.imf.org/en/Research/commodity-prices.

(5)  Eurostat, διατίθεται στη διεύθυνση https://ec.europa.eu/.

(6)  https://economy-finance.ec.europa.eu/economic-forecast-and-surveys/economic-forecasts/spring-2023-economic-forecast-improved-outlook-amid-persistent-challenges_en

(7)  Margins and profits of Spanish food retailers in 2022 [Περιθώρια και κέρδη των Ισπανών εμπόρων λιανικής πώλησης τροφίμων το 2022].

(8)  OME Informe Trimestral 2023T3 (bde.es).

(9)  Μελέτη της ΕΚΤ για τον πληθωρισμό, 2023.

(10)  https://www.bde.es/f/webbe/SES/Secciones/Publicaciones/PublicacionesAnuales/InformesAnuales/22/Files/InfAnual_2022_En.pdf.

(11)  Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Πρόταση κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την τροποποίηση των κανονισμών (ΕΕ) 2019/943 και (ΕΕ) 2019/942, καθώς και των οδηγιών (ΕΕ) 2018/2001 και (ΕΕ) 2019/944, με σκοπό τη βελτίωση του σχεδιασμού της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας της Ένωσης» [COM(2023) 148 final — 2023/0077 (COD)] (ΕΕ C 293 της 18.8.2023, σ. 112).

(12)  Διατίθενται στην ακόλουθη διεύθυνση: https://www.bde.es/f/webbde/Secciones/Publicaciones/InformesBoletinesRevistas/InformesEstabilidadFinancera/22/IEF_2022_1_Rec1_4.pdf.

(13)  Πληροφορίες διαθέσιμες στη διεύθυνση: https://agsi.gie.eu/data-overview/eu.

(14)   EIU (2023): Energy crisis will erode Europe’s competitiveness in 2023, Διατίθεται στη διεύθυνση: https://www.eiu.com/n/energy-crisis-will-erode-europe-competitiveness-in-2023/.