Προσωρινό κείμενο

ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (όγδοο τμήμα)

της 11ης Απριλίου 2024 (*)

«Προδικαστική παραπομπή – Γεωργία – Κοινή γεωργική πολιτική (ΚΓΠ) – Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ) – Δυνατότητα εφαρμογής ratione materiae – Δυνατότητα εφαρμογής ratione temporis – Κανονισμός (ΕΚ) 1698/2005 – Άρθρο 22 – Στήριξη της εγκατάστασης νέων γεωργών – Άρθρο 71 – Επιλεξιμότητα – Προϋποθέσεις χορήγησης – Ρύθμιση κράτους μέλους που προβλέπει την υποχρέωση άσκησης της γεωργικής δραστηριότητας ως κύριας και συνεχούς απασχόλησης και ως ελεύθερου επαγγέλματος – Πρόσθετες προϋποθέσεις επιλεξιμότητας – Κανονισμός (ΕΚ) 1306/2013 – Άρθρο 63 – Κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμός (ΕΕ) 640/2014 – Άρθρο 35 – Κριτήριο επιλεξιμότητας – Δέσμευση»

Στην υπόθεση C‑6/23 [Baramlay] (i),

με αντικείμενο αίτηση προδικαστικής αποφάσεως δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ, που υπέβαλε το Kúria (Ανώτατο Δικαστήριο, Ουγγαρία) με απόφαση της 13ης Δεκεμβρίου 2022, η οποία περιήλθε στο Δικαστήριο στις 2 Ιανουαρίου 2023, στο πλαίσιο της δίκης

X

κατά

Agrárminiszter,

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (όγδοο τμήμα),

συγκείμενο από τους N. Piçarra, πρόεδρο τμήματος, N. Jääskinen και M. Gavalec (εισηγητή), δικαστές,

γενική εισαγγελέας: T. Ćapeta

γραμματέας: A. Calot Escobar

έχοντας υπόψη την έγγραφη διαδικασία,

λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που υπέβαλαν:

–        η Ουγγρική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τον M. Z. Fehér και την R. Kissné Berta,

–        η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εκπροσωπούμενη από τις J. Aquilina, A. C. Becker και Zs. Teleki,

κατόπιν της αποφάσεως που έλαβε, αφού άκουσε τη γενική εισαγγελέα, να εκδικάσει την υπόθεση χωρίς ανάπτυξη προτάσεων,

εκδίδει την ακόλουθη

Απόφαση

1        Η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμηνεία του άρθρου 64, παράγραφοι 1, 2 και 4, και του άρθρου 77, παράγραφοι 1, 2 και 4, του κανονισμού (ΕΕ) 1306/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 17ης Δεκεμβρίου 2013, σχετικά με τη χρηματοδότηση, τη διαχείριση και την παρακολούθηση της κοινής γεωργικής πολιτικής και την κατάργηση των κανονισμών (ΕΟΚ) αριθ. 352/78, (ΕΚ) αριθ. 165/94, (ΕΚ) αριθ. 2799/98, (ΕΚ) αριθ. 814/2000, (ΕΚ) αριθ. 1290/2005 και (ΕΚ) αριθ. 485/2008 του Συμβουλίου (ΕΕ 2013, L 347, σ. 549), καθώς και του άρθρου 50, παράγραφος 3, του κανονισμού (ΕΕ) 1307/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 17ης Δεκεμβρίου 2013, περί θεσπίσεως κανόνων για άμεσες ενισχύσεις στους γεωργούς βάσει καθεστώτων στήριξης στο πλαίσιο της Κοινής γεωργικής πολιτικής και για την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 637/2008 και του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 73/2009 του Συμβουλίου (ΕΕ 2013, L 347, σ. 608).

2        Η αίτηση αυτή υποβλήθηκε στο πλαίσιο ένδικης διαφοράς μεταξύ του X και του Agrárminiszter (Υπουργού Γεωργίας, Ουγγαρία), σχετικά με την υποχρέωση του Χ να επιστρέψει το σύνολο της ενίσχυσης για την εγκατάσταση νέων γεωργών την οποία είχε λάβει.

 Το νομικό πλαίσιο

 Το δίκαιο της Ένωσης

 Ο κανονισμός (ΕΚ) 1698/2005

3        Ο κανονισμός (ΕΚ) 1698/2005 του Συμβουλίου, της 20ής Σεπτεμβρίου 2005, για τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ) (ΕΕ 2005, L 277, σ. 1), καταργήθηκε από τον κανονισμό (ΕΕ) αριθ. 1305/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 17ης Δεκεμβρίου 2013, για τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ) και την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1698/2005 του Συμβουλίου (ΕΕ 2013, L 347, σ. 487). Ωστόσο, δυνάμει του άρθρου 88 του κανονισμού 1305/2013, ο κανονισμός 1698/2005 συνέχισε να εφαρμόζεται σε πράξεις υλοποιούμενες σύμφωνα με τα προγράμματα που είχε εγκρίνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δυνάμει του κανονισμού αυτού πριν από την 1η Ιανουαρίου 2014.

4        Η αιτιολογική σκέψη 61 του κανονισμού 1698/2005 είχε ως εξής:

«Σύμφωνα με την αρχή της επικουρικότητας και με την επιφύλαξη εξαιρέσεων, θα πρέπει να υπάρχουν εθνικοί κανόνες σχετικά με την επιλεξιμότητα των δαπανών.»

5        Το άρθρο 1 του κανονισμού αυτού, το οποίο επιγράφεται «Πεδίο εφαρμογής», όριζε τα εξής:

«[Ο κανονισμός αυτός]      

1. θεσπίζει τους γενικούς κανόνες που διέπουν την κοινοτική στήριξη για την αγροτική ανάπτυξη, η οποία χρηματοδοτείται από το [Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ)] […]

2.      καθορίζει τους στόχους στους οποίους θα πρέπει να συμβάλλει η πολιτική αγροτικής ανάπτυξης·

[…]

4.      καθορίζει τις προτεραιότητες και μέτρα αγροτικής ανάπτυξης·

[…]».

6        Το άρθρο 2 του κανονισμού αυτού περιλάμβανε στα στοιχεία γʹ και δʹ τους ακόλουθους ορισμούς:

«γ) “άξονας”: συνεκτική ομάδα μέτρων με ειδικούς σκοπούς που απορρέουν ευθέως από την εφαρμογή των μέτρων αυτών και συμβάλλουν στην επίτευξη ενός ή περισσοτέρων στόχων εκ των οριζομένων στο άρθρο 4·

δ) “μέτρο”: δέσμη πράξεων που συμβάλλουν στην υλοποίηση ενός άξονα […]».

7        Το άρθρο 15 του ίδιου κανονισμού, με τίτλο «Προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης», είχε ως εξής:

«1.      Το ΕΓΤΑΑ ενεργεί στα κράτη μέλη μέσω προγραμμάτων αγροτικής ανάπτυξης. Τα προγράμματα αυτά υλοποιούν μια στρατηγική αγροτικής ανάπτυξης μέσω μιας δέσμης μέτρων, τα οποία συγκεντρώνονται σε ομάδες σύμφωνα με τους άξονες που ορίζονται στον τίτλο IV, για την επίτευξη των οποίων θα ζητείται ενίσχυση από το ΕΓΤΑΑ.

Κάθε πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης καλύπτει περίοδο μεταξύ της 1ης Ιανουαρίου 2007 και της 31ης Δεκεμβρίου 2013.

2.      Κράτος μέλος μπορεί να υποβάλει είτε ενιαίο πρόγραμμα για ολόκληρη την επικράτειά του είτε σειρά περιφερειακών προγραμμάτων.

3.      Τα κράτη μέλη που προγραμματίζουν σε περιφερειακό επίπεδο μπορούν επίσης να υποβάλλουν προς έγκριση ένα εθνικό πλαίσιο που περιλαμβάνει κοινά στοιχεία των εν λόγω περιφερειακών προγραμμάτων.»

8        Το άρθρο 16 του κανονισμού 1698/2005, με τίτλο «Περιεχόμενο των προγραμμάτων» όριζε στο στοιχείο γʹ τα ακόλουθα:

«Κάθε πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης περιλαμβάνει:

[…]

γ)      πληροφορίες για τους άξονες και τα μέτρα που προτείνονται για τον κάθε ένα, καθώς και περιγραφή τους […]».

9        Το άρθρο 18 του εν λόγω κανονισμού, με τίτλο «Κατάρτιση και έγκριση», προέβλεπε τα εξής:

«1.      Τα προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης καταρτίζονται από κράτος μέλος μετά από στενή συνεργασία με τους εταίρους που αναφέρονται στο άρθρο 6.

2.      Τα κράτη μέλη υποβάλλουν στην Επιτροπή πρόταση για κάθε πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης, η οποία περιέχει τις πληροφορίες που αναφέρονται στο άρθρο 16.

3.      Η Επιτροπή αξιολογεί τα προτεινόμενα προγράμματα με βάση τη συνέπειά τους προς τις κοινοτικές στρατηγικές κατευθυντήριες γραμμές, το εθνικό σχέδιο στρατηγικής και τον παρόντα κανονισμό.

Εάν η Επιτροπή θεωρεί ότι ένα πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης δεν είναι συνεπές προς τις κοινοτικές στρατηγικές κατευθυντήριες γραμμές, το εθνικό σχέδιο στρατηγικής ή τον παρόντα κανονισμό, ζητά από το κράτος μέλος να αναθεωρήσει ανάλογα το προτεινόμενο πρόγραμμα.

4.      Κάθε πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης εγκρίνεται σύμφωνα με τη διαδικασία του άρθρου 90 παράγραφος 2.»

10      Το άρθρο 20 του κανονισμού, με τίτλο «Μέτρα», είχε ως εξής:

«Η στήριξη που στοχεύει την ανταγωνιστικότητα του τομέα της γεωργίας και της δασοκομίας αφορά:

α)      μέτρα που αποσκοπούν στην προαγωγή της γνώσης και στη βελτίωση του ανθρώπινου δυναμικού μέσω:

[…]

ii)      εγκατάστασης νέων γεωργών,

[…]».

11      Το άρθρο 22 του ίδιου κανονισμού, με τίτλο «Εγκατάσταση νέων γεωργών», προέβλεπε στην παράγραφο 1 τα εξής:

«Η στήριξη που προβλέπεται στο άρθρο 20, στοιχείο αʹ, σημείο ii), παρέχεται σε άτομα, τα οποία:

α)      είναι ηλικίας κάτω των 40 ετών και εγκαθίστανται για πρώτη φορά σε γεωργική εκμετάλλευση ως αρχηγοί της εκμετάλλευσης·

β)      διαθέτουν επαρκή επαγγελματική ικανότητα·

γ)      υποβάλλουν επιχειρηματικό σχέδιο για την ανάπτυξη των γεωργικών δραστηριοτήτων τους.»

12      Το άρθρο 71 του κανονισμού 1698/2005, το οποίο έφερε τον τίτλο «Επιλεξιμότητα δαπανών», είχε ως εξής:

«1.      Με την επιφύλαξη του άρθρου 39 παράγραφος 1 του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1290/2005 [του Συμβουλίου, της 21ης Ιουνίου 2005, για τη χρηματοδότηση της κοινής γεωργικής πολιτικής (ΕΕ 2005, L 209, σ. 1), μια δαπάνη είναι επιλέξιμη για συνεισφορά του ΕΓΤΑΑ, εάν η σχετική ενίσχυση καταβάλλεται πράγματι από τον οργανισμό πληρωμών μεταξύ 1η Ιανουαρίου 2007 και 31 Δεκεμβρίου 2015. Οι συγχρηματοδοτούμενες πράξεις δεν θα πρέπει να ολοκληρώνονται πριν από την ημερομηνία έναρξης της επιλεξιμότητας.

[…]

2.      Οι δαπάνες είναι επιλέξιμες για συνεισφορά του ΕΓΤΑΑ, μόνον εάν πραγματοποιούνται για πράξεις που έχουν αποφασισθεί από τη διαχειριστική αρχή του σχετικού προγράμματος ή υπ’ ευθύνη της, σύμφωνα με τα κριτήρια επιλογής που καθορίζονται από το αρμόδιο σώμα.

3.      Οι κανόνες επιλεξιμότητας των δαπανών θεσπίζονται σε εθνικό επίπεδο, με την επιφύλαξη των ειδικών όρων που προβλέπονται από τον παρόντα κανονισμό για ορισμένα μέτρα αγροτικής ανάπτυξης.

[…]»

 Ο κανονισμός (ΕΚ) 1974/2006

13      Ο κανονισμός (ΕΚ) 1974/2006 της Επιτροπής, της 15ης Δεκεμβρίου 2006, για τη θέσπιση λεπτομερών κανόνων εφαρμογής του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1698/2005 του Συμβουλίου για τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ) (ΕΕ 2006, L 368, σ. 15), καταργήθηκε από τον κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμό (ΕΕ) αριθ. 807/2014 της Επιτροπής, της 11ης Μαρτίου 2014, για τη συμπλήρωση του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1305/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ) και για τη θέσπιση μεταβατικών διατάξεων (ΕΕ 2014, L 227, σ. 1). Ωστόσο, δυνάμει του άρθρου 19 του κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμού 807/2014, ο κανονισμός 1974/2006 συνέχισε να εφαρμόζεται στις πράξεις που υλοποιούνταν σύμφωνα με τα προγράμματα που είχε εγκρίνει η Επιτροπή δυνάμει του κανονισμού 1698/2005 πριν από την 1η Ιανουαρίου 2014.

14      Το σημείο 5 του παραρτήματος II, A, του κανονισμού 1974/2006, το οποίο απαριθμούσε τις πληροφορίες που πρέπει να περιλαμβάνονται στα προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης σύμφωνα με το άρθρο 16, στοιχείο γʹ, του κανονισμού 1698/2005, περιλάμβανε, μεταξύ άλλων, τις ακόλουθες διευκρινίσεις:

«5.3.      Απαιτούμενα στοιχεία για τους άξονες και τα μέτρα

[…]

5.3.1.1.2. Εγκατάσταση νέων γεωργών

–        Ο ορισμός της “εγκατάστασης” που χρησιμοποιείται από το κράτος μέλος/περιφέρεια.

[…]»

 Ο κανονισμός 1306/2013

15      Το άρθρο 56 του κανονισμού 1306/2013, με τίτλο «Ειδικές διατάξεις για το ΕΓΤΑΑ», ορίζει στο πρώτο του εδάφιο τα εξής:

«Σε περίπτωση διαπίστωσης παρατυπίας ή αμέλειας στις πράξεις ή στα προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης, τα κράτη μέλη επιβάλλουν δημοσιονομικές προσαρμογές ακυρώνοντας το σύνολο ή μέρος της αντίστοιχης ενωσιακής χρηματοδότησης. Τα κράτη μέλη λαμβάνουν υπόψη το είδος και τη σοβαρότητα των παρατυπιών που διαπιστώνονται καθώς και το επίπεδο της οικονομικής ζημίας που υφίσταται το ΕΓΤΑΑ.»

16      Το άρθρο 63 του κανονισμού αυτού, με τίτλο «Αχρεωστήτως καταβληθέντα ποσά και διοικητικές κυρώσεις», προβλέπει τα εξής:

«1.      Εάν διαπιστωθεί ότι ο δικαιούχος δεν συμμορφώνεται με τα κριτήρια επιλεξιμότητας, τις δεσμεύσεις ή άλλες υποχρεώσεις που αφορούν τους όρους χορήγησης της ενίσχυσης ή της στήριξης που προβλέπονται στην τομεακή γεωργική νομοθεσία, η ενίσχυση δεν καταβάλλεται ή ανακαλείται εν όλω ή εν μέρει, και, κατά περίπτωση, δεν χορηγούνται ή ανακαλούνται τα αντίστοιχα δικαιώματα ενίσχυσης που αναφέρονται στο άρθρο 21 του κανονισμού [1307/2013].

2.      Επίσης, εφόσον προβλέπεται από την τομεακή γεωργική νομοθεσία, τα κράτη μέλη επιβάλλουν επίσης διοικητικές κυρώσεις, σύμφωνα με τους κανόνες των άρθρων 64 και 77, με την επιφύλαξη των διατάξεων των άρθρων 91 έως 101 του τίτλου VI.

[…]»

17      Το άρθρο 64 του εν λόγω κανονισμού, το οποίο φέρει τον τίτλο «Επιβολή διοικητικών κυρώσεων», έχει ως εξής:

«1.      Όσον αφορά τις διοικητικές κυρώσεις του άρθρου 63 παράγραφος 2, το παρόν άρθρο εφαρμόζεται σε περίπτωση μη συμμόρφωσης προς τα κριτήρια επιλεξιμότητας, τις δεσμεύσεις ή άλλες υποχρεώσεις που απορρέουν από την εφαρμογή της τομεακής γεωργικής νομοθεσίας, πλην των προβλεπόμενων στα άρθρα 67 έως 78 του κεφαλαίου ΙΙ του παρόντος τίτλου και στα άρθρα 91 έως 101 του τίτλου VI και όσων υπόκεινται στις κυρώσεις του άρθρου 89 παράγραφοι 3 και 4.

2.      Δεν επιβάλλονται διοικητικές κυρώσεις:

[…]

ε)      όταν η μη συμμόρφωση είναι ήσσονος σημασίας, συμπεριλαμβανομένης της περίπτωσης που λαμβάνει τη μορφή κατώτατου ορίου που θεσπίζεται από την Επιτροπή σύμφωνα με την παράγραφο 7 στοιχείο β)

[…]

4.      Οι διοικητικές κυρώσεις μπορούν να λαμβάνουν τις ακόλουθες μορφές:

α)      μείωση του ποσού ενίσχυσης ή στήριξης που πρέπει να καταβληθεί σε σχέση με την αίτηση ενίσχυσης ή την αίτηση πληρωμής που επηρεάζεται από τη μη συμμόρφωση ή σε σχέση με περαιτέρω αιτήσεις· εν τούτοις όσον αφορά τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης, η διαδικασία αυτή εφαρμόζεται με την επιφύλαξη της δυνατότητας αναστολής της στήριξης, όταν αναμένεται από τον δικαιούχο να διευθετήσει τη μη συμμόρφωση εντός εύλογου χρονικού διαστήματος,

β)      καταβολή ποσού υπολογιζόμενου βάσει της ποσότητας και/ή της διάρκειας της μη συμμόρφωσης […],

γ)      αναστολή ή ανάκληση της έγκρισης, αναγνώρισης ή εξουσιοδότησης,

δ)      ανάκληση του δικαιώματος συμμετοχής ή ωφέλειας από το συγκεκριμένο καθεστώς ενίσχυσης ή μέτρο στήριξης ή άλλο σχετικό μέτρο.

5.      Οι διοικητικές κυρώσεις είναι αναλογικές και διαβαθμισμένες σύμφωνα με τη σοβαρότητα, τον βαθμό, τη διάρκεια και την επανάληψη της διαπιστούμενης μη συμμόρφωσης και τηρούν τα ακόλουθα όρια:

α)      το ποσό της διοικητικής κύρωσης που αναφέρεται στην παράγραφο 4 στοιχείο α) δεν υπερβαίνει το 200 % του ποσού της αίτησης ενίσχυσης ή της αίτησης πληρωμής,

β)      παρά τα προβλεπόμενα στο στοιχείο α), όσον αφορά την αγροτική ανάπτυξη, το ποσό της διοικητικής κύρωσης που αναφέρεται στην παράγραφο 4 στοιχείο α) δεν υπερβαίνει το 100 % του επιλέξιμου ποσού,

γ)      το ποσό της διοικητικής κύρωσης που αναφέρεται στην παράγραφο 4 στοιχείο β) δεν υπερβαίνει ένα ύψος συγκρίσιμο προς το ποσοστό που αναφέρεται στο στοιχείο α) της παρούσας παραγράφου,

[…]».

18      Το άρθρο 77 του κανονισμού 1306/2013, το οποίο φέρει τον τίτλο «Επιβολή διοικητικών κυρώσεων», προβλέπει τέτοιες κυρώσεις σε περίπτωση μη συμμόρφωσης προς τα κριτήρια επιλεξιμότητας, τις δεσμεύσεις ή άλλες υποχρεώσεις που απορρέουν από την εφαρμογή των κανόνων που διέπουν κάποια από τις ενισχύσεις αυτές.

 Ο κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμός (ΕΕ) 640/2014

19      Ο κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 640/2014 της Επιτροπής, της 11ης Μαρτίου 2014, για τη συμπλήρωση του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1306/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου όσον αφορά το ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης και ελέγχου και τους όρους απόρριψης ή ανάκτησης πληρωμών καθώς και τις διοικητικές κυρώσεις που εφαρμόζονται στις άμεσες ενισχύσεις, τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης και την πολλαπλή συμμόρφωση (ΕΕ 2014, L 181, σ. 48, και διορθωτικό ΕΕ 2015, L 209, σ. 48), προβλέπει στο άρθρο 35, με τίτλο «Μη συμμόρφωση με τα κριτήρια επιλεξιμότητας εκτός από το μέγεθος της έκτασης ή τον αριθμό των ζώων, τις δεσμεύσεις ή τις λοιπές υποχρεώσεις», τα εξής:

«1.      Η στήριξη που ζητείται απορρίπτεται ή ανακτάται εξ ολοκλήρου όταν τα κριτήρια επιλεξιμότητας δεν πληρούνται.

2.      Η στήριξη που ζητείται δεν καταβάλλεται ή πρέπει να ανακτάται εν όλω ή εν μέρει, εφόσον δεν πληρούνται οι ακόλουθες δεσμεύσεις ή λοιπές υποχρεώσεις:

α)      δεσμεύσεις που καθορίζονται στο πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης· ή

β)      ενδεχομένως, άλλες υποχρεώσεις σε σχέση με τη δράση που προβλέπονται από την ενωσιακή ή την εθνική νομοθεσία ή καθορίζονται στο πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης, και ιδίως οι διατάξεις για τις κρατικές προμήθειες και τις κρατικές ενισχύσεις και άλλα υποχρεωτικά πρότυπα και διατάξεις.

3.      Όταν αποφασίζει σχετικά με το ποσοστό απόρριψης ή ανάκτησης στήριξης λόγω μη συμμόρφωσης με τις δεσμεύσεις ή άλλες υποχρεώσεις της παραγράφου 2, το κράτος μέλος λαμβάνει υπόψη τη σοβαρότητα, την έκταση, τη διάρκεια και τη συχνότητα της μη συμμόρφωσης σε σχέση με τις προϋποθέσεις στήριξης της παραγράφου 2.

Η σοβαρότητα της μη συμμόρφωσης εξαρτάται ιδίως από το μέγεθος των επιπτώσεών της, λαμβανομένων υπόψη των στόχων των μη τηρούμενων δεσμεύσεων ή υποχρεώσεων.

Το μέγεθος της μη συμμόρφωσης εξαρτάται ιδίως από την επίπτωσή της στο σύνολο της δράσης.

Η διάρκεια εξαρτάται ιδίως από τη χρονική διάρκεια των επιπτώσεών της ή από τη δυνατότητα τερματισμού τους με εύλογα μέσα.

Η συχνότητα προκύπτει από τον αριθμό παρόμοιων περιπτώσεων μη συμμόρφωσης κατά τη διάρκεια των τελευταίων τεσσάρων ετών ή καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου προγραμματισμού 2014‑2020 σε σχέση με τον ίδιο δικαιούχο και το ίδιο μέτρο ή είδος δράσης ή, στην περίπτωση της περιόδου προγραμματισμού 2007‑2013, σε σχέση με παρόμοιο μέτρο.

[…]»

 Το ουγγρικό δίκαιο

20      Το άρθρο 56/C, παράγραφος 6, του a mezőgazdasági, agrár‑vidukfejlesztési, valamint halászati támogatásokhoz és egyéb intézkedésekhez kapcsolódó eljárás egyes kérdéseiről szóló 2007. évi XVII. törvény (νόμου XVII του 2007, σχετικά με ορισμένες πτυχές της διαδικασίας χορήγησης ενισχύσεων και εφαρμογής άλλων μέτρων στον τομέα της γεωργίας, της αγροτικής ανάπτυξης και της αλιείας), προβλέπει τα εξής:

«Κατά τη διαδικασία ενώπιον του οργανισμού στήριξης της γεωργίας και της αγροτικής ανάπτυξης, με την επιφύλαξη των διατάξεων του άρθρου 56/B, δεν είναι δυνατή η απαλλαγή του ενδιαφερομένου από την υποχρέωσή του ή ο περιορισμός της υποχρέωσης αυτής (αχρεώστητη χορήγηση του ευεργετήματος του μέτρου, τόκοι, αποζημιώσεις υπερημερίας).»

21      Το άρθρο 3, παράγραφος 1, του az Európai Mezőgazdasági Vidékfejlesztési Alapból a fiatal mezőgazdasági termelők indulásához a 2015. évben igényelhető támogatások részletes feltételeiről szóló 24/2015. (IV. 28.) MvM rendelet (Jogcímrendelet) [διάταγμα 24/2015 (IV. 28.) του Υπουργού παρά τω Πρωθυπουργώ, σχετικά με τις λεπτομερείς προϋποθέσεις στήριξης της εγκατάστασης νέων γεωργών από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο για την αγροτική ανάπτυξη για το 2015 (στο εξής: διάταγμα 24/2015)] ορίζει τα εξής:

«Η αίτηση ενίσχυσης μπορεί να υποβληθεί από φυσικό πρόσωπο το οποίο:

α)      κατά τον χρόνο υποβολής της αίτησης ενίσχυσης είναι άνω των 18 ετών, αλλά κάτω των 40 ετών·

β)      κατά την υποβολή της αίτησης ενίσχυσης διαθέτει:

ba)      τουλάχιστον ένα από τα επαγγελματικά προσόντα που αναφέρονται στο παράρτημα 1,

bb)      τουλάχιστον έναν από τους τίτλους σπουδών που αποκτώνται κατόπιν ολοκλήρωσης της εκπαίδευσης που αναφέρεται στο παράρτημα 2 ή

bc)      πτυχίο ή δίπλωμα που αποκτήθηκε στο εξωτερικό, το οποίο πιστοποιεί επαγγελματικό προσόν ή ενσωματώνει τίτλο σπουδών κατά την έννοια των στοιχείων ba) ή bb) και έχει αναγνωριστεί ή επικυρωθεί βάσει του νόμου περί αναγνώρισης των αλλοδαπών πτυχίων και διπλωμάτων)·

γ)      υποβάλλει επιχειρηματικό σχέδιο για την άσκηση της γεωργικής του δραστηριότητας, μαζί με έγγραφο στο οποίο καταγράφεται το βασικό περιθώριο συνεισφοράς, καθώς και σχέδιο χρηματοδότησης, ενώπιον του [Mezőgazdasági és Vidékfejlesztési Hivatal (Γραφείου γεωργίας και αγροτικής ανάπτυξης, Ουγγαρία)] […], και

δ)      αναλαμβάνει να συστήσει για πρώτη φορά γεωργική εκμετάλλευση και να τη διαχειρίζεται προσωπικά ως επικεφαλής εκμετάλλευσης, ανεξαρτήτως της περιόδου εκμετάλλευσης.»

22      Κατά το άρθρο 4, παράγραφος 1, του ως άνω διατάγματος:

«Ο ενδιαφερόμενος υποχρεούται

α)      να διαχειρίζεται την εκμετάλλευση εισφέροντας προσωπική εργασία·

β)      να ασκεί κατά τρόπο συνεχή και κατά κύρια απασχόληση τη δραστηριότητα της γεωργικής παραγωγής ως ελεύθερος επαγγελματίας από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης καταβολής του 90 % του ποσού της ενίσχυσης έως το τέλος της περιόδου εκμετάλλευσης·

[…]».

23      Το άρθρο 11, παράγραφος 1, του ως άνω διατάγματος προβλέπει τα ακόλουθα:

«Διαπίστωση του [Magyar Államkincstár (ουγγρικό δημόσιο ταμείο)], κατόπιν ελέγχου, ότι ο δικαιούχος δεν συμμορφώνεται προς τις διατάξεις του άρθρου 4, παράγραφος 1, στοιχεία a) ή b), συνεπάγεται την απώλεια του δικαιώματος του τελευταίου να υπαχθεί στο μέτρο και το σύνολο της ενίσχυσης θεωρείται αχρεωστήτως καταβληθέν.»

24      Το άρθρο 13 του ίδιου διατάγματος έχει ως εξής:

«Το παρόν διάταγμα περιλαμβάνει τις διατάξεις που είναι αναγκαίες για την εφαρμογή των άρθρων 26 και 28 του κανονισμού [1698/2005].»

 Η διαφορά της κύριας δίκης και τα προδικαστικά ερωτήματα

25      Την 1η Ιουνίου 2015, ο Χ υπέβαλε, βάσει του διατάγματος 24/2015, αίτηση ενίσχυσης για την εγκατάσταση νέων γεωργών στο πλαίσιο του ΕΓΤΑΑ ενώπιον του Γραφείου γεωργίας και αγροτικής ανάπτυξης, προκατόχου του ουγγρικού δημόσιου ταμείου για τη διεκπεραίωση τέτοιων αιτήσεων.

26      Με την αίτηση που υπέβαλε σύμφωνα με τις απαιτήσεις του άρθρου 3, παράγραφος 1, και του άρθρου 4, παράγραφος 1, του διατάγματος 24/2015, ο X ανέλαβε την υποχρέωση να δημιουργήσει νέα γεωργική εκμετάλλευση, την οποία θα διαχειριζόταν αυτοπροσώπως, και να ασκεί δραστηριότητα γεωργικής παραγωγής κατά κύρια απασχόληση και ως ελεύθερος επαγγελματίας από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης καταβολής του 90 % του ποσού της ενίσχυσης, ήτοι από τις 20 Οκτωβρίου 2015, μέχρι το τέλος της περιόδου εκμετάλλευσης, στις 31 Δεκεμβρίου 2020.

27      Βάσει της αίτησης αυτής, το ποσό της ενίσχυσης που χορηγήθηκε στον Χ καθορίστηκε σε 40 000 ευρώ και, στη συνέχεια, κατόπιν αίτησης καταβολής του 90 % του ποσού αυτού, του καταβλήθηκε ενίσχυση ύψους 11 359 440 ουγγρικών φιορινίων (HUF) (36 000 ευρώ).

28      Από τον φάκελο της δικογραφίας που έχει στη διάθεσή του το Δικαστήριο προκύπτει ότι η εν λόγω ενίσχυση για την εγκατάσταση νέων γεωργών χορηγήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος αγροτικής ανάπτυξης της Ουγγαρίας για την περίοδο προγραμματισμού 2007‑2013 και ότι το πρόγραμμα αυτό είχε εγκριθεί από την Επιτροπή στις 19 Σεπτεμβρίου 2007.

29      Στις 28 Αυγούστου 2020 ο Χ υπέβαλε αίτηση προκειμένου να του καταβληθεί το υπόλοιπο 10 % του ποσού της ενίσχυσης.

30      Η αίτηση αυτή απορρίφθηκε με απόφαση του ουγγρικού δημόσιου ταμείου, με την οποία ζητήθηκε επίσης από τον Χ να επιστρέψει το ποσό των 11 359 440 HUF (36 000 ευρώ) που είχε λάβει το 2015, με την αιτιολογία ότι το ποσό αυτό του είχε καταβληθεί αχρεωστήτως.

31      Με την απόφασή του, το ουγγρικό δημόσιο ταμείο επισήμανε ότι ο Χ δεν είχε ασκήσει τη γεωργική δραστηριότητα κατά κύρια απασχόληση καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου για την οποία οφειλόταν η χορηγηθείσα ενίσχυση, καθώς από τις 12 Σεπτεμβρίου 2017 έως τις 7 Μαρτίου 2018 ως κύρια δραστηριότητά του στο μητρώο ελεύθερων επαγγελματιών φερόταν η παραγωγή φωτοαντιγράφων και η αναπαραγωγή εγγράφων. Ως εκ τούτου, το ουγγρικό δημόσιο ταμείο διαπίστωσε ότι ο X δεν είχε τηρήσει το άρθρο 4, παράγραφος 1, στοιχείο b, του διατάγματος 24/2015 και, κατά συνέπεια, σύμφωνα με το άρθρο 11, παράγραφος 1, του διατάγματος αυτού, είχε απολέσει το δικαίωμά του να υπαχθεί στο σχετικό μέτρο, με αποτέλεσμα η καταβληθείσα ενίσχυση να θεωρείται καταβληθείσα αχρεωστήτως στο σύνολό της.

32      Ο Χ άσκησε διοικητική ένσταση κατά της απόφασης του ουγγρικού δημόσιου ταμείου ενώπιον του Υπουργού Γεωργίας, ο οποίος επικύρωσε την εν λόγω απόφαση.

33      Η ένδικη προσφυγή με την οποία ο Χ ζήτησε την ακύρωση των ως άνω δύο διοικητικών αποφάσεων απορρίφθηκε από το Debreceni Törvényszék (δικαστήριο Debrecen, Ουγγαρία).

34      Κατόπιν αυτού, ο X άσκησε αναίρεση ενώπιον του Kúria (Ανώτατου Δικαστηρίου, Ουγγαρία), του αιτούντος δικαστηρίου.

35      Το αιτούν δικαστήριο εκτιμά ότι οι διατάξεις του κανονισμού 1698/2005, ο οποίος καταργήθηκε την 1η Ιανουαρίου 2014, δεν είναι λυσιτελείς για την επίλυση της διαφοράς που εκκρεμεί ενώπιόν του, δεδομένου ότι ο Χ υπέβαλε την αίτηση ενίσχυσης τον Ιούνιο του 2015. Προσθέτει δε ότι η απαίτηση να ασκεί ο αιτών ως ελεύθερος επαγγελματίας τη δραστηριότητα της γεωργικής παραγωγής κατά κύρια απασχόληση και μέχρι το τέλος της περιόδου εκμετάλλευσης δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι αφορά δεξιότητα ή εκπαίδευση υπό την έννοια του άρθρου 50, παράγραφος 3, του κανονισμού 1307/2013 και συνάγει εξ αυτού ότι η εν λόγω απαίτηση δεν μπορεί να περιληφθεί στις προϋποθέσεις επιλεξιμότητας.

36      Εξάλλου, κατά το αιτούν δικαστήριο, λαμβανομένου υπόψη ότι η επίμαχη στην κύρια δίκη παρατυπία ήταν ήσσονος σημασίας, θα μπορούσε να επιβληθεί κύρωση μειωμένη κατά 10 %, καθοριζόμενη σε συνάρτηση με την περίοδο την οποία αφορά η παρατυπία, ήτοι 176 ημέρες σε συνολικό διάστημα 5 ετών.

37      Υπό τις συνθήκες αυτές, το Kúria (Ανώτατο Δικαστήριο) αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:

«1)      Έχει το άρθρο 50, παράγραφος 3, του κανονισμού (ΕΕ) 1307/2013 […], την έννοια ότι επιτρέπει στο κράτος μέλος να καθορίσει ως κριτήριο επιλεξιμότητας ότι ο δικαιούχος της ενίσχυσης πρέπει να ασκεί συνεχώς και ως ελεύθερος επαγγελματίας τη γεωργική δραστηριότητα κατά κύρια απασχόληση από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης για καταβολή του 90 % της ενίσχυσης έως το τέλος της περιόδου εκμετάλλευσης;

2)      Σε περίπτωση αρνητικής απαντήσεως, έχει η ως άνω προϋπόθεση την έννοια δέσμευσης που αναλαμβάνει ο δικαιούχος;

3)      Αν στο δεύτερο προδικαστικό ερώτημα δοθεί καταφατική απάντηση, έχουν το άρθρο 64, παράγραφος 1, και το άρθρο 77, παράγραφος 1, του κανονισμού (ΕΕ) 1306/2013 […] την έννοια ότι, σε περίπτωση μη συμμόρφωσης προς την αναληφθείσα δέσμευση, είναι δυνατή η επιβολή διοικητικών κυρώσεων το ύψος των οποίων πρέπει να καθορίζεται λαμβανομένης υπόψη της αρχής της αναλογικότητας, βάσει του άρθρου 64, παράγραφος 4, στοιχείο βʹ, και του άρθρου 77, παράγραφος 4, στοιχείο βʹ, του εν λόγω κανονισμού; Έχουν, δηλαδή, οι προαναφερθείσες διατάξεις την έννοια ότι αντιτίθενται σε εθνική κανονιστική ρύθμιση η οποία προβλέπει την ανάκτηση ολόκληρου του ποσού της ενίσχυσης χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η διάρκεια της μη συμμόρφωσης;

4)      Έχουν το άρθρο 64, παράγραφος 2, στοιχείο εʹ, και το άρθρο 77, παράγραφος 2, στοιχείο εʹ, [του κανονισμού 1306/2013] την έννοια ότι η “μη συμμόρφωση […] ήσσονος σημασίας” αναφέρεται, μεταξύ άλλων, σε περίπτωση στην οποία ο δικαιούχος της ενίσχυσης δεν εκπλήρωσε την υποχρέωσή του να ασκεί τη γεωργική δραστηριότητα κατά κύρια απασχόληση, και τούτο για 176 ημέρες επί της συνολικής περιόδου πέντε ετών για την οποία ανέλαβε τη σχετική υποχρέωση, λαμβανομένου υπόψη ότι, καθ’ όλη αυτή την περίοδο, η μόνη δραστηριότητα την οποία άσκησε και από την οποία αποκόμισε εισοδήματα ήταν η γεωργική;»

 Επί των προδικαστικών ερωτημάτων

 Προκαταρκτικές παρατηρήσεις

38      Κατά πάγια νομολογία, στο πλαίσιο της διαδικασίας συνεργασίας μεταξύ των εθνικών δικαστηρίων και του Δικαστηρίου την οποία θεσπίζει το άρθρο 267 ΣΛΕΕ, στο Δικαστήριο απόκειται να δώσει στο εθνικό δικαστήριο χρήσιμη απάντηση που να του παρέχει τη δυνατότητα επίλυσης της διαφοράς της οποίας έχει επιληφθεί. Υπό το πρίσμα αυτό, το Δικαστήριο μπορεί να αναδιατυπώσει, εφόσον είναι αναγκαίο, τα προδικαστικά ερωτήματα που του έχουν υποβληθεί. Επιπλέον, το Δικαστήριο ενδέχεται να χρειαστεί να λάβει υπόψη του κανόνες του δικαίου της Ένωσης στους οποίους δεν αναφέρθηκε ο εθνικός δικαστής με το ερώτημά του (απόφαση της 7ης Σεπτεμβρίου 2023, Groenland Poultry, C‑169/22, EU:C:2023:638, σκέψη 47 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

39      Εν προκειμένω, παρατηρείται ότι τα υποβληθέντα ερωτήματα αφορούν τις διατάξεις του κανονισμού 1307/2013, όσον αφορά τις προϋποθέσεις επιλεξιμότητας της ενίσχυσης για την εγκατάσταση νέων γεωργών οι οποίες προβλέπονται από το εθνικό δίκαιο, και τις διατάξεις του κανονισμού 1306/2013, όσον αφορά την ανάκτηση του ποσού της ενίσχυσης λόγω μη τήρησης των υποχρεώσεων που επιβάλλονται στους δικαιούχους αυτής.

40      Όπως προκύπτει από την αίτηση προδικαστικής αποφάσεως, ο X υπέβαλε αίτηση ενίσχυσης για την εγκατάσταση νέων γεωργών χρηματοδοτούμενης από το ΕΓΤΑΑ και η ενίσχυση αυτή χορηγήθηκε στο πλαίσιο εθνικού προγράμματος αγροτικής ανάπτυξης.

41      Υπό τις συνθήκες αυτές, οι διατάξεις της νομοθεσίας της Ένωσης σχετικά με τα μέτρα αγροτικής ανάπτυξης, ήτοι οι διατάξεις του κανονισμού 1698/2005 ή του κανονισμού 1305/2013, μπορούν να έχουν εφαρμογή ratione materiae στη διαφορά της κύριας δίκης.

42      Από τη δικογραφία που έχει στη διάθεσή του το Δικαστήριο προκύπτει συναφώς ότι η επίμαχη ενίσχυση για την εγκατάσταση νέων γεωργών χορηγήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος αγροτικής ανάπτυξης της Ουγγαρίας για την περίοδο προγραμματισμού 2007‑2013 και ότι το πρόγραμμα αυτό είχε εγκριθεί από την Επιτροπή στις 19 Σεπτεμβρίου 2007.

43      Δυνάμει του άρθρου 88 του κανονισμού 1305/2013, ο οποίος κατήργησε τον κανονισμό 1698/2005, ο τελευταίος εξακολουθεί να εφαρμόζεται στις πράξεις που υλοποιούνται σύμφωνα με τα προγράμματα που ενέκρινε η Επιτροπή δυνάμει του συγκεκριμένου κανονισμού πριν από την 1η Ιανουαρίου 2014. Ομοίως, δυνάμει του άρθρου 19 του κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμού 807/2014, ο οποίος κατήργησε τον κανονισμό 1974/2006, ο τελευταίος εξακολουθεί να εφαρμόζεται στις πράξεις που υλοποιούνται σύμφωνα με τα προγράμματα που ενέκρινε η Επιτροπή δυνάμει του κανονισμού 1698/2005 πριν από την 1η Ιανουαρίου 2014.

44      Καθόσον δεν αμφισβητείται εν προκειμένω ότι η επίμαχη στην κύρια δίκη αίτηση ενίσχυσης υποβλήθηκε βάσει του διατάγματος 24/2015, το οποίο, σύμφωνα με το άρθρο του 13, θεσπίζει ορισμένες αναγκαίες διατάξεις για την εφαρμογή του κανονισμού 1698/2005, ούτε ότι η υπόθεση της κύριας δίκης αφορά την υποχρέωση άσκησης γεωργικής δραστηριότητας κατά κύρια απασχόληση και ως ελεύθερου επαγγέλματος από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης καταβολής του 90 % του ποσού της ενίσχυσης και μέχρι τη λήξη της περιόδου εκμετάλλευσης, όπως προβλέπει το άρθρο 4, παράγραφος 1, στοιχείο b, του εν λόγω διατάγματος, η ως άνω υποχρέωση και οι περιστάσεις μη συμμόρφωσης προς αυτήν πρέπει να εκτιμώνται υπό το πρίσμα των διατάξεων του κανονισμού αυτού και του κανονισμού 1974/2006 (πρβλ. απόφαση της 18ης Ιανουαρίου 2024, Askos Properties, C‑656/22, EU:C:2024:56, σκέψη 39 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

45      Τούτου δοθέντος, όταν η ανάκτηση των ποσών που καταβλήθηκαν αχρεωστήτως στο πλαίσιο προγράμματος στήριξης, το οποίο εγκρίθηκε και συγχρηματοδοτήθηκε από το ΕΓΤΑΑ για την περίοδο προγραμματισμού 2007‑2013, πραγματοποιείται μετά τη λήξη της εν λόγω περιόδου προγραμματισμού, ήτοι μετά την 1η Ιανουαρίου 2014, η ανάκτηση αυτή πρέπει να στηρίζεται στις διατάξεις του κανονισμού 1306/2013 (πρβλ. απόφαση της 18ης Ιανουαρίου 2024, Askos Properties, C‑656/22, EU:C:2024:56, σκέψη 40 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

 Επί του πρώτου προδικαστικού ερωτήματος

46      Λαμβανομένων υπόψη των ως άνω προκαταρκτικών παρατηρήσεων, πρέπει να γίνει δεκτό ότι, με το πρώτο προδικαστικό ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο ζητεί να διευκρινιστεί αν το άρθρο 22, παράγραφος 1, και το άρθρο 71, παράγραφος 3, του κανονισμού 1698/2005 έχουν την έννοια ότι επιτρέπουν σε κράτος μέλος να επιβάλει ως προϋπόθεση επιλεξιμότητας για την ενίσχυση της εγκατάστασης νέων γεωργών την υποχρέωση του δικαιούχου να ασκεί δραστηριότητα γεωργικής παραγωγής κατά κύρια απασχόληση από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης καταβολής του 90 % του ποσού της εν λόγω ενίσχυσης και μέχρι τη λήξη της περιόδου εκμετάλλευσης της δραστηριότητας αυτής.

47      Σύμφωνα με το άρθρο 71, παράγραφος 3, του κανονισμού 1698/2005, οι κανόνες επιλεξιμότητας των δαπανών θεσπίζονται σε εθνικό επίπεδο, με την επιφύλαξη των ειδικών όρων που προβλέπει ο κανονισμός αυτός για ορισμένα μέτρα αγροτικής ανάπτυξης.

48      Σύμφωνα με το άρθρο 22, παράγραφος 1, του εν λόγω κανονισμού, η στήριξη για την εγκατάσταση νέων γεωργών παρέχεται σε άτομα ηλικίας κάτω των 40 ετών που εγκαθίστανται για πρώτη φορά σε γεωργική εκμετάλλευση ως αρχηγοί της εκμετάλλευσης, διαθέτουν επαρκή επαγγελματική ικανότητα και υποβάλλουν επιχειρηματικό σχέδιο για την ανάπτυξη των γεωργικών δραστηριοτήτων τους.

49      Από πάγια νομολογία προκύπτει συναφώς ότι τα κράτη μέλη μπορούν να θεσπίζουν μέτρα εφαρμογής ενός κανονισμού εφόσον δεν παρακωλύουν την άμεση εφαρμογή του, δεν αποκρύπτουν τη φύση του ως κανόνα της Ένωσης και προσδιορίζουν την άσκηση του περιθωρίου εκτιμήσεως που τους παρέχει ο κανονισμός χωρίς να υπερβαίνουν τα όρια των διατάξεών του (απόφαση της 25ης Οκτωβρίου 2012, Ketelä, C‑592/11, EU:C:2012:673, σκέψη 36 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

50      Μόνο σε συνάρτηση με τις εφαρμοστέες διατάξεις του επίμαχου κανονισμού, ερμηνευόμενες με γνώμονα τους σκοπούς του, μπορεί να διαπιστωθεί αν αυτές απαγορεύουν, επιβάλλουν ή παρέχουν τη δυνατότητα στα κράτη μέλη να λαμβάνουν ορισμένα μέτρα εφαρμογής και, ιδίως στην τελευταία αυτή περίπτωση, αν το οικείο μέτρο εντάσσεται στο πλαίσιο της διακριτικής ευχέρειας που αναγνωρίζεται σε κάθε κράτος μέλος (απόφαση της 25ης Οκτωβρίου 2012, Ketelä, C‑592/11, EU:C:2012:673, σκέψη 37 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία).

51      Από την αιτιολογική σκέψη 61 και από το άρθρο 71, παράγραφος 3, του κανονισμού 1698/2005 προκύπτει ότι, καίτοι οι κανόνες επιλεξιμότητας των δαπανών θεσπίζονται κατά κανόνα σε εθνικό επίπεδο, τούτο ισχύει μόνον υπό την επιφύλαξη των ειδικών όρων που προβλέπει ο κανονισμός αυτός για ορισμένα μέτρα αγροτικής ανάπτυξης (απόφαση της 25ης Οκτωβρίου 2012, Ketelä, C‑592/11, EU:C:2012:673, σκέψη 38).

52      Η ενίσχυση εγκατάστασης νέων γεωργών συνιστά τέτοιο μέτρο και οι προϋποθέσεις επιλεξιμότητας που θέτει το άρθρο 22, παράγραφος 1, του κανονισμού συνιστούν ειδικές προϋποθέσεις του μέτρου αυτού (πρβλ. απόφαση της 25ης Οκτωβρίου 2012, Ketelä, C‑592/11, EU:C:2012:673, σκέψη 39).

53      Επομένως, τα κράτη μέλη είναι ελεύθερα να θέτουν πρόσθετες προϋποθέσεις επιλεξιμότητας των δαπανών που πραγματοποιούνται στο πλαίσιο της εφαρμογής του κανονισμού 1698/2005, εφόσον οι προϋποθέσεις αυτές δεν αντιβαίνουν στις προϋποθέσεις του άρθρου 22 του κανονισμού αυτού και στην πρακτική αποτελεσματικότητά του.

54      Όσον αφορά τους σκοπούς που επιδιώκει ο εν λόγω κανονισμός, υπενθυμίζεται ότι στοχεύει, μέσω της σχετικής ενίσχυσης, στο να διευκολύνει την εγκατάσταση νέων γεωργών και, μετά την πραγματοποίησή της, τη διαρθρωτική προσαρμογή της εκμετάλλευσης, με σκοπό την ενίσχυση του ανθρώπινου δυναμικού και τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των τομέων της γεωργίας και της δασοκομίας, συμβάλλοντας έτσι στη διασφάλιση της αειφόρου ανάπτυξης των αγροτικών περιοχών (πρβλ. απόφαση της 25ης Οκτωβρίου 2012, Ketelä, C‑592/11, EU:C:2012:673, σκέψη 40).

55      Όσον αφορά το αν είναι σύμφωνη με τον κανονισμό 1698/2005 μια προϋπόθεση επιλεξιμότητας όπως η προβλεπόμενη από το διάταγμα 24/2015, σύμφωνα με την οποία ο δικαιούχος της ενίσχυσης για την εγκατάσταση νέων γεωργών πρέπει να ασκεί τη δραστηριότητα γεωργικής παραγωγής ως κύρια απασχόληση μέχρι το τέλος της περιόδου εκμετάλλευσης, επισημαίνεται ότι από τα άρθρα 15, 16 και 18 του κανονισμού προκύπτει ότι τα κράτη μέλη όφειλαν τα ίδια να καταρτίσουν προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης σχετικά με τις χρηματοδοτήσεις που προβλέπονται από τον κανονισμό και ότι μόνο τα προγράμματα που ήταν σύμφωνα με αυτόν μπορούσαν να εγκριθούν από την Επιτροπή.

56      Στο πλαίσιο αυτό, τα κράτη μέλη διατηρούν, μεταξύ άλλων, τη δυνατότητα να προβλέπουν πρόσθετες προϋποθέσεις επιλεξιμότητας για τη χορήγηση των ενισχύσεων που χρηματοδοτούνται από το ΕΓΤΑΑ, επιπλέον εκείνων που απορρέουν από τις διατάξεις του κανονισμού 1698/2005, εφόσον προσδιορίζουν με τον τρόπο αυτόν την άσκηση του περιθωρίου εκτιμήσεως που τους παρέχει ο κανονισμός χωρίς να υπερβαίνουν τα όρια των διατάξεών του (απόφαση της 15ης Μαΐου 2014, Szatmári Malom, C‑135/13, EU:C:2014:327, σκέψη 60).

57      Επισημαίνεται συναφώς, αφενός, ότι το άρθρο 22, παράγραφος 1, στοιχείο αʹ, του κανονισμού 1698/2005 θέτει ως προϋπόθεση της ενίσχυσης για την εγκατάσταση νέων γεωργών την εγκατάσταση του ενδιαφερομένου ως «αρχηγού της εκμετάλλευσης», επιβάλλοντάς του κατ’ ουσίαν να έχει ουσιαστικό και διαρκή έλεγχο τόσο επί της γεωργικής εκμετάλλευσης όσο και επί της διαχείρισής της (πρβλ. απόφαση της 25ης Οκτωβρίου 2012, Ketelä, C‑592/11, EU:C:2012:673, σκέψη 55).

58      Αφετέρου, στην πρώτη περίπτωση του σημείου 5.3.1.1.2 του παραρτήματος II, στοιχείο Α, του κανονισμού 1974/2006 προβλέπεται ότι, για τη στήριξη εγκατάστασης νέων γεωργών, τα προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης που καταρτίζουν τα κράτη μέλη ορίζουν την έννοια της «εγκατάστασης» που χρησιμοποιείται από το οικείο κράτος μέλος ή την οικεία περιφέρεια.

59      Επιβάλλεται η διαπίστωση ότι ούτε οι διατάξεις αυτές ούτε οι σκοποί τους οποίους επιδιώκει ο κανονισμός 1698/2005 απαγορεύουν εθνική ρύθμιση η οποία θέτει ως προϋπόθεση επιλεξιμότητας για την ενίσχυση εγκατάστασης νέων γεωργών την υποχρέωση να ασκεί ο δικαιούχος της ενίσχυσης δραστηριότητα γεωργικής παραγωγής κατά κύρια απασχόληση μέχρι το τέλος της περιόδου εκμετάλλευσης της δραστηριότητας. Πράγματι, η προϋπόθεση αυτή βρίσκεται εντός των ορίων που θέτουν οι εν λόγω διατάξεις, ενώ συγχρόνως διευκρινίζονται οι απαιτήσεις που απορρέουν από αυτή.

60      Επομένως, πρέπει να γίνει δεκτό ότι η επιβολή μιας τέτοιας πρόσθετης προϋπόθεσης επιλεξιμότητας για την ενίσχυση εγκατάστασης νέων γεωργών εμπίπτει στο περιθώριο εκτιμήσεως που αναγνωρίζει στα κράτη μέλη το άρθρο 71, παράγραφος 3, του κανονισμού 1698/2005.

61      Λαμβανομένων υπόψη των ανωτέρω, στο πρώτο προδικαστικό ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 22, παράγραφος 1, και το άρθρο 71, παράγραφος 3, του κανονισμού 1698/2005 έχουν την έννοια ότι επιτρέπουν σε κράτος μέλος να επιβάλει προϋπόθεση επιλεξιμότητας για την ενίσχυση της εγκατάστασης νέων γεωργών σύμφωνα με την οποία ο δικαιούχος της ενίσχυσης υποχρεούται να ασκεί δραστηριότητα γεωργικής παραγωγής κατά κύρια απασχόληση από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης καταβολής του 90 % του ποσού της εν λόγω ενίσχυσης και μέχρι τη λήξη της περιόδου εκμετάλλευσης της δραστηριότητας αυτής.

 Επί του δεύτερου και του τρίτου προδικαστικού ερωτήματος

62      Λαμβανομένων υπόψη των προκαταρκτικών παρατηρήσεων που διατυπώθηκαν στις σκέψεις 38 έως 45 της παρούσας απόφασης, πρέπει να γίνει δεκτό ότι, με το δεύτερο και το τρίτο προδικαστικό ερώτημα, τα οποία πρέπει να εξεταστούν από κοινού, το αιτούν δικαστήριο ζητεί να διευκρινιστεί αν το άρθρο 63, παράγραφος 1, του κανονισμού 1306/2013 και το άρθρο 35, παράγραφοι 1 έως 3, του κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμού 640/2014 έχουν την έννοια, αφενός, ότι η επιβολή από τη νομοθεσία κράτους μέλους προϋπόθεσης επιλεξιμότητας για την ενίσχυση της εγκατάστασης νέων γεωργών, σύμφωνα με την οποία ο δικαιούχος της ενίσχυσης υποχρεούται να ασκεί δραστηριότητα γεωργικής παραγωγής κατά κύρια απασχόληση από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης καταβολής του 90 % του ποσού της ενίσχυσης και μέχρι το τέλος της περιόδου εκμετάλλευσης της δραστηριότητας αυτής, συνιστά «κριτήριο επιλεξιμότητας» ή «δέσμευση», κατά την έννοια των διατάξεων αυτών, και, αφετέρου, ότι, κατά τις εν λόγω διατάξεις, η μη συμμόρφωση προς την προϋπόθεση αυτή δεν πρέπει να συνεπάγεται την επιστροφή του συνολικού ποσού της ενίσχυσης από τον δικαιούχο, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η διάρκεια της περιόδου την οποία αφορά η μη συμμόρφωση.

63      Βάσει του άρθρου 63, παράγραφος 1, του κανονισμού 1306/2013, εάν διαπιστωθεί ότι ο δικαιούχος δεν συμμορφώνεται με τα κριτήρια επιλεξιμότητας, τις δεσμεύσεις ή άλλες υποχρεώσεις που αφορούν τους όρους χορήγησης της ενίσχυσης ή της στήριξης που προβλέπονται στην τομεακή γεωργική νομοθεσία, η ενίσχυση δεν καταβάλλεται ή ανακαλείται εν όλω ή εν μέρει, και, κατά περίπτωση, δεν χορηγούνται ή ανακαλούνται τα αντίστοιχα δικαιώματα ενίσχυσης που αναφέρονται στο άρθρο 21 του κανονισμού 1307/2013.

64      Το άρθρο 35 του κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμού 640/2014 προβλέπει, στην παράγραφο 1, ότι η στήριξη που ζητείται απορρίπτεται ή ανακτάται εξ ολοκλήρου όταν τα κριτήρια επιλεξιμότητας δεν πληρούνται και, στην παράγραφο 3, ότι, όταν αποφασίζει σχετικά με το ποσοστό απόρριψης ή ανάκτησης στήριξης λόγω μη συμμόρφωσης με τις δεσμεύσεις ή άλλες υποχρεώσεις της παραγράφου 2 του ίδιου άρθρου, το κράτος μέλος λαμβάνει υπόψη τη σοβαρότητα, την έκταση, τη διάρκεια και τη συχνότητα της μη συμμόρφωσης σε σχέση με τις προϋποθέσεις στήριξης της παραγράφου 2.

65      Οι έννοιες του «κριτηρίου επιλεξιμότητας» και της «δέσμευσης» δεν ορίζονται ούτε στον κανονισμό 1306/2013 ούτε στον κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμό 640/2014.

66      Από το σύνηθες νόημα των όρων αυτών και από το πλαίσιο εντός του οποίου χρησιμοποιούνται στους ως άνω κανονισμούς προκύπτει ότι, στον τομέα της αγροτικής ανάπτυξης που χρηματοδοτείται από το ΕΓΤΑΑ, το «κριτήριο επιλεξιμότητας» πρέπει να νοείται ως προαπαιτούμενο για την έγκυρη υποβολή αίτησης ενίσχυσης, πράγμα που συνεπάγεται ότι, αν το προαπαιτούμενο κριτήριο δεν πληρούται, η αίτηση ενίσχυσης πρέπει να απορρίπτεται, και ότι ως «δέσμευση» νοείται η υπόσχεση του αιτούντος την ενίσχυση να τηρήσει, εφόσον του χορηγηθεί η ενίσχυση, μια υποχρέωση διαλαμβανόμενη στο πρόγραμμα αγροτικής ανάπτυξης καθ’ όλη τη διάρκεια εκτέλεσης του προγράμματος.

67      Οι έννομες συνέπειες της μη συμμόρφωσης διαφέρουν αναλόγως του αν αυτή αφορά «κριτήριο επιλεξιμότητας» ή «δέσμευση». Ειδικότερα, από το άρθρο 35, παράγραφοι 1 έως 3, του κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμού 640/2014, το οποίο αποσαφηνίζει το περιεχόμενο του άρθρου 63, παράγραφος 1, του κανονισμού 1306/2013, προκύπτει ότι όταν δεν πληρούται ένα «κριτήριο επιλεξιμότητας», απορρίπτεται ή ανακαλείται το σύνολο της ενίσχυσης, ενώ όταν πρόκειται για «δέσμευση», η ενίσχυση δεν μπορεί να καταβληθεί, αν δεν έχει ακόμη καταβληθεί, ή πρέπει να ανακληθεί εν όλω ή εν μέρει, λαμβανομένης υπόψη της σοβαρότητας, της έκτασης, της διάρκειας και της συχνότητας της μη συμμόρφωσης.

68      Υπό την επιφύλαξη των εξακριβώσεων στις οποίες οφείλει να προβεί το αιτούν δικαστήριο, προκύπτει ότι η υποχρέωση άσκησης γεωργικής δραστηριότητας κατά κύρια απασχόληση από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης καταβολής του 90 % του ποσού της ενίσχυσης και μέχρι τη λήξη της περιόδου εκμετάλλευσης της δραστηριότητας συνιστά «δέσμευση» κατά την έννοια των διατάξεων αυτών.

69      Αν το αιτούν δικαστήριο θεωρήσει ότι η υποχρέωση αυτή συνιστά «δέσμευση», κατά την έννοια του άρθρου 63, παράγραφος 1, του κανονισμού 1306/2013 και του άρθρου 35, παράγραφος 2, του κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμού 640/2014, σε περίπτωση μη συμμόρφωσης προς την υποχρέωση αυτή, οι εθνικές αρχές υποχρεούνται, προκειμένου να προσδιορίσουν το προς ανάκτηση τμήμα της ενίσχυσης για την εγκατάσταση νέων γεωργών που έλαβε ο Χ, να λάβουν υπόψη τη σοβαρότητα, την έκταση, τη διάρκεια και τη συχνότητα της μη συμμόρφωσης, κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 35, παράγραφος 3, του εν λόγω κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμού.

70      Κατά συνέπεια, στο δεύτερο και στο τρίτο προδικαστικό ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 63, παράγραφος 1, του κανονισμού 1306/2013 και το άρθρο 35, παράγραφοι 1 έως 3, του κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμού 640/2014 έχουν την έννοια, αφενός, ότι η επιβολή από τη νομοθεσία κράτους μέλους προϋπόθεσης επιλεξιμότητας για την ενίσχυση εγκατάστασης νέων γεωργών, σύμφωνα με την οποία ο δικαιούχος της ενίσχυσης υποχρεούται να ασκεί δραστηριότητα γεωργικής παραγωγής κατά κύρια απασχόληση από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης καταβολής του 90 % του ποσού της ενίσχυσης έως τη λήξη της περιόδου εκμετάλλευσης της δραστηριότητας, μπορεί να συνιστά «δέσμευση» κατά την έννοια των διατάξεων αυτών, και, αφετέρου, ότι, σε μια τέτοια περίπτωση, σύμφωνα με το άρθρο 35, παράγραφοι 2 και 3, του κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμού 640/2014, η μη συμμόρφωση προς τη δέσμευση αυτή δεν μπορεί να συνεπάγεται την επιστροφή του συνολικού ποσού της ενίσχυσης από τον εν λόγω δικαιούχο, χωρίς να ληφθεί υπόψη, μεταξύ άλλων, η διάρκεια της περιόδου την οποία αφορά η μη συμμόρφωση.

 Επί του τέταρτου προδικαστικού ερωτήματος

71      Με το τέταρτο προδικαστικό ερώτημα, το αιτούν δικαστήριο, αναφερόμενο στο άρθρο 64, παράγραφος 2, στοιχείο εʹ, και στο άρθρο 77, παράγραφος 2, στοιχείο εʹ, του κανονισμού 1306/2013, ζητεί κατ’ ουσίαν να διευκρινιστεί αν οι διατάξεις αυτές έχουν την έννοια ότι αντιτίθενται σε εθνική ρύθμιση όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη, σύμφωνα με την οποία η μη συμμόρφωση προς τη δέσμευση που ανέλαβε ο δικαιούχος της ενίσχυσης συνεπάγεται την επιστροφή του συνολικού ποσού της ενίσχυσης αυτής, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη, μεταξύ άλλων, η διάρκεια της περιόδου την οποία αφορά η μη συμμόρφωση.

72      Δεδομένου, όμως, ότι με το δεύτερο σκέλος της σκέψης 70 της παρούσας απόφασης δόθηκε στο ερώτημα αυτό καταφατική απάντηση βάσει των σχετικών διατάξεων του δικαίου της Ένωσης, παρέλκει η απάντηση στο τέταρτο προδικαστικό ερώτημα.

 Επί των δικαστικών εξόδων

73      Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης τον χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, σ’ αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων. Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν όσοι υπέβαλαν παρατηρήσεις στο Δικαστήριο, πλην των ως άνω διαδίκων, δεν αποδίδονται.

Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (όγδοο τμήμα) αποφαίνεται:

1)      Το άρθρο 22, παράγραφος 1, και το άρθρο 71, παράγραφος 3, του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1698/2005 του Συμβουλίου, της 20ής Σεπτεμβρίου 2005, για τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ),

έχουν την έννοια ότι:

επιτρέπουν σε κράτος μέλος να επιβάλει προϋπόθεση επιλεξιμότητας για την ενίσχυση της εγκατάστασης νέων γεωργών σύμφωνα με την οποία ο δικαιούχος της ενίσχυσης υποχρεούται να ασκεί δραστηριότητα γεωργικής παραγωγής κατά κύρια απασχόληση από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης καταβολής του 90 % του ποσού της εν λόγω ενίσχυσης και μέχρι τη λήξη της περιόδου εκμετάλλευσης της δραστηριότητας αυτής.

2)      Το άρθρο 63, παράγραφος 1, του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1306/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 17ης Δεκεμβρίου 2013, σχετικά με τη χρηματοδότηση, τη διαχείριση και την παρακολούθηση της κοινής γεωργικής πολιτικής και την κατάργηση των κανονισμών (ΕΟΚ) αριθ. 352/78, (ΕΚ) αριθ. 165/94, (ΕΚ) αριθ. 2799/98, (ΕΚ) αριθ. 814/2000, (ΕΚ) αριθ. 1290/2005 και (ΕΚ) αριθ. 485/2008 του Συμβουλίου, καθώς και το άρθρο 35, παράγραφοι 1 έως 3, του κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 640/2014 της Επιτροπής, της 11ης Μαρτίου 2014, για τη συμπλήρωση του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1306/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου όσον αφορά το ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης και ελέγχου και τους όρους απόρριψης ή ανάκτησης πληρωμών καθώς και τις διοικητικές κυρώσεις που εφαρμόζονται στις άμεσες ενισχύσεις, τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης και την πολλαπλή συμμόρφωση,

έχουν την έννοια:

αφενός, ότι η επιβολή από τη νομοθεσία κράτους μέλους προϋπόθεσης επιλεξιμότητας για την ενίσχυση εγκατάστασης νέων γεωργών, σύμφωνα με την οποία ο δικαιούχος της ενίσχυσης υποχρεούται να ασκεί δραστηριότητα γεωργικής παραγωγής κατά κύρια απασχόληση από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης καταβολής του 90 % του ποσού της ενίσχυσης έως τη λήξη της περιόδου εκμετάλλευσης της δραστηριότητας, μπορεί να συνιστά «δέσμευση» κατά την έννοια των διατάξεων αυτών, και, αφετέρου, ότι σε μια τέτοια περίπτωση, σύμφωνα με το άρθρο 35, παράγραφοι 2 και 3, του κατ’ εξουσιοδότηση κανονισμού 640/2014, η μη συμμόρφωση προς τη δέσμευση αυτή δεν μπορεί να συνεπάγεται την επιστροφή του συνολικού ποσού της ενίσχυσης από τον εν λόγω δικαιούχο χωρίς να ληφθεί υπόψη, μεταξύ άλλων, η διάρκεια της περιόδου την οποία αφορά η μη συμμόρφωση.

(υπογραφές)

*      Γλώσσα διαδικασίας: η ουγγρική.

i      Η ονομασία που έχει δοθεί στην παρούσα υπόθεση είναι πλασματική. Δεν αντιστοιχεί στο πραγματικό όνομα κανενός διαδίκου.