Wydanie tymczasowe

WYROK TRYBUNAŁU (dziewiąta izba)

z dnia 7 grudnia 2023 r.(*)

Odesłanie prejudycjalne – Środowisko naturalne – Ochrona siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory – Dyrektywa 92/43/EWG – Artykuł 6 ust. 3 – Pojęcie „planu lub przedsięwzięcia” dla terenów chronionych – Interwencja w lesie w celu zapewnienia jego ochrony przeciwpożarowej – Potrzeba przeprowadzenia uprzedniej oceny skutków tej interwencji dla danego terenu

W sprawie C‑434/22

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez administratīvā rajona tiesa, Rīga tiesu nams (rejonowy sąd administracyjny, wydział w Rydze, Łotwa) postanowieniem z dnia 30 czerwca 2022 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 30 czerwca 2022 r., w postępowaniu:

„Latvijas valsts meži” AS

przeciwko

Dabas aizsardzības pārvalde,

Vides pārraudzības valsts birojs,

przy udziale:

Valsts meža dienests,

TRYBUNAŁ (dziewiąta izba),

w składzie: J.-C. Bonichot (sprawozdawca), pełniący obowiązki prezesa izby, S. Rodin i L.S. Rossi, sędziowie,

rzecznik generalny: J. Kokott,

sekretarz: A. Calot Escobar,

uwzględniając pisemny etap postępowania,

rozważywszy uwagi, które przedstawili:

–        w imieniu „Latvijas valsts meži” AS – M. Gūtmanis,

–        w imieniu Dabas aizsardzības pārvalde – A. Svilāns,

–        w imieniu Komisji Europejskiej – C. Hermes i I. Naglis, w charakterze pełnomocników,

po zapoznaniu się z opinią rzecznik generalnej na posiedzeniu w dniu 13 lipca 2023 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1        Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 6 ust. 3 dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz.U. 1992, L 206, s. 7; zwanej dalej „dyrektywą siedliskową”).

2        Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy „Latvijas valsts meži” AS a administracją regionalną w Kurzeme Dabas aizsardzības pārvalde (urzędu ochrony środowiska naturalnego, Łotwa) w przedmiocie decyzji dyrektora generalnego tej służby z dnia 22 marca 2021 r. zobowiązującej ową spółkę do podjęcia różnych środków mających na celu zmniejszenie negatywnych skutków wycinki drzew na specjalnym obszarze ochrony o znaczeniu wspólnotowym (Natura 2000) Ances purvi un meži (Bagna i lasy Ance) położonym na Łotwie.

 Ramy prawne

 Prawo Unii

 Dyrektywa siedliskowa

3        Artykuł 1 lit. l) dyrektywy siedliskowej definiuje specjalny obszar ochrony jako „teren mający znaczenie dla Wspólnoty wyznaczony przez państwa członkowskie w drodze ustawy, decyzji administracyjnej lub umowy, na którym są stosowane konieczne środki ochronne w celu zachowania lub odtworzenia, we właściwym stanie ochrony, siedlisk przyrodniczych lub populacji gatunków, dla których teren został wyznaczony”.

4        Wyznaczanie specjalnych obszarów ochrony uregulowano w art. 4 ust. 4 tej dyrektywy:

„Po zatwierdzeniu terenu mającego znaczenie dla Wspólnoty zgodnie z procedurą określoną w ust. 2 zainteresowane państwa członkowskie możliwie najszybciej, nie później niż w ciągu sześciu lat, wyznaczają ten teren jako specjalny obszar ochrony, ustalając priorytetowe działania w świetle znaczenia tych terenów dla zachowania lub odtworzenia, we właściwym stanie ochrony, typu siedliska przyrodniczego wymienionego w załączniku I lub gatunku wymienionego w załączniku II, a także do celów spójności »Natury 2000« oraz w świetle zagrożenia degradacją lub zniszczeniem, na które narażone są te tereny”.

5        Ochrona obszarów „Natura 2000” jest uregulowana, w szczególności, w art. 6 wspomnianej dyrektywy, który stanowi:

„1.      Dla specjalnych obszarów ochrony państwa członkowskie tworzą konieczne środki ochronne obejmujące, jeśli zaistnieje taka potrzeba, odpowiednie plany zagospodarowania opracowane specjalnie dla tych terenów bądź zintegrowane z innymi planami rozwoju oraz odpowiednie środki ustawowe, administracyjne lub umowne, odpowiadające ekologicznym wymaganiom typów siedlisk przyrodniczych, wymienionych w załączniku I, lub gatunków, wymienionych w załączniku II, żyjących na tych terenach.

2.      Państwa członkowskie podejmują odpowiednie działania w celu uniknięcia na specjalnych obszarach ochrony pogorszenia stanu siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, jak również w celu uniknięcia niepokojenia gatunków, dla których zostały wyznaczone takie obszary, o ile to niepokojenie może mieć znaczenie w stosunku do celów niniejszej dyrektywy.

3.      Każdy plan lub przedsięwzięcie, które nie jest bezpośrednio związane [z zagospodarowaniem terenu] lub konieczne do zagospodarowania terenu, ale które może na nie w istotny sposób oddziaływać, zarówno oddzielnie, jak i w połączeniu z innymi planami lub przedsięwzięciami, podlega odpowiedniej ocenie jego skutków dla danego terenu z punktu widzenia założeń jego ochrony. W świetle wniosków wynikających z tej oceny oraz bez uszczerbku dla przepisów ust. 4 właściwe władze krajowe wyrażają zgodę na ten plan lub przedsięwzięcie dopiero po upewnieniu się, że nie wpłynie on niekorzystnie na dany teren oraz, w stosownych przypadkach, po uzyskaniu opinii całego społeczeństwa.

4.      Jeśli pomimo negatywnej oceny skutków dla danego terenu oraz braku rozwiązań alternatywnych plan lub przedsięwzięcie musi jednak zostać zrealizowane z powodów o charakterze zasadniczym wynikających z nadrzędnego interesu publicznego, w tym interesów mających charakter społeczny lub gospodarczy, państwo członkowskie stosuje wszelkie środki kompensujące konieczne do zapewnienia ochrony ogólnej spójności »Natury 2000«. O przyjętych środkach kompensujących państwo członkowskie informuje Komisję [Europejską].

Jeżeli dany teren obejmuje typ siedliska przyrodniczego lub jest zamieszkały przez gatunek o znaczeniu priorytetowym, jedyne względy, na które można się powołać, to względy odnoszące się do zdrowia ludzkiego lub bezpieczeństwa publicznego, korzystnych skutków o podstawowym znaczeniu dla środowiska lub, po wyrażeniu opinii przez Komisję, innych powodów o charakterze zasadniczym wynikających z nadrzędnego interesu publicznego”.

 Dyrektywa OOŚ

6        Zgodnie z art. 1 ust. 2 lit. a) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/92/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko (Dz.U. 2012, L 26, s. 1; zwanej dalej „dyrektywą OOŚ”):

„Do celów niniejszej dyrektywy stosuje się następujące definicje:

a)      »przedsięwzięcie« oznacza:

–        wykonanie prac budowlanych lub innych instalacji lub systemów,

–        inne interwencje w otoczeniu naturalnym i krajobrazie, włącznie z wydobywaniem zasobów mineralnych”.

 Prawo łotewskie

 Ustawa o specjalnych obszarach ochrony

7        Dyrektywa siedliskowa została transponowana do prawa łotewskiego w drodze likums „Par īpaši aizsargājamām dabas teritorijām” (ustawy o specjalnych obszarach ochrony) z dnia 2 marca 1993 r. (Latvijas Vēstnesis, 1993, nr 5).

8        Zgodnie z art. 15 tej ustawy, zatytułowanym „Zasady ochrony i użytkowania obszarów ochrony”:

„(1)      Dla obszarów ochrony mogą zostać ustanowione zasady ochrony i użytkowania w celu zapewnienia ochrony tych obszarów i zachowania ich walorów przyrodniczych.

(2)      Dla obszarów ochrony istnieją ogólne zasady ochrony i użytkowania, indywidualne zasady ochrony i użytkowania oraz plany ochrony przyrody”.

9        Zgodnie z art. 43 wspomnianej ustawy, zatytułowanym „Specjalne obszary ochrony mające znaczenie dla Wspólnoty”:

„[…]

(4)      każde planowane działanie lub dokument planistyczny (z wyjątkiem planów ochrony przyrody dla obszarów ochrony i przewidzianych w tych planach działań niezbędnych do zarządzania lub odtwarzania siedlisk gatunków szczególnie chronionych, siedlisk gatunków szczególnie chronionych o ograniczonym użytkowaniu lub szczególnie chronionych biotopów, a także z wyjątkiem organizowania ogólnodostępnej infrastruktury badawczej i turystyki przyrodniczej przewidzianej w planach ochrony przyrody dla obszarów chronionych), które oddzielnie lub w połączeniu z innymi planowanymi działaniami lub innymi dokumentami planistycznymi mogą znacząco oddziaływać na obszar ochrony o znaczeniu europejskim (Natura 2000), podlega ocenie skutków wywieranych na środowisko […]”.

 Ustawa o ochronie przeciwpożarowej i zwalczaniu pożarów

10      Artykuł 10.¹ ust. 1 Ugunsdrošības un ugunsdzēsības likums (ustawy o ochronie przeciwpożarowej i zwalczaniu pożarów) z dnia 24 października 2002 r. (Latvijas Vēstnesis, 2002, nr 165) stanowi, że właściciel lub posiadacz lasu jest zobowiązany do zapewnienia przestrzegania wymagań w dziedzinie ochrony przeciwpożarowej lasów.

11      Artykuł 12 tej ustawy stanowi, że rada ministrów określa wymagania, jakie powinny spełniać osoby fizyczne lub prawne w zakresie zapobiegania pożarom i skutecznego ich gaszenia oraz łagodzenia ich skutków, bez względu na formę własności i położenie danego obiektu.

 Dekret nr 238

12      Punkt 1 Ministru kabineta noteikumi Nr. 238 „Ugunsdrošības noteikumi” (dekretu rady ministrów nr 238 w sprawie ochrony przeciwpożarowej) z dnia 19 kwietnia 2016 r. (Latvijas Vēstnesis, 2016, nr 78) (zwanego dalej „dekretem nr 238”) stanowi, że dekret ten określa wymogi w zakresie zapobiegania zagrożeniom, których muszą przestrzegać osoby fizyczne lub prawne w celu zapobiegania pożarom i ich skutecznego gaszenia oraz łagodzenia ich skutków, niezależnie od formy własności i lokalizacji danego obiektu.

13      Punkt 2.7.¹ wspomnianego dekretu uściśla, że leśną infrastrukturę przeciwpożarową stanowią drogi zlokalizowane na obszarach leśnych, pasy przeciwpożarowe, pasy gleby mineralnej, naturalne drogi gruntowe, punkty czerpania wody dla celów przeciwpożarowych z dojazdem i przeciwpożarowe wieże obserwacyjne.

14      Punkt 417.3 tego dekretu stanowi, że do dnia 1 maja każdego roku zarządca terenu leśnego usuwa podszyt mogący utrudniać poruszanie się pojazdów pożarniczych z dróg leśnych i naturalnych dróg gruntowych, które mogą być wykorzystywane do zwalczania pożarów.

15      Punkt 417.4 dekretu nr 238 stanowi, że do dnia 1 maja każdego roku zarządca terenu leśnego przygotowuje drogi i drogi dojazdowe do punktów czerpania wody dla celów przeciwpożarowych i utrzymuje je w stanie umożliwiającym dojazd pojazdów pożarniczych.

16      Punkt 418 tego dekretu stanowi, że jeżeli zarządca terenu leśnego zarządza obszarem sąsiadujących gruntów leśnych o powierzchni większej niż 5000 ha, sporządza plan zapobiegania zagrożeniom pożarowym dla tego całego terenu leśnego i wprowadza go w życie. Do planu dołącza się mapy kartograficzne wspomnianego terenu leśnego.

 Dekret nr 478

17      Punkt 2 Ministru kabineta noteikumi Nr. 478 Dabas lieguma „Ances purvi un meži” individuālie aizsardzības un izmantošanas noteikumi” (dekretu rady ministrów nr 478 ustanawiającego szczegółowe zasady ochrony i użytkowania rezerwatu przyrody „Bagna i lasy Ance”) z dnia 16 sierpnia 2017 r. (Latvijas Vēstnesis, 2017, nr 164) (zwanego dalej „dekretem nr 478”) przewiduje, że ten obszar przyrodniczy jest utworzony w celu zapewnienia ochrony zespołu krajobrazowego depresji nadmorskich i wydm charakterystycznych dla tego terenu oraz w celu ochrony szczególnie chronionych biotopów i gatunków, mających znaczenie dla Republiki Łotewskiej i Unii Europejskiej.

18      Punkt 11 tego dekretu stanowi:

„Na obszarach leśnych zabrania się:

[…] 11.2.      wycinki suchych drzew i usuwania powalonych drzew, martwych drzew lub ich fragmentów, o średnicy w najgrubszym miejscu większej niż 25 cm, jeżeli ich całkowita objętość jest mniejsza niż 20 metrów na hektar drzewostanu, z następującymi wyjątkami:

11.2.1      wycinka i usuwanie niebezpiecznych drzew, przy pozostawieniu drzew w drzewostanie;

11.2.2      prowadzenie tych działań w priorytetowych biotopach leśnych Unii: w lasach bagiennych (91D0*), w borach bagiennych (9080*), w łęgach i lasach zalewowych (91E0*) oraz w starych lub naturalnych lasach borealnych (9010*), w których zabronione jest ścinanie suchych drzew oraz usuwanie powalonych drzew, ściółki lub jej części, których średnica w najgrubszym miejscu przekracza 25 cm, jest zabronione […]”.

19      Punkt 23.3.3 dekretu nr 478 stanowi, że od dnia 1 lutego do dnia 31 lipca na obszarze sezonowego rezerwatu przyrody zabrania się prowadzenia działalności z zakresu leśnictwa, z wyjątkiem działań związanych z ochroną lasu i zwalczaniem pożarów.

20      Rezerwat przyrody „Bagna i lasy Ance” posiada ponadto plan ochrony przyrody (plan obejmujący lata 2016–2028, zwany dalej „planem ochrony przyrody”), który został zatwierdzony przez vides aizsardzības un reģionālās attīstības ministra rīkojums Nr. 105 (zarządzenie nr 105 ministra ochrony środowiska naturalnego i rozwoju regionalnego) z dnia 28 kwietnia 2016 r.

 Postępowanie główne i pytania prejudycjalne

21      Przedmiotowy rezerwat przyrody jest specjalnym obszarem ochrony mającym znaczenie dla Wspólnoty (Natura 2000) położonym w gminie Ventspils (Łotwa). Obszar ten, o powierzchni 9822 hektarów, został utworzony w celu zapewnienia zachowania biotopów i siedlisk rzadkich i chronionych na Łotwie i w Unii gatunków zwierząt i roślin, a także zespołu krajobrazowego depresji nadmorskich i wydm typowych dla tego regionu, jak również w celu zapewnienia zarządzania nimi.

22      W dniach 7 i 14 stycznia 2021 r. funkcjonariusze urzędu ochrony środowiska naturalnego administracji regionalnej w Kurzeme skontrolowali przedmiotowy obszar przyrodniczy i stwierdzili, że skarżąca w postępowaniu głównym dokonała wycinki drzew na tym obszarze wzdłuż naturalnych dróg gruntowych na długości około 17 km.

23      Urząd ochrony środowiska naturalnego uznał, że przedmiotowe działanie nie było przewidziane ani w planie ochrony przyrody, ani w dekrecie nr 478, i że powinno było zostać uprzednio poddane procedurze oceny jego skutków.

24      Decyzją z dnia 15 stycznia 2021 r. ta sama służba zobowiązała skarżącą w postępowaniu głównym do zmniejszenia negatywnych skutków wywieranych przez działania prowadzone w przedmiotowym rezerwacie przyrody i pozostawienia w drzewostanie wyciętych sosen o średnicy w najgrubszym punkcie powyżej 25 cm, tak aby sosny te stały się poprzez swój rozkład substratem sprzyjającym rozwojowi gatunków owadów szczególnie chronionych na tym obszarze, w szczególności gracza borowego (Tragosoma depsarium) i borodzieja próchnika (Ergates faber).  Ponadto urząd ochrony środowiska naturalnego nakazał skarżącej w postępowaniu głównym uzupełnienie ilości martwego drewna w priorytetowym chronionym biotopie 9010* „Prastare lub naturalne lasy borealne”, ponieważ była ona niewystarczająca.

25      Skarżąca w postępowaniu głównym odwołała się do tej decyzji. Jednakże dyrektor generalny urzędu ochrony środowiska naturalnego utrzymał tę decyzję w mocy decyzją z dnia 22 marca 2021 r. (zwaną dalej „decyzją rozpatrywaną w postępowaniu głównym”).

26      Skarżąca w postępowaniu głównym wniosła do administratīvās rajona tiesa, Rīgas tiesu nams (rejonowego sądu administracyjnego, wydział w Rydze, Łotwa), który jest sądem odsyłającym, skargę o stwierdzenie nieważności decyzji rozpatrywanej w postępowaniu głównym.

27      Podniosła ona, że zarzucane jej działania są wymagane przez przepisy krajowe mające zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów, które to przepisy wymagają utrzymania dróg leśnych i naturalnych dróg gruntowych, w tym wycinki drzew na podstawie zezwoleń wydanych przez Valsts meža dienests (państwową służbę leśną, Łotwa), że działania te nie podlegają procedurze oceny przewidzianej w art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej i że zostały one wykonane zgodnie z planem ochrony przyrody i dekretem nr 478.

28      Skarżąca w postępowaniu głównym utrzymuje ponadto, że środki nałożone w decyzji rozpatrywanej w postępowaniu głównym mają negatywne skutki dla ochrony przed pożarami i ich gaszenia w przedmiotowym rezerwacie przyrody. Zdaniem sądu odsyłającego służba leśna dokonała tego samego stwierdzenia.

29      Sąd odsyłający uważa, że powinien ustalić, czy działania prowadzone przez skarżącą w postępowaniu głównym stanowią działania podlegające procedurze oceny skutków wywieranych przez plany i przedsięwzięcia planowane na specjalnych obszarach ochrony mających znaczenie dla Wspólnoty (Natura 2000), przewidzianej w art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej.

30      W tym celu sąd odsyłający uważa, że powinien najpierw ocenić, czy działania rozpatrywane w postępowaniu głównym stanowią „plan” lub „przedsięwzięcie” w rozumieniu art. 6 ust. 3 tej dyrektywy, ponieważ jedynie „plany” i „przedsięwzięcia” mogące oddziaływać na specjalny obszar ochrony powinny podlegać odpowiedniej ocenie ich skutków na podstawie tego przepisu.

31      Jeżeli taką kwalifikację należy przyjąć w odniesieniu do omawianych prac, sąd odsyłający zastanawia się również, czy prace te są bezpośrednio związane z zagospodarowaniem danego rezerwatu przyrody lub konieczne do jego zagospodarowania, w zakresie, w jakim mają one chronić ten rezerwat przyrody przed zagrożeniem pożarowym. Zgodnie bowiem z art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej ocena skutków dla danego terenu nie jest wymagana w przypadku planów lub przedsięwzięć bezpośrednio związanych z zagospodarowaniem terenu lub koniecznych do jego zagospodarowania.

32      Nawet w braku takiego związku lub takiej konieczności dla zagospodarowania terenu sąd odsyłający zastanawia się, czy ocena skutków rozpatrywanych działań jest jednak wymagana, chociaż działania te są narzucone przez przepisy krajowe mające zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów.

33      W tych okolicznościach administratīvā rajona tiesa, Rīgas tiesu nams (rejonowy sąd administracyjny, wydział w Rydze) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Czy pojęcie »przedsięwzięcia« w rozumieniu art. 1 ust. 2 lit. a) [dyrektywy OOŚ] obejmuje również działania prowadzone na obszarze leśnym w celu zapewnienia utrzymania leśnej infrastruktury przeciwpożarowej na wspomnianym obszarze zgodnie z wymogami w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów określonymi we właściwych przepisach?

2)      W przypadku odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze: czy należy uznać, że działania prowadzone na obszarze leśnym w celu zapewnienia utrzymania leśnej infrastruktury przeciwpożarowej na wspomnianym obszarze zgodnie z wymogami w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów określonymi we właściwych przepisach stanowi przedsięwzięcie, które w rozumieniu art. 6 ust. 3 [dyrektywy siedliskowej] jest bezpośrednio związane z zagospodarowaniem tego terenu lub konieczne do jego zagospodarowania, tak że w odniesieniu do takich działań nie ma konieczności przeprowadzania procedury oceny dla specjalnych obszarów ochrony o znaczeniu europejskim (Natura 2000)?

3)      W przypadku odpowiedzi przeczącej na pytanie drugie: czy art. 6 ust. 3 [dyrektywy siedliskowej] wymaga przeprowadzenia oceny również takich planów i przedsięwzięć (działań), które, nie mając bezpośredniego związku z zagospodarowaniem specjalnego obszaru ochrony lub nie będąc konieczne do zagospodarowania specjalnego obszaru ochrony, mogą jednak istotnie oddziaływać na obszary ochrony o znaczeniu europejskim (Natura 2000), pomimo że owe plany i przedsięwzięcia są wykonywane zgodnie z przepisami krajowymi w celu zapewnienia wymogów ochrony przeciwpożarowej lasów?

4)      W przypadku odpowiedzi twierdzącej na pytanie trzecie: czy taka działalność może być kontynuowana i zakończona przed przeprowadzeniem procedury oceny ex post dla specjalnych obszarów ochrony o znaczeniu europejskim (Natura 2000)?

5)      W przypadku odpowiedzi twierdzącej na pytanie trzecie: czy właściwe organy są zobowiązane w celu uniknięcia ewentualnych znaczących skutków do żądania naprawienia szkody i przyjęcia środków, jeżeli znaczenie skutków nie zostało ocenione w ramach procedury oceny dla specjalnych obszarów ochrony o znaczeniu europejskim (Natura 2000)?”.

 W przedmiocie pytań prejudycjalnych

 W przedmiocie pytania pierwszego

34      Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „przedsięwzięcia” w rozumieniu tego przepisu obejmuje działania prowadzone na wyznaczonym jako specjalny obszar ochrony obszarze leśnym w celu zapewnienia utrzymania tam leśnej infrastruktury przeciwpożarowej, zgodnie z wymogami przewidzianymi w przepisach krajowych w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów.

35      Na wstępie należy przypomnieć, że przepis ten przewiduje, iż na specjalnych obszarach ochrony, w rozumieniu art. 1 lit. l) dyrektywy siedliskowej, „[k]ażdy plan lub przedsięwzięcie, które nie jest bezpośrednio związane [z zagospodarowaniem terenu] lub konieczne do zagospodarowania terenu, ale które może na nie w istotny sposób oddziaływać, zarówno oddzielnie, jak i w połączeniu z innymi planami lub przedsięwzięciami, podlega odpowiedniej ocenie jego skutków dla danego terenu z punktu widzenia założeń jego ochrony”.

36      W pierwszej kolejności należy wskazać, że dyrektywa siedliskowa nie zawiera definicji pojęcia „przedsięwzięcia”. Natomiast art. 1 ust. 2 lit. a) dyrektywy OOŚ, do którego sąd odsyłający odniósł się wprost w swoim pytaniu, podaje definicję tego pojęcia, zgodnie z którą „przedsięwzięcie” w rozumieniu tej ostatniej dyrektywy obejmuje wykonanie prac budowlanych lub innych instalacji lub systemów, jak również inne interwencje w otoczeniu naturalnym i krajobrazie, włącznie z wydobywaniem zasobów mineralnych.

37      Trybunał orzekł zaś, że pojęcie „przedsięwzięcia” w rozumieniu dyrektywy siedliskowej obejmuje pojęcie „przedsięwzięcia” w rozumieniu dyrektywy OOŚ, w związku z czym jeżeli dane działanie jest objęte zakresem stosowania dyrektywy OOŚ, to tym bardziej musi ono wchodzić w zakres stosowania dyrektywy siedliskowej (wyrok z dnia 9 września 2020 r., Friends of the Irish Environnement, C‑254/19, EU:C:2020:680, pkt 29 i przytoczone tam orzecznictwo).

38      W drugiej kolejności – z orzecznictwa Trybunału wynika, że „przedsięwzięcie” w rozumieniu dyrektywy OOŚ wiąże się z wykonaniem prac lub interwencji zmieniających stan fizyczny danego terenu (zob. podobnie wyrok z dnia 17 marca 2011 r., Brussels Hoofdstedelijk Gewest i in., C‑275/09, EU:C:2011:154, pkt 24). W niniejszej sprawie działania rozpatrywane w postępowaniu głównym polegały na wycince drzew służącej utrzymaniu naturalnych dróg gruntowych przecinających odnośny rezerwat przyrody. Spełniają one zatem kryterium rzeczowe pojęcia „przedsięwzięcia” w rozumieniu dyrektywy OOŚ.

39      Natomiast nie ogranicza tego pojęcia żadne kryterium prawne. Dlatego też okoliczność, że rozpatrywane prace w zakresie wycinki drzew zostały narzucone przez przepisy krajowe mające zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów, nie może podważyć uznania tych prac za „przedsięwzięcia” w rozumieniu dyrektywy OOŚ.

40      Z powyższego wynika, że wspomniane prace w zakresie wycinki stanowią „przedsięwzięcie” w rozumieniu dyrektywy OOŚ, a w konsekwencji „przedsięwzięcie” w rozumieniu art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej.

41      W świetle całości powyższych rozważań na pytanie pierwsze trzeba odpowiedzieć, iż art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „przedsięwzięcia” w rozumieniu tego przepisu obejmuje działania prowadzone na wyznaczonym jako specjalny obszar ochrony obszarze leśnym w celu zapewnienia utrzymania tam leśnej infrastruktury przeciwpożarowej, zgodnie z wymogami przewidzianymi w przepisach krajowych mających zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów, jeżeli działania te zmieniają stan fizyczny danego terenu.

 W przedmiocie pytania drugiego

42      Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej należy interpretować w ten sposób, że działania prowadzone na wyznaczonym jako specjalny obszar ochrony obszarze leśnym w celu zapewnienia utrzymania tam leśnej infrastruktury przeciwpożarowej, zgodnie z wymogami przewidzianymi w przepisach krajowych mających zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów, powinny być uznane za przedsięwzięcie „bezpośrednio związane z zagospodarowaniem terenu lub konieczne do zagospodarowania terenu” w rozumieniu tego przepisu, a w konsekwencji nie muszą podlegać ocenie ich skutków dla danego terenu.

43      Na mocy bowiem art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej jeżeli prace rozpatrywane w postępowaniu głównym, które zostały wykonane zgodnie z przepisami krajowymi mającymi zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów, są bezpośrednio związane z zagospodarowaniem danego terenu lub konieczne do jego zagospodarowania, nie musiały podlegać ocenie ich skutków dla tego terenu.

44      W pierwszej kolejności – z art. 1 lit. l) dyrektywy siedliskowej wynika, że specjalny obszar ochrony wyznaczany jest w celu zachowania lub odtworzenia, we właściwym stanie ochrony, niektórych siedlisk lub gatunków przyrodniczych. W tym celu państwa członkowskie ustanawiają, na mocy art. 6 ust. 1 dyrektywy siedliskowej, konieczne środki ochronne obejmujące, jeśli zaistnieje taka potrzeba, odpowiednie plany zagospodarowania opracowane specjalnie dla danych terenów bądź zintegrowane z innymi planami rozwoju oraz odpowiednie środki ustawowe, administracyjne lub umowne, odpowiadające ekologicznym wymaganiom typów siedlisk przyrodniczych wymienionych w załączniku I do tej dyrektywy lub żyjących na tych terenach gatunków wymienionych w załączniku II do tej dyrektywy.

45      Z powyższego wynika, że środki ochronne, o których mowa w art. 6 ust. 1 dyrektywy siedliskowej, muszą być bezpośrednio związane z zagospodarowaniem danego terenu lub konieczne do jego zagospodarowania w rozumieniu art. 6 ust. 3 tej dyrektywy.

46      W drugiej kolejności, jak zauważyła rzecznik generalna w pkt 37 opinii, środki ostrożności mające na celu zapobieganie pożarom lub ich zwalczanie mogą być związane z zagospodarowaniem terenu chronionego lub konieczne do jego zagospodarowania. Ponadto, zgodnie z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, zarówno plan ochrony, jak i dekret nr 478 zawierają pośrednie wskazówki co do konieczności przyjęcia środków zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów na danym terenie.

47      Niemniej jednak nie wszystkie środki mające na celu zapewnienie ochrony specjalnego obszaru ochrony przed zagrożeniem pożarowym lasów są bezpośrednio związane z zagospodarowaniem danego terenu lub konieczne do jego zagospodarowania. Trzeba jeszcze, aby środki te były konieczne do zachowania lub odtworzenia, we właściwym stanie ochrony, chronionych siedlisk lub gatunków i proporcjonalne do tych celów, co oznacza, że powinny być one dostosowane do danego obszaru i odpowiednie do wykonania wspomnianych celów.

48      Co się tyczy, w niniejszej sprawie, prac w zakresie wycinki drzew w celu utrzymania naturalnych dróg gruntowych na obszarze chronionym, należy ocenić, czy prace te mają wpływ na określone cele w zakresie ochrony, a jeśli tak, to czy ryzyko przyszłego niekorzystnego wpływy na teren, którego dotyczą pożary, uzasadnia wspomniane prace, przy uwzględnieniu całej charakterystyki tego obszaru.

49      Dokonanie takiej oceny wymaga przeprowadzenia odpowiedniej oceny skutków wywieranych przez środki planowane w ramach ochrony przeciwpożarowej, na podstawie art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej.

50      Inaczej jest tylko wtedy, gdy środki te należą już do środków, które zostały przyjęte na podstawie art. 6 ust. 1 dyrektywy siedliskowej i które z tego tytułu są bezpośrednio związane z zagospodarowaniem danego terenu lub konieczne do jego zagospodarowania.

51      W świetle całości powyższych rozważań na pytanie drugie trzeba odpowiedzieć, iż art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej należy interpretować w ten sposób, że działania prowadzone na wyznaczonym jako specjalny obszar ochrony obszarze leśnym w celu zapewnienia utrzymania tam infrastruktury przeciwpożarowej, zgodnie z wymogami przewidzianymi w przepisach krajowych mających zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów, nie mogą ze względu na sam tylko fakt, iż mają taki cel, być uznane za bezpośrednio związane z zagospodarowaniem danego terenu lub konieczne do jego zagospodarowania, a zatem nie mogą być zwolnione z oceny ich skutków dla tego terenu, chyba że należą do środków ochrony terenu już przyjętych na podstawie art. 6 ust. 1 dyrektywy siedliskowej.

 W przedmiocie pytania trzeciego

52      Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej należy interpretować w ten sposób, że przewiduje on obowiązek przeprowadzenia oceny planów i przedsięwzięć, o których mowa w tym przepisie, nawet jeśli ich wykonanie jest wymagane przez przepisy krajowe mające zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów.

53      W pierwszej kolejności należy przypomnieć, że każdy plan lub przedsięwzięcie, które nie jest bezpośrednio związane z zagospodarowaniem terenu lub konieczne do jego zagospodarowania, ale które może na ten teren w istotny sposób oddziaływać, powinno podlegać odpowiedniej ocenie jego skutków dla tego terenu, który to wymóg wiąże się z koniecznością zidentyfikowania, oceny i uwzględnienia wszystkich skutków tego planu lub przedsięwzięcia dla owego terenu. Taki plan lub przedsięwzięcie należy poddać takiej ocenie, jeżeli istnieje prawdopodobieństwo lub ryzyko, że ów plan lub przedsięwzięcie wpłynie na dany teren w istotny sposób, który to warunek, biorąc pod uwagę zasadę ostrożności, należy uznać za spełniony, jeżeli istnienia prawdopodobieństwa lub ryzyka znaczących niekorzystnych skutków dla tego terenu nie można wykluczyć w świetle najlepszej wiedzy naukowej w tej dziedzinie, przy uwzględnieniu w szczególności charakterystyki i specyficznych uwarunkowań środowiskowych rzeczonego terenu (zob. podobnie wyrok z dnia 10 listopada 2022 r., AquaPri, C‑278/21, EU:C:2022:864, pkt 49, 50 i przytoczone tam orzecznictwo). Do sądu odsyłającego należy dokonanie oceny, czy przedsięwzięcie rozpatrywane w postępowaniu głównym może mieć istotny wpływ na dany teren, przy uwzględnieniu okoliczności, że – jak zauważyła rzecznik generalna w pkt 45 opinii – przepisy krajowe mające zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów nie mogą zwolnić planu lub przedsięwzięcia z obowiązku przestrzegania wymogów określonych w art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej.

54      Niemniej jednak w drugiej kolejności należy podkreślić, że nie ma sprzeczności między wynikającym z prawa krajowego obowiązkiem przyjęcia pewnych środków mających na celu zapobieganie pożarom lasów i ich zwalczanie a przewidzianym w art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej obowiązkiem uprzedniego poddania tych środków ocenie ich skutków dla danego terenu, jeżeli mogą one mieć istotny wpływ na specjalny obszar ochrony.

55      W istocie, po pierwsze, ocena ta – przeciwnie – pozwala określić sposoby wdrożenia wspomnianych środków najbardziej odpowiednie do zachowania lub odtworzenia, we właściwym stanie ochrony, siedlisk lub gatunków przyrodniczych, dla których ochrony dany specjalny obszar ochrony został ustanowiony.

56      Po drugie, nawet w przypadku gdy w ocenie stwierdzono negatywne skutki planowanych środków dla tego terenu i gdy nie istnieją rozwiązania alternatywne, art. 6 ust. 4 dyrektywy siedliskowej przewiduje, że środki te mogą jednak zostać zrealizowane, jeżeli uzasadniają to powody o charakterze zasadniczym wynikające z nadrzędnego interesu publicznego, o ile państwo członkowskie podejmie wszelkie środki kompensujące konieczne do zapewnienia ochrony ogólnej spójności „Natury 2000” [zob. podobnie wyrok z dnia 17 kwietnia 2018 r., Komisja/Polska (Puszcza Białowieska), C‑441/17, EU:C:2018:255, pkt 190].

57      W trzeciej kolejności należy w każdym wypadku przypomnieć, że Trybunał orzekł, iż art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej nie zezwala państwu członkowskiemu na wydanie przepisów krajowych, które zwalniałyby w sposób ogólny pewne typy planów lub przedsięwzięć z obowiązku dokonania oceny skutków dla na danego terenu [wyrok z dnia 22 czerwca 2022 r., Komisja/Słowacja (Ochrona głuszca zwyczajnego), C‑661/20, EU:C:2022:496, pkt 69 i przytoczone tam orzecznictwo].

58      Możliwość ogólnego zwolnienia pewnych rodzajów działań, zgodnie z obowiązującymi przepisami krajowymi, z oceny ich skutków dla danego terenu chronionego mogłaby bowiem niekorzystnie wpłynąć na integralność tego terenu.

59      Ponadto należy zauważyć, że w niniejszej sprawie z akt sprawy przedłożonych Trybunałowi wynika, iż przepisy krajowe mające zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów nie przewidują takiej możliwości.

60      W świetle całości powyższych rozważań na pytanie trzecie trzeba odpowiedzieć, iż art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej należy interpretować w ten sposób, że przewiduje on obowiązek przeprowadzenia oceny planów i przedsięwzięć, o których mowa w tym artykule, nawet jeśli ich wykonanie jest wymagane przez przepisy krajowe mające zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów.

 W przedmiocie pytania czwartego

61      Poprzez pytanie czwarte sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej należy interpretować w ten sposób, że działania mające na celu zapewnienie utrzymania leśnej infrastruktury przeciwpożarowej na obszarze leśnym wyznaczonym jako specjalny obszar ochrony mogą być kontynuowane i zakończone przed rozpoczęciem procedury oceny ich skutków przewidzianej w tym przepisie.

62      Zgodnie z art. 6 ust. 3 zdanie drugie dyrektywy siedliskowej „[w] świetle wniosków wynikających z [oceny skutków dla danego terenu] oraz bez uszczerbku dla przepisów ust. 4 właściwe władze krajowe wyrażają zgodę na ten plan lub przedsięwzięcie dopiero po upewnieniu się, że nie wpłynie on niekorzystnie na dany teren oraz, w stosownych przypadkach, po uzyskaniu opinii całego społeczeństwa”. Wobec tego żaden plan lub przedsięwzięcie nie może zostać zrealizowane na specjalnym obszarze ochrony przed dokonaniem oceny jego skutków dla danego terenu.

63      Trybunał wielokrotnie potwierdzał uprzedni charakter procedury oceny przewidzianej w art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej (wyroki: z dnia 7 września 2004 r., Waddenvereniging i Vogelbeschermingsvereniging, C‑127/02, EU:C:2004:482, pkt 34; z dnia 11 kwietnia 2013 r., Sweetman i in., C‑258/11, EU:C:2013:220, pkt 28; a także z dnia 21 lipca 2016 r., Orleans i in., C‑387/15 i C‑388/15, EU:C:2016:583, pkt 43).

64      Jak wskazała rzecznik generalna w pkt 54 opinii, konieczne jest zresztą, aby ocena skutków planu lub przedsięwzięcia poprzedzała jego realizację. W istocie, po pierwsze, ocena a posteriori nie pozwoliłaby uniknąć naruszenia stanu ochrony terenu. Po drugie, często trudno byłoby ocenić zakres tych skutków w braku uprzedniej inwentaryzacji pierwotnego stanu terenu.

65      Dyrektywa siedliskowa nie pozwala zatem na wykonanie planu lub przedsięwzięcia na specjalnym obszarze ochrony, ani tym bardziej na jego kontynuowanie i zakończenie, zanim nie zostanie przeprowadzona odpowiednia ocena jego skutków dla danego terenu.

66      Zakaz ten ma zastosowanie do prowadzonych na wyznaczonym jako specjalny obszar ochrony obszarze leśnym w celu zapewnienia utrzymania tam leśnej infrastruktury przeciwpożarowej na tym obszarze działań mających charakter przedsięwzięcia w rozumieniu art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej, jak wynika z odpowiedzi udzielonej przez Trybunał na pytanie pierwsze.

67      Wspomniany zakaz nie ma natomiast zastosowania do działań prowadzonych w ramach środków ochrony terenu przyjętych na podstawie art. 6 ust. 1 dyrektywy siedliskowej. Jak zostało bowiem wskazane w pkt 52 i 53 niniejszego wyroku, działania te należy uznać z tego tytułu za bezpośrednio związane z zagospodarowaniem terenu lub konieczne do jego zagospodarowania.

68      Zatem jeżeli działania w zakresie utrzymania leśnej infrastruktury przeciwpożarowej zostały już przewidziane w ramach środków ochrony terenu na podstawie art. 6 ust. 1 dyrektywy siedliskowej, nie muszą podlegać ocenie przewidzianej w art. 6 ust. 3 tej dyrektywy.

69      Jak zauważyła rzecznik generalna w pkt 57 opinii, należy również wyróżnić przypadek, w którym aktualne lub bezpośrednie zagrożenie wymaga niezwłocznego zastosowania środków niezbędnych do ochrony terenu. W takim przypadku uprzednie przeprowadzenie procedury oceny skutków tych środków dla danego terenu mogłoby nie służyć celowi tej procedury, czyli ochronie terenu, lecz przeciwnie, mogłoby być dla niej niekorzystne.

70      Może tak być w szczególności w przypadku środków nadzwyczajnych podejmowanych w celu ochrony i zwalczania pożarów lasów. Do sądu odsyłającego należy ocena, czy wykonanie prac będących przedmiotem sporu w postępowaniu głównym bez uprzedniej oceny ich skutków dla danego rezerwatu przyrody mogło być z tego tytułu uzasadnione.

71      W świetle powyższych rozważań na pytanie czwarte trzeba odpowiedzieć, iż art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej należy interpretować w ten sposób, że działania mające na celu zapewnienie utrzymania leśnej infrastruktury przeciwpożarowej na obszarze leśnym wyznaczonym jako specjalny obszar ochrony nie mogą być rozpoczęte ani tym bardziej nie mogą być kontynuowane i zakończone przed przeprowadzeniem procedury oceny ich skutków przewidzianej w tym artykule, chyba że działania te należą do środków ochrony terenu już przyjętych na podstawie art. 6 ust. 1 tej dyrektywy lub że aktualne lub bezpośrednie zagrożenie naruszające ochronę tego terenu wymaga ich natychmiastowego wykonania.

 W przedmiocie pytania piątego

72      Poprzez pytanie piąte sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej należy interpretować w ten sposób, że zobowiązuje on właściwe organy do przyjęcia środków w celu zaradzenia ewentualnym istotnym skutkom wywieranym przez prace wykonane bez poddania ich uprzedniej ocenie przewidzianej w tym przepisie oraz do wymagania naprawienia szkody spowodowanej tymi pracami.

73      Na wstępie należy zastanowić się nad użytecznością pytania piątego w postaci, w jakiej zostało ono sformułowane, dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym.

74      W decyzji rozpatrywanej w postępowaniu głównym dyrektor generalny urzędu ochrony środowiska naturalnego nakazał bowiem skarżącej w postępowaniu głównym, po pierwsze, pozostawienie na miejscu wyciętych sosen o średnicy większej niż 25 cm, a po drugie, odtworzenie ilości martwego drewna w priorytetowym chronionym biotopie 9010* „Prastare lub naturalne lasy borealne”, którą uznał za niewystarczającą.

75      Jak zauważyła jednak rzecznik generalna w pkt 69 i 72 opinii, pierwszy nakaz ma na celu uniemożliwienie kontynuowania prac wykonywanych z naruszeniem art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej, zaś drugi stanowi przypomnienie pkt 11.2 dekretu nr 478, nakazującego zrezygnowanie z usunięcia martwego drewna, jeżeli jego ilość jest niewystarczająca.

76      Innymi słowy, decyzja rozpatrywana w postępowaniu głównym nie wydaje się mieć na celu zaradzenia skutkom prac wykonywanych przez skarżącą w postępowaniu głównym ani żądania od niej naprawienia szkody spowodowanej tymi pracami.

77      Należy jednak przypomnieć, że wyłącznie do sądu krajowego, przed którym zawisł spór i na którym spoczywa odpowiedzialność za przyszły wyrok, należy, przy uwzględnieniu okoliczności konkretnej sprawy, zarówno ocena, czy do wydania wyroku jest mu niezbędne uzyskanie orzeczenia prejudycjalnego, jak i ocena znaczenia pytań, które zadaje Trybunałowi.

78      W niniejszej sprawie z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że pytanie piąte dotyczy, podobnie jak pozostałe zadane pytania, wykładni art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej i nie jest oczywiste, że jest ono pozbawione znaczenia dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym. Trybunał jest zatem właściwy do udzielenia na nie odpowiedzi.

79      W pierwszej kolejności należy stwierdzić, że dyrektywa siedliskowa, a w szczególności jej art. 6 ust. 3, nie zawiera przepisów dotyczących konsekwencji, jakie należy wyciągnąć z naruszenia obowiązku uprzedniej oceny skutków planu lub przedsięwzięcia dla środowiska naturalnego (zob. podobnie wyrok z dnia 29 lipca 2019 r., Inter‑Environnement Wallonie i Bond Beter Leefmilieu Vlaanderen, C‑411/17, EU:C:2019:622, pkt 169).

80      Artykuł 6 ust. 2 tej dyrektywy wymaga jedynie, aby państwa członkowskie podjęły „odpowiednie działania w celu uniknięcia na specjalnych obszarach ochrony pogorszenia stanu siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, jak również w celu uniknięcia niepokojenia gatunków, dla których zostały wyznaczone takie obszary, o ile to niepokojenie może mieć znaczenie w stosunku do celów [wspomnianej] dyrektywy”.

81      Zgodnie z przewidzianą w art. 4 ust. 3 TUE zasadą lojalnej współpracy państwa członkowskie mają jednak obowiązek usunięcia sprzecznych z prawem skutków naruszenia prawa Unii (wyroki: z dnia 16 grudnia 1960 r., Humblet/État belge, 6/60‑IMM, EU:C:1960:48, s. 1146; z dnia 7 stycznia 2004 r., Wells, C‑201/02, EU:C:2004:12, pkt 64). Obowiązek ten odnosi się do każdego organu danego państwa członkowskiego, a w szczególności do organów krajowych, które są zobowiązane do podjęcia w ramach swoich właściwości wszelkich środków niezbędnych do tego, aby zaradzić zaniechaniu przeprowadzenia oceny skutków planu lub przedsięwzięcia dla środowiska naturalnego [zob. podobnie wyrok z dnia 12 listopada 2019 r., Komisja/Irlandia (Park wiatrowy Derrybrien), C‑261/18, EU:C:2019:955, pkt 75]. Wspomniany obowiązek spoczywa również na przedsiębiorstwach należących do danego państwa członkowskiego [zob. podobnie wyrok z dnia 12 listopada 2019 r., Komisja/Irlandia (Park wiatrowy Derrybrien), C‑261/18, EU:C:2019:955, pkt 91].

82      Na mocy tej zasady dane państwo członkowskie jest również zobowiązane o naprawienia szkody spowodowanej zaniechaniem przeprowadzenia oceny skutków planu lub przedsięwzięcia dla środowiska naturalnego (wyrok z dnia 7 stycznia 2004 r., Wells, C‑201/02, EU:C:2004:12, pkt 66).

83      Natomiast z samej zasady lojalnej współpracy, która wiąże wyłącznie państwa członkowskie i ich organy, nie może dla jednostek wynikać obowiązek naprawienia szkód wyrządzonych środowisku naturalnemu na specjalnym obszarze ochrony poprzez prace, które podjęły one bez poddania tych prac odpowiedniej ocenie przewidzianej w art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej.

84      Ponieważ dyrektywa siedliskowa nie zawiera żadnego przepisu dotyczącego naprawienia szkód wyrządzonych środowisku naturalnemu, a w każdym razie na jednostki nie można nałożyć żadnego obowiązku wyłącznie na podstawie tej dyrektywy, wyłącznie z prawa łotewskiego może wynikać obowiązek naprawienia szkody takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym.

85      Należy dodać, że w przypadku gdyby taki obowiązek został przewidziany w prawie łotewskim, czego sprawdzenie należy do sądu odsyłającego, właściwe organy krajowe byłyby zobowiązane do jego zastosowania.

86      W konsekwencji art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej w związku z zasadą lojalnej współpracy nie może zobowiązywać właściwych organów do żądania od jednostek naprawienia takiej szkody.

87      Wobec tego przepis ten nie zobowiązuje skarżącej w postępowaniu głównym do naprawienia szkody spowodowanej pracami, które wykonała bez uprzedniego przeprowadzenia odpowiedniej oceny, a zatem pozwala właściwym organom na nakazanie jej naprawienia tej szkody jedynie w przewidzianej przez rzecznik generalną w pkt 73 opinii sytuacji, w której należałoby skarżącą zrównać z organem danego państwa członkowskiego. Jeżeli natomiast ma ona status jednostki, organy te nie mogą wymagać od niej, wyłącznie na podstawie wspomnianego przepisu i zasady lojalnej współpracy, naprawienia wyżej wymienionych szkód.

88      W świetle całości powyższych rozważań na pytanie piąte trzeba odpowiedzieć, iż art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej w związku z zasadą lojalnej współpracy należy interpretować w ten sposób, że zobowiązuje on dane państwo członkowskie, w szczególności jego właściwe organy, do przyjęcia środków w celu zaradzenia ewentualnym istotnym skutkom dla środowiska naturalnego wywieranym przez prace wykonane bez uprzedniego przeprowadzenia przewidzianej w tym przepisie odpowiedniej oceny tych skutków i do naprawienia szkód spowodowanych tymi pracami. Nie zobowiązuje on natomiast tego państwa członkowskiego do wymagania naprawienia takiej szkody od jednostek, w przypadku gdy można ją im przypisać.

 W przedmiocie kosztów

89      Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (dziewiąta izba) orzeka, co następuje:

1)      Artykuł 6 ust. 3 dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „przedsięwzięcia” w rozumieniu tego przepisu obejmuje działania prowadzone na wyznaczonym jako specjalny obszar ochrony obszarze leśnym w celu zapewnienia utrzymania tam leśnej infrastruktury przeciwpożarowej, zgodnie z wymogami przewidzianymi w przepisach krajowych mających zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów, jeżeli działania te zmieniają stan fizyczny danego terenu.

2)      Artykuł 6 ust. 3 dyrektywy 92/43 należy interpretować w ten sposób, że działania prowadzone na wyznaczonym jako specjalny obszar ochrony obszarze leśnym w celu zapewnienia utrzymania tam infrastruktury przeciwpożarowej, zgodnie z wymogami przewidzianymi w przepisach krajowych mających zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów, nie mogą ze względu na sam tylko fakt, iż mają taki cel, być uznane za bezpośrednio związane z zagospodarowaniem danego terenu lub konieczne do jego zagospodarowania, a zatem nie mogą być zwolnione z oceny ich skutków dla tego terenu, chyba że należą do środków ochrony terenu już przyjętych na podstawie art. 6 ust. 1 tej dyrektywy.

3)      Artykuł 6 ust. 3 dyrektywy 92/43 należy interpretować w ten sposób, że przewiduje on obowiązek przeprowadzenia oceny planów i przedsięwzięć, o których mowa w tym przepisie, nawet jeśli ich wykonanie jest wymagane przez przepisy krajowe mające zastosowanie w dziedzinie zapobiegania zagrożeniom pożarowym lasów.

4)      Artykuł 6 ust. 3 dyrektywy 92/43 należy interpretować w ten sposób, że działania mające na celu zapewnienie utrzymania leśnej infrastruktury przeciwpożarowej na obszarze leśnym wyznaczonym jako specjalny obszar ochrony nie mogą być rozpoczęte ani tym bardziej nie mogą być kontynuowane i zakończone przed przeprowadzeniem procedury oceny ich skutków przewidzianej w tym artykule, chyba że działania te należą do środków ochrony terenu już przyjętych na podstawie art. 6 ust. 1 tej dyrektywy lub że aktualne lub bezpośrednie zagrożenie naruszające ochronę tego terenu wymaga ich natychmiastowego wykonania.

5)      Artykuł 6 ust. 3 dyrektywy 92/43 w związku z zasadą lojalnej współpracy należy interpretować w ten sposób, że zobowiązuje on dane państwo członkowskie, w szczególności jego właściwe organy, do przyjęcia środków w celu zaradzenia ewentualnym istotnym skutkom dla środowiska naturalnego wywieranym przez prace wykonane bez uprzedniego przeprowadzenia przewidzianej w tym przepisie odpowiedniej oceny tych skutków i do naprawienia szkód spowodowanych tymi pracami. Nie zobowiązuje on natomiast tego państwa członkowskiego do wymagania naprawienia takiej szkody od jednostek, w przypadku gdy można ją im przypisać.

Podpisy

*      Język postępowania: łotewski.