WYROK TRYBUNAŁU

z dnia 19 listopada 1991 r. (*)

W sprawach połączonych C‑6/90 i C‑9/90

mających za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 177 traktatu EWG, przez pretura di Vicenza (Włochy) (w sprawie C‑6/90) i przez pretura di Bassano del Grappa (Włochy) (w sprawie C‑9/90) wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między

Andreą Francovichem

a

Republiką Włoską

oraz między

Danilą Bonifaci i in.

a

Republiką Włoską,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 189 akapit trzeci traktatu EWG oraz dyrektywy Rady 80/987/EWG z dnia 20 października 1980 r. w sprawie zbliżania ustawodawstw państw członkowskich dotyczących ochrony pracowników na wypadek niewypłacalności pracodawcy (Dz.U. L 283, str. 23),

TRYBUNAŁ,

w składzie: O. Due, prezes, Sir Gordon Slynn, R. Joliet, F. A. Schockweiler, F. Grévisse i P. J. G. Kapteyn, prezesi izb, G. F. Mancini, J. C. Moitinho de Almeida, G. C. Rodríguez Iglesias, M. Díez de Velasco i M. Zuleeg, sędziowie,

rzecznik generalny: J. Mischo

sekretarz: D. Louterman, główny administrator,

rozważywszy uwagi na piśmie przedstawione:

–        w imieniu Andrei Francovicha i Danili Bonifaci i in. przez Claudia Mondina, Aldo Campesana i Alberta dal Ferrę, adwokatów w Vicenza,

–        w imieniu rządu włoskiego przez Oscara Fiumarę, avvocato dello Stato, działającego w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu rządu niderlandzkiego przez B. R. Bota, sekretarza generalnego w ministerstwie spraw zagranicznych, działającego w charakterze pełnomocnika,

–        w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez J. E. Collinsa, z Treasury Solicitor's Department, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez Richarda Plendera, QC,

–        w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez Giuliana Marenco i Karen Banks, członków jej służby prawnej, działających w charakterze pełnomocników,

uwzględniając sprawozdanie na rozprawę,

po wysłuchaniu uwag ustnych Andrei Francovicha i Danili Bonifaci, rządu włoskiego, rządu Zjednoczonego Królestwa, rządu niemieckiego, reprezentowanego przez Jochima Sedemunda, adwokata w Kolonii, działającego w charakterze pełnomocnika, oraz Komisji na rozprawie w dniu 27 lutego 1991 r.,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 28 maja 1991 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1        Postanowieniami z dni 9 lipca i 30 grudnia 1989 r., które wpłynęły do Trybunału odpowiednio w dniach 8 i 15 stycznia 1990 r., pretura di Vicenza (w sprawie C‑6/90) i pretura di Bassano del Grappa (w sprawie C‑9/90) postawiły w trybie art. 177 traktatu EWG pytania prejudycjalne w przedmiocie wykładni art. 189 akapit trzeci traktatu EWG oraz dyrektywy Rady 80/987/EWG z dnia 20 października 1980 r. w sprawie zbliżania ustawodawstw państw członkowskich dotyczących ochrony pracowników na wypadek niewypłacalności pracodawcy (Dz.U. L 283, str. 23).

2        Pytania te zostały podniesione w ramach sporu między Andreą Francovichem i Danilą Bonifaci i in. (zwanymi dalej „skarżącymi”) a Republiką Włoską.

3        Dyrektywa 80/987 ma na celu zapewnienie pracownikom wspólnotowego minimum ochrony w przypadku niewypłacalności pracodawcy, bez uszczerbku dla bardziej korzystnych przepisów obowiązujących w państwach członkowskich. Przewiduje w związku z tym, w szczególności, zaspokojenie niespłaconych przez pracodawcę roszczeń z tytułu wynagrodzenia.

4        Zgodnie z art. 11 państwa członkowskie zobowiązane były wprowadzić w życie przepisy ustawodawcze, wykonawcze i administracyjne niezbędne w celu zastosowania się do dyrektywy w terminie, który upłynął w dniu 23 października 1983 r. Ponieważ Republika Włoska nie dopełniła tego obowiązku, Trybunał, wyrokiem z dnia 2 lutego 1989 r. w sprawie 22/87 Komisja przeciwko Włochom, Rec. str. 143, stwierdził, iż uchybiła ona zobowiązaniom państwa członkowskiego.

5        A. Francovich, będący stroną w postępowaniu przed sądem krajowym w sprawie C‑6/90, pracował w przedsiębiorstwie „CDN Elettronica SnC” w Vicenza, otrzymując jedynie sporadyczne zaliczki na poczet wynagrodzenia. Wniósł więc powództwo do pretura di Vicenza, który nakazał pozwanemu przedsiębiorstwu zapłatę kwoty ok. 6 mln LIT. W trakcie egzekucji komornik przy sądzie w Vicenza zmuszony był wydać postanowienie o bezskuteczności egzekucji. A. Francovich powołał się więc na gwarancję, jaka na mocy dyrektywy 80/987 przysługiwała mu ze strony państwa włoskiego lub, pomocniczo, na prawo do odszkodowania.

6        W sprawie C‑9/90 Danila Bonifaci i trzydzieści trzy inne pracownice wniosły powództwa do pretura di Bassano del Grappa, twierdząc, że były zatrudnione na umowy o pracę w przedsiębiorstwie „Gaia Confezioni Srl”, którego upadłość ogłoszono w dniu 5 kwietnia 1985 r. W chwili ustania stosunku pracy powódki miały roszczenia w wysokości ponad 253 mln LIT, wpisane w pasywach upadłego przedsiębiorstwa. Po ponad pięciu latach od upadłości nie wypłacono im żadnej kwoty, a syndyk masy upadłości poinformował je, że nie mogą liczyć na jakikolwiek, nawet częściowy, zwrot. W związku z tym powódki pozwały do sądu Republikę Włoską, żądając nakazania zaspokojenia przez nią, w związku z jej zobowiązaniem do stosowania dyrektywy 80/987 od dnia 23 października 1983 r., ich roszczeń z tytułu zaległych wynagrodzeń za co najmniej ostatnie trzy miesiące albo zapłaty odszkodowania.

7        W tych okolicznościach sądy krajowe zwróciły się do Trybunału z następującymi, identycznymi w obu sprawach, pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Czy na podstawie obowiązującego prawa wspólnotowego osoba fizyczna poszkodowana wskutek niewykonania przez państwo dyrektywy 80/987, które zostało stwierdzone wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości może dochodzić zastosowania się przez państwo do przepisów tej dyrektywy, które są precyzyjne i bezwarunkowe, powołując się wobec państwa członkowskiego, które dopuściło się uchybienia, bezpośrednio na uregulowania wspólnotowe w celu wyegzekwowania gwarancji, jakie państwo to powinno zapewnić, a w każdym razie dochodzenia naprawienia poniesionej szkody, jeśli chodzi o przepisy nie mające tego charakteru?

2)      Czy przepisy art. 3 i 4 dyrektywy Rady 80/987 łącznie należy interpretować w ten sposób, że jeżeli państwo nie skorzystało z możliwości wprowadzenia ograniczeń przewidzianych w art. 4, zobowiązane jest do wypłaty należności pracowników w zakresie ustalonym w art. 3?

3)      W razie odpowiedzi przeczącej na drugie pytanie wnosi się do Trybunału o ustalenie, jaką minimalną gwarancję państwo zapewnić musi na podstawie dyrektywy 80/987 uprawnionemu pracownikowi, by należną mu część wynagrodzenia można było uznać za wykonanie samej dyrektywy”.

8        Okoliczności faktyczne spraw przed sądem krajowym, tok postępowania oraz uwagi na piśmie przedstawione Trybunałowi zostały dokładnie omówione w sprawozdaniu na rozprawę. Powyższe elementy sprawy zostały przytoczone poniżej jedynie w zakresie niezbędnym do przedstawienia rozumowania Trybunału.

9        W pierwszym pytaniu sąd krajowy porusza dwie kwestie, które należy rozpatrzyć oddzielnie. Dotyczy ono, po pierwsze, bezpośredniej skuteczności przepisów dyrektywy określających prawa pracowników, a po drugie, zasady i zakresu odpowiedzialności państwa za szkody spowodowane naruszeniem zobowiązań ciążących na nim na mocy prawa wspólnotowego.

 W przedmiocie bezpośredniej skuteczności przepisów dyrektywy określających prawa pracowników

10      Pierwsza część pierwszego pytania sądu krajowego dotyczy kwestii, czy przepisy dyrektywy określające prawa pracowników należy interpretować w ten sposób, że zainteresowani mogą powoływać się na te przepisy wobec państwa członkowskiego przed sądami krajowymi w przypadku niedokonania w terminie transpozycji dyrektywy.

11      Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem państwo członkowskie, które nie wydało w terminie przepisów wykonawczych nakazanych w dyrektywie, nie może powoływać się wobec jednostek na niewykonanie przez siebie zobowiązań nałożonych w tej dyrektywie. Stąd w każdym przypadku, gdy przepisy dyrektywy są, z punktu widzenia ich treści, bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, w braku przepisów wykonawczych wydanych w terminie można się na nie powoływać przeciwko wszelkim przepisom krajowym niezgodnym z dyrektywą, a także jeżeli określają one prawa, na które jednostki mogą powoływać się wobec państwa (wyrok z dnia 19 stycznia 1982 r. w sprawie 8/81 Becker Rec. str. 53, pkt 24 i 25).

12      Należy zatem zbadać, czy przepisy dyrektywy 80/987 określające prawa pracowników są bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne. Analiza ta dotyczyć musi trzech problemów, a mianowicie określenia kręgu osób uprawnionych z tytułu ustanowionych tam gwarancji, zakresu tych gwarancji, a wreszcie ustalenia podmiotu zobowiązanego z ich tytułu. W tej materii pojawia się przede wszystkim kwestia, czy państwo można uznać za zobowiązane z tytułu gwarancji na tej podstawie, że nie wydało w terminie niezbędnych przepisów wykonawczych.

13      Jeśli chodzi, po pierwsze, o określenie kręgu osób uprawnionych z tytułu gwarancji, należy stwierdzić, że zgodnie z art. 1 ust. 1 dyrektywa znajduje zastosowanie do wynikających z umowy o pracę lub stosunku pracy roszczeń pracowników wobec pracodawców będących w stanie niewypłacalności w rozumieniu art. 2 ust. 1, który określa przypadki, w jakich pracodawcę uznaje się za będącego w stanie niewypłacalności. Artykuł 2 ust. 2 odsyła do prawa krajowego w celu zdefiniowania pojęć „pracownika” i „pracodawcy”. Artykuł 1 ust. 2 stanowi wreszcie, że państwa członkowskie mogą, wyjątkowo i pod pewnymi warunkami, wykluczyć z zakresu zastosowania dyrektywy niektóre kategorie pracowników wymienione w załączniku do dyrektywy.

14      Przepisy te są wystarczająco precyzyjne i bezwarunkowe, by pozwolić sądowi krajowemu na ustalenie, czy osobę należy uznać za uprawnioną z dyrektywy. Sąd musi bowiem jedynie zbadać, czy zainteresowany jest pracownikiem w rozumieniu prawa krajowego i czy nie jest wykluczony, zgodnie z art. 1 ust. 2 i załącznikiem I, z zakresu zastosowania dyrektywy (zob., w odniesieniu do wymaganych warunków wykluczenia, ww. wyrok z dnia 2 lutego 1989 r. w sprawie 22/87, pkt 18–23 i wyrok z dnia 8 listopada 1990 r. w sprawie C‑35/88 Komisja przeciwko Grecji, Rec. str. I‑3917, I‑5409, I‑3931, pkt 11–26), a dalej, czy zachodzi jeden z przypadków niewypłacalności określonych w art. 2 dyrektywy.

15      Jeśli chodzi następnie o zakres gwarancji, art. 3 dyrektywy stanowi, że zapewnić należy zaspokojenie zaległych roszczeń wynikających z umowy o pracę lub stosunku pracy i dotyczących wynagrodzenia za okres przypadający przed dniem określonym przez państwo członkowskie, które może wybrać spośród trzech możliwości: a) dzień zaistnienia stanu niewypłacalności pracodawcy, b) dzień wypowiedzenia zainteresowanemu pracownikowi stosunku pracy z powodu niewypłacalności pracodawcy, c) dzień zaistnienia stanu niewypłacalności pracodawcy lub rozwiązania umowy o pracę albo ustania stosunku pracy zainteresowanego pracownika z powodu niewypłacalności pracodawcy.

16      W zależności od dokonanego wyboru państwo członkowskie może, na podstawie art. 4 ust. 1 i 2, ograniczyć obowiązek zapłaty, zależnie od przypadku, do okresu trzech miesięcy lub ośmiu tygodni, liczonego na zasadach określonych w tym artykule. Ustęp 3 tego artykułu stanowi wreszcie, że państwa członkowskie mogą ustanowić pułap gwarancji zapłaty, by zapobiec wypłacaniu kwot wykraczających poza socjalny cel dyrektywy. Korzystając z tej możliwości, państwa członkowskie winny podać do wiadomości Komisji metodę ustalania pułapu. Ponadto art. 10 dodaje, że dyrektywa nie narusza uprawnienia państw członkowskich do podejmowania działań niezbędnych w celu zapobiegania nadużyciom, a w szczególności do odmowy lub ograniczenia obowiązku zapłaty w pewnych okolicznościach.

17      Artykuł 3 dyrektywy pozostawia państwom członkowskim wybór daty, od której zagwarantować należy zaspokojenie roszczeń. Tym niemniej, jak wynika, choć nie wprost, z dotychczasowego orzecznictwa Trybunału (wyrok z dnia 4 grudnia 1986 r. w sprawie 71/85 FNV, Rec. str. 3855; wyrok z dnia 23 marca 1987 r. w sprawie 286/85 McDermott i Cotter, Rec. 1453, pkt 15), uprawnienie państwa członkowskiego do dokonania wyboru spośród licznych sposobów osiągnięcia celu zakładanego przez dyrektywę nie wyklucza możliwości dochodzenia przez jednostki przed sądami krajowymi praw, których treść można ustalić z wystarczającą dokładnością na podstawie samych przepisów dyrektywy.

18      W niniejszym przypadku celem, jaki stawia omawiana dyrektywa, jest gwarancja zaspokojenia zaległych roszczeń pracowników w wypadku niewypłacalności pracodawcy. Okoliczność, że art. 3 i art. 4 ust. 1 i 2 pozostawiają państwom członkowskim pewien zakres uznania, jeśli chodzi o metodę określenia tej gwarancji i ograniczenia jej wysokości, nie podważa precyzyjnego i bezwarunkowego charakteru założonego celu.

19      Jak bowiem stwierdziła Komisja i skarżący, gwarancję minimalną przewidzianą w dyrektywie określić można, przyjmując datę, której wybór pociąga najmniejsze obciążenia dla instytucji udzielającej gwarancji. Jest nią dzień zaistnienia stanu niewypłacalności pracodawcy, gdyż dwie pozostałe daty, tj. dzień wypowiedzenia pracownikowi stosunku pracy i dzień rozwiązania umowy o pracę lub ustania stosunku pracy, są, zgodnie z zasadami określonymi w art. 3, siłą rzeczy późniejsze od dnia zaistnienia stanu niewypłacalności, zakreślają więc dłuższy okres, za który należy zaspokoić roszczenia.

20      W odniesieniu do przewidzianej w art. 4 ust. 2 możliwości ograniczenia gwarancji stwierdzić należy, że nie wyklucza ona określenia gwarancji minimalnej. Z treści tego artykułu wynika bowiem, że państwa członkowskie są uprawnione do ograniczenia gwarancji przyznanych pracownikom do pewnych okresów poprzedzających datę, o której mowa w art. 3. Okresy te zostały określone jako pochodne każdej z trzech dat przewidzianych w art. 3, w związku z czym w każdym przypadku możliwe jest ustalenie, jak dalece państwo członkowskie mogłoby ograniczyć gwarancję ustanowioną w dyrektywie w zależności od daty, jaką by wybrało, gdyby dokonało transpozycji tej dyrektywy.

21      W odniesieniu do art. 4 ust. 3, zgodnie z którym państwa członkowskie mogą określić pułap gwarancji zapłaty w celu zapobiegania wypłacaniu kwot wykraczających poza socjalny cel dyrektywy, i art. 10, zgodnie z którym dyrektywa nie narusza uprawnienia państw członkowskich do podejmowania działań niezbędnych w celu zapobiegania nadużyciom, należy stwierdzić, że państwo członkowskie, które uchybiło zobowiązaniu do transponowania dyrektywy, nie może naruszać wynikających z niej praw jednostek, opierając się na uprawnieniu do ograniczenia gwarancji, z jakiego mogłoby skorzystać, gdyby wydało przepisy niezbędne do wdrożenia dyrektywy (zob., w odniesieniu do podobnego uprawnienia w zakresie zapobiegania nadużyciom w dziedzinie podatkowej, wyrok z dnia 19 stycznia 1982 r. w sprawie 8/81 Becker, Rec. str. 53, pkt 34).

22      Należy zatem stwierdzić, że omawiane przepisy są bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, jeśli chodzi o zakres gwarancji.

23      Jeśli chodzi wreszcie o ustalenie zobowiązanego z tytułu gwarancji, art. 5 dyrektywy stanowi, że:

„Państwa członkowskie ustalają szczegółowe zasady organizacji, finansowania i funkcjonowania instytucji gwarancyjnych, szczególnie przestrzegając następujących zasad:

a)      aktywa instytucji są niezależne od kapitału obrotowego pracodawców i [powinny być uregulowane w taki sposób, aby nie podlegały zajęciu] w trakcie postępowania upadłościowego;

b)      pracodawcy biorą udział w finansowaniu, chyba że [jest ono] w całości zabezpieczone przez władze publiczne;

c)      odpowiedzialność [finansowa] instytucji jest niezależna od wykonywania obowiązku finansowania”.

24      Przedstawiony został pogląd, że ponieważ dyrektywa przewiduje możliwość całkowitego finansowania instytucji udzielających gwarancji przez władze publiczne, niedopuszczalne jest, by państwo członkowskie mogło zniweczyć skuteczność dyrektywy, twierdząc, że mogło przenieść część lub całość swoich obciążeń finansowych na inne podmioty.

25      Argument ten nie zasługuje na przyjęcie. Z przepisów dyrektywy wynika, że państwo członkowskie zobowiązane jest odpowiednio zorganizować cały system gwarancji. Zgodnie z art. 5 państwu członkowskiemu przysługuje szeroki zakres uznania w kwestii organizacji, funkcjonowania i finansowania instytucji udzielających gwarancji. Podkreślić należy, że z podnoszonego przez Komisję faktu, iż dyrektywa przewiduje jako jedną z możliwości całkowite finansowanie tego systemu przez władze publiczne, nie wynika, by można było uznać państwo za zobowiązane z tytułu zaległych roszczeń. Zobowiązanie do zapłaty ciąży na instytucji udzielającej gwarancji i tylko w ramach kompetencji do organizacji systemu gwarancji państwo może przewidzieć całkowite finansowanie instytucji udzielających gwarancji przez władze publiczne. W takim przypadku państwo wykonuje zobowiązanie, które na nim co do zasady nie ciąży.

26      Jak z tego wynika, o ile omawiane przepisy dyrektywy są wystarczająco precyzyjne i bezwarunkowe, jeśli chodzi o określenie kręgu podmiotów uprawnionych z tytułu gwarancji oraz jej zakresu, o tyle elementy te nie wystarczą, by osoby fizyczne mogły powoływać się na te przepisy przed sądami krajowymi. Z jednej strony bowiem przepisy te nie określają podmiotu zobowiązanego z tytułu gwarancji, a z drugiej strony państwa nie można uznać za zobowiązane z tego tylko powodu, że nie wydało w terminie przepisów niezbędnych w celu transpozycji dyrektywy.

27      Na pierwszą część pierwszego pytania trzeba zatem udzielić odpowiedzi, iż przepisy dyrektywy 80/987 określające prawa pracowników należy interpretować w ten sposób, że zainteresowani nie mogą powoływać się na te prawa wobec państwa przed sądami krajowymi w razie niedokonania w terminie transpozycji dyrektywy.

 W przedmiocie odpowiedzialności państwa za szkody wynikające z naruszenia zobowiązań, jakie ciążą na nim na mocy prawa wspólnotowego

28      Druga część pierwszego pytania sądu krajowego dotyczy kwestii, czy państwo członkowskie zobowiązane jest naprawić szkody, jakie osoby fizyczne poniosły z powodu niedokonania transpozycji dyrektywy 80/987.

29      Sąd krajowy porusza więc problem istnienia i zakresu odpowiedzialności państwa za szkody wynikające z naruszenia zobowiązań ciążących na nim na mocy prawa wspólnotowego.

30      Problem ten należy rozważyć w świetle generalnego systemu traktatu i jego podstawowych zasad.

 a) Co do zasady odpowiedzialności państwa

31      Należy przede wszystkim przypomnieć, że traktat EWG ustanowił własny porządek prawny, włączony do systemu prawnego państw członkowskich i wiążący dla ich sądów, którego podmiotami są nie tylko państwa członkowskie, lecz także pochodzące z nich jednostki i który nie tylko nakłada na jednostki zobowiązania, lecz może również być źródłem uprawnień stanowiących element statusu prawnego tych jednostek; nie muszą to być uprawnienia nadane wprost w traktacie, lecz powstają one również jako skutek zobowiązań, które traktat nakłada w sposób ściśle określony zarówno na jednostki, jak i na państwa członkowskie oraz instytucje wspólnotowe (zob. wyrok z dnia 5 lutego 1963 r. w sprawie 26/62 Van Gend en Loos, Rec. str. 3, i wyrok z dnia 15 lipca 1964 r. w sprawie 6/64 Costa, Rec. str. 1141).

32      Trzeba również przypomnieć, że jak wynika z utrwalonego orzecznictwa, do sądów krajowych, które w ramach swoich kompetencji mają za zadanie stosować przepisy prawa wspólnotowego, należy zapewnienie skuteczności tych norm i ochrona wynikających z nich uprawnień jednostek (zob. w szczególności wyrok z dnia 9 marca 1978 r. w sprawie 106/77 Simmenthal, Rec. str. 629, pkt 16, i wyrok z dnia 19 czerwca 1990 r. w sprawie C‑213/98 Factortame, Rec. str. I‑2433, pkt 19).

33      Należy stwierdzić, że brak możliwości uzyskania przez jednostki odszkodowania w przypadku spowodowania uszczerbku dla ich uprawnień poprzez naruszenie prawa wspólnotowego, które może być przypisane państwu członkowskiemu prowadziłoby do podważenia pełnej skuteczności norm wspólnotowych oraz osłabienia ochrony praw, których są one źródłem.

34      Możliwość dochodzenia naprawienia przez państwo członkowskie szkody jest szczególnie niezbędna w sytuacji, gdy jak w niniejszej sprawie, skuteczność norm wspólnotowych jest uzależniona od działania tego państwa, w związku z czym jednostki nie mogą, w braku tego działania, powoływać się przed sądami krajowymi na uprawnienia, jakie przyznaje im prawo wspólnotowe.

35      Jak stąd wynika, zasada odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone jednostkom poprzez naruszenie prawa wspólnotowego, które może być mu przypisane, jest nieodłączną częścią systemu traktatu.

36      Obowiązek naprawienia przez państwo członkowskie szkody znajduje również podstawę w art. 5 traktatu, zgodnie z którym państwa członkowskie zobowiązane są podjąć wszelkie działania o charakterze ogólnym lub jednostkowym, niezbędne w celu wykonania zobowiązań, jakie ciążą na nich na mocy prawa wspólnotowego. Wśród zobowiązań tych znajduje się zaś obowiązek usunięcia niezgodnych z prawem skutków naruszenia prawa wspólnotowego (zob., w odniesieniu do analogicznego postanowienia art. 86 traktatu EWWiS, wyrok z dnia 16 grudnia 1960 r. w sprawie 6/60 Humblet, Rec. str. 1125).

37      Z całości powyższych rozważań wynika, ze prawo wspólnotowe ustanawia zasadę, zgodnie z którą państwa członkowskie zobowiązane są naprawić szkody wyrządzone jednostkom poprzez naruszenie prawa wspólnotowego, które może być mu przypisane.

 b) Co do przesłanek odpowiedzialności państwa

38      Prawo wspólnotowe nakłada więc na państwo odpowiedzialność, lecz przesłanki, na jakich daje ona prawo do odszkodowania, uzależnione są od charakteru, będącego źródłem wyrządzonej szkody, naruszenia prawa wspólnotowego.

39      Gdy, jak w niniejszej sprawie, państwo członkowskie narusza ciążący na nim na mocy art. 189 akapit trzeci traktatu obowiązek podjęcia wszelkich działań niezbędnych w celu osiągnięcia celu założonego w dyrektywie, pełna skuteczność tej normy prawa wspólnotowego wymaga istnienia prawa do uzyskania naprawienia szkody, o ile zostaną spełnione trzy przesłanki.

40      Pierwsza z nich polega na tym, by rezultat zamierzony w dyrektywie obejmował przyznanie jednostkom określonych uprawnień. Drugą przesłanką jest możliwość określenia treści tych uprawnień na podstawie przepisów dyrektywy. Trzecia przesłanka to istnienie związku przyczynowego między naruszeniem zobowiązania ciążącego na państwie, a poniesioną przez poszkodowanych szkodą.

41      Spełnienie tych przesłanek wystarczy do powstania po stronie jednostek prawa do uzyskania naprawienia szkody, bezpośrednio na podstawie prawa wspólnotowego.

42      Z tym zastrzeżeniem naprawienie przez państwo skutków spowodowanej szkody odbywać się winno w ramach krajowego prawa zobowiązań. W braku bowiem przepisów wspólnotowych wyznaczenie właściwego sądu i takie ukształtowania przepisów postępowania sądowego, które zapewni pełną ochronę uprawnień, jakie podmioty wywodzą z prawa wspólnotowego, należy do wewnętrznego porządku prawnego każdego z państw członkowskich (zob. wyroki z dnia 22 stycznia 1976 r. w sprawie 60/75 Russo, Rec. str. 45, z dnia 16 lutego 1976 r. w sprawie 33/76 Rewe, Rec. str. 1989, i wyrok z dnia 7 lipca 1981 r. w sprawie 158/80 Rewe, Rec. str. 1805).

43      Należy ponadto zauważyć, że przesłanki materialne i formalne w zakresie naprawienia szkody, określone w ustawodawstwie poszczególnych krajów, nie mogą być mniej korzystne, niż w przypadku podobnych roszczeń o charakterze wewnętrznym i nie mogą być ustalone w sposób powodujący, że uzyskanie odszkodowania będzie praktycznie niemożliwe lub nadmiernie utrudnione (zob., w odniesieniu do analogicznej dziedziny zwrotu podatków pobranych z naruszeniem prawa wspólnotowego, w szczególności wyrok z dnia 9 listopada 1983 r. w sprawie 199/82 San Giorgio, Rec. str. 3595).

44      W niniejszej sprawie naruszenie przez państwo członkowskie prawa wspólnotowego, poprzez niedokonanie w terminie transpozycji dyrektywy 80/987, zostało stwierdzone wyrokiem Trybunału. Zamierzony rezultat dyrektywy obejmuje przyznanie pracownikom gwarancji zaspokojenia ich zaległych roszczeń dotyczących wynagrodzenia. Jak wynika z analizy pierwszego pytania, treść tego uprawnienia można określić na podstawie przepisów dyrektywy.

45      Stąd do sądu krajowego należy realizacja, w ramach krajowego prawa zobowiązań, uprawnienia pracowników do uzyskania naprawienia szkody, która została im wyrządzona poprzez brak transpozycji dyrektywy.

46      Sądowi krajowemu należy zatem udzielić odpowiedzi, że państwo członkowskie zobowiązane jest naprawić szkody, jakie jednostki poniosły w związku z brakiem transpozycji dyrektywy 80/987.

 W przedmiocie pytań drugiego i trzeciego

47      Biorąc pod uwagę odpowiedź na pierwsze pytanie prejudycjalne, nie ma potrzeby udzielać odpowiedzi na pytania drugie i trzecie .

 W przedmiocie kosztów

48      Koszty poniesione przez rząd włoski, Zjednoczonego Królestwa, niderlandzki i niemiecki oraz Komisję Wspólnot Europejskich, które przedstawiły Trybunałowi uwagi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny w stosunku do postępowania zawisłego przed tym sądem, zatem do niego należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie pytań postawionych mu przez pretura di Vicenza (w sprawie C‑6/90) i pretura di Bassano del Grappa (w sprawie C‑9/90) postanowieniami, odpowiednio, z dni 9 lipca i 30 grudnia 1989 r., orzeka, co następuje:

1)      Przepisy dyrektywy Rady 80/987/EWG z dnia 20 października 1980 r. w sprawie zbliżania ustawodawstw państw członkowskich dotyczących ochrony pracowników na wypadek niewypłacalności pracodawcy określające prawa pracowników należy interpretować w ten sposób, że zainteresowani nie mogą powoływać się na te prawa wobec państwa przed sądami krajowymi w razie niedokonania w terminie transpozycji dyrektywy.

2)      Państwo członkowskie zobowiązane jest naprawić szkody, jakie jednostki poniosły w związku z brakiem transpozycji dyrektywy 80/987/EWG.

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 19 listopada 1991 r.

* Język postępowania: włoski.