–

w imieniu notariusz Justyny Gawlicy – M. Margoński, zastępca notarialny,

–

w imieniu rządu polskiego – B. Majczyna i S. Żyrek, w charakterze pełnomocników,

–

w imieniu rządu hiszpańskiego – M.J. Ruiz Sánchez, w charakterze pełnomocnika,

–

w imieniu rządu węgierskiego – Zs. Biró-Tóth i M.Z. Fehér, w charakterze pełnomocników,

–

w imieniu Komisji Europejskiej – S.L. Kalėda i W. Wils, w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 22 i 75 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz.U. 2012, L 201, s. 107).

2

Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu pomiędzy OP, obywatelką ukraińską zamieszkałą w Polsce, w którym to państwie jest współwłaścicielką nieruchomości, a zastępcą notarialnym notariusz Justyny Gawlicy, prowadzącej kancelarię notarialną w Krapkowicach (zwanym dalej „zastępcą notarialnym”), w przedmiocie odmowy sporządzenia przez tego ostatniego testamentu urzędowego zawierającego klauzulę, na podstawie której prawem właściwym dla dziedziczenia po OP miałoby być prawo ukraińskie.

3

Motywy 7, 37, 38, 57 i 59 rozporządzenia nr 650/2012 mają następujące brzmienie:

[…]

[…]

[…]

4

Artykuł 5 omawianego rozporządzenia, zatytułowany „Umowa prorogacyjna”, stanowi w ust. 1:

„W przypadku gdy wybrane przez zmarłego prawo regulujące dziedziczenie po nim zgodnie z art. 22 jest prawem państwa członkowskiego, zainteresowane strony mogą umówić się, że wyłączną jurysdykcję do orzekania w każdej kwestii dotyczącej dziedziczenia mają sąd lub sądy tego państwa członkowskiego”.

5

Artykuł 6 rozporządzenia nr 650/2012, zatytułowany „Stwierdzenie braku jurysdykcji w przypadku wyboru prawa”, stanowi:

„W przypadku gdy wybrane przez zmarłego prawo regulujące dziedziczenie po nim zgodnie z art. 22 jest prawem państwa członkowskiego, sąd, do którego wniesiono sprawę na podstawie art. 4 lub 10:

[…]”.

6

Artykuł 12 ust. 1 tego rozporządzenia stanowi:

„W przypadku gdy majątek zmarłego obejmuje składniki majątku znajdujące się w państwie trzecim, sąd, do którego wniesiono sprawę spadkową, może, na wniosek jednej ze stron, zdecydować o nieorzekaniu w odniesieniu do jednego składnika lub większej ich liczby, jeżeli można oczekiwać, że jego orzeczenie odnoszące się do tych składników nie będzie uznane ani, w stosownych przypadkach, nie zostanie stwierdzona jego wykonalność w tym państwie trzecim”.

7

Artykuł 20 rozporządzenia nr 650/2012, zatytułowany „Powszechne stosowanie”, ma następujące brzmienie:

„Prawo wskazane przez niniejsze rozporządzenie stosuje się niezależnie od tego, czy jest ono prawem państwa członkowskiego”.

8

Artykuł 21 tego rozporządzenia, zatytułowany „Zasada ogólna”, stanowi:

„1.   Jeżeli przepisy niniejszego rozporządzenia nie stanowią inaczej, prawem właściwym dla ogółu spraw dotyczących spadku jest prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci.

[…]”.

9

Artykuł 22 wspomnianego rozporządzenia, zatytułowany „Wybór prawa”, stanowi w ust. 1:

„Każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących jego spadku.

[…]”.

10

Artykuł 75 rozporządzenia nr 650/2012, zatytułowany „Stosunek do istniejących konwencji międzynarodowych”, stanowi w ust. 1:

„Niniejsze rozporządzenie nie stanowi przeszkody dla stosowania konwencji międzynarodowych, których stroną w chwili przyjęcia niniejszego rozporządzenia jest jedno lub większa liczba państw członkowskich, a które dotyczą spraw objętych przepisami niniejszego rozporządzenia.

[…]”.

11

Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą z dnia 24 maja 1993 r. o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych (zwana dalej „umową dwustronną”) stanowi w art. 37:

„Stosunki prawne w zakresie dziedziczenia mienia ruchomego określa prawo tej Umawiającej się Strony, której obywatelem był spadkodawca w chwili śmierci.

Stosunki prawne w zakresie dziedziczenia mienia nieruchomego określa prawo tej Umawiającej się Strony, na której terytorium mienie to jest położone.

Ustalenie, czy rzecz wchodząca w skład spadku jest ruchomością, czy nieruchomością, określa prawo tej Umawiającej się Strony, na której terytorium rzecz ta się znajduje”.

12

OP jest obywatelką ukraińską zamieszkałą w Polsce i współwłaścicielką lokalu mieszkalnego znajdującego się w tym państwie. Zwróciła się ona w Polsce do zastępcy notarialnego o sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego zawierającego klauzulę, na podstawie której prawem właściwym dla dziedziczenia po niej miałoby być prawo ukraińskie.

13

Zastępca notarialny odmówił sporządzenia testamentu, a w uzasadnieniu podał głównie dwa powody. Po pierwsze, jego zdaniem art. 22 rozporządzenia nr 650/2012 w świetle jego motywu 38 przyznaje prawo wyboru prawa właściwego wyłącznie obywatelom państw członkowskich Unii. Po drugie, art. 37 umowy dwustronnej, która w każdym razie ma pierwszeństwo przed przepisami tego rozporządzenia, stanowi, że prawem właściwym w zakresie dziedziczenia jest: w przypadku ruchomości – prawo państwa, którego obywatelem jest spadkodawca, a w przypadku nieruchomości – prawo państwa, w którym nieruchomości są położone. Wobec tego zastępca notarialny przyjął, że prawem właściwym dla dziedziczenia po OP jest prawo polskie w odniesieniu do nieruchomości, których właścicielką jest ona w Polsce.

14

OP wniosła zażalenie na odmowę zastępcy notarialnego do Sądu Okręgowego w Opolu (Polska), który jest sądem odsyłającym, a w uzasadnieniu wskazała, że odmowa opierała się na błędnej wykładni rozporządzenia nr 650/2012. W tym względzie podniosła w szczególności, że art. 22 tego rozporządzenia stanowi, że „każdy” może dokonać wyboru prawa swojego państwa jako prawa właściwego w sprawie spadkowej. Ponadto utrzymywała, że art. 75 ust. 1 omawianego rozporządzenia ma na celu zapewnienie zgodności tego rozporządzenia z obowiązkami wynikającymi z umów wiążących państwa członkowskie z państwami trzecimi. Skoro jednak umowa dwustronna nie zawiera postanowień dotyczących wyboru prawa właściwego w sprawie spadkowej, zdaniem OP stosowanie art. 22 rozporządzenia nr 650/2012 nie jest z nią niezgodne.

15

W tych okolicznościach Sąd Okręgowy w Opolu postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

16

Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 22 rozporządzenia nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, że obywatel państwa trzeciego zamieszkujący w państwie członkowskim Unii może dokonać wyboru prawa tego państwa trzeciego jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących spadku po nim.

17

Artykuł 22 rozporządzenia nr 650/2012 stanowi, że „[k]ażdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących jego spadku”.

18

Jak wynika z brzmienia tego przepisu, dotyczy on „każdego” bez rozróżnienia na obywateli państw członkowskich Unii i na obywateli państw trzecich. Jedynym ograniczeniem swobody wyboru, jaka przysługuje takiej osobie, jest bowiem możliwość wyboru wyłącznie prawa państwa, którego obywatelstwo ta osoba posiada, i to niezależnie od tego, czy państwo to jest państwem członkowskim Unii, czy też nie.

19

W związku z tym nie można przyjąć, że jedynie obywatele Unii mogą korzystać z takiej swobody wyboru.

20

Ta literalna wykładnia znajduje potwierdzenie w innych przepisach rozporządzenia nr 650/2012, które również odnoszą się do prawa państwa nienależącego do Unii.

21

I tak, po pierwsze, art. 20 wspomnianego rozporządzenia stanowi, że prawo wskazane przez to rozporządzenie stosuje się niezależnie od tego, czy jest ono prawem państwa członkowskiego. Tymczasem, o ile z motywu 57 rozporządzenia nr 650/2012 wynika, że określone w tym rozporządzeniu normy kolizyjne mogą doprowadzić do zastosowania prawa państwa trzeciego i że w takim przypadku należy wziąć pod uwagę przepisy odsyłające przewidziane w prawie prywatnym międzynarodowym tego państwa, o tyle wyraźnie wskazano w nim, że należy wykluczyć tego rodzaju odesłanie „w przypadkach, gdy zmarły dokonał wyboru prawa państwa trzeciego”.

22

Po drugie, art. 5 tego rozporządzenia ogranicza umowy prorogacyjne do sytuacji, w której „wybrane przez zmarłego prawo regulujące dziedziczenie po nim zgodnie z art. 22 [tego rozporządzenia] jest prawem państwa członkowskiego”. Podobnie art. 6 tego rozporządzenia reguluje stwierdzenie braku jurysdykcji, „[w] przypadku gdy wybrane przez zmarłego prawo regulujące dziedziczenie po nim zgodnie z art. 22 jest prawem państwa członkowskiego”. Takie uściślenia mają sens tylko wtedy, gdy istnieje możliwość wyboru prawa innego niż prawo państwa członkowskiego. Tymczasem, jeżeli nie jest to prawo państwa członkowskiego, może to być jedynie prawo państwa trzeciego.

23

Po trzecie, ponieważ zgodnie z brzmieniem motywu 38 rozporządzenia nr 650/2012 „[n]iniejsze rozporządzenie powinno umożliwić obywatelom ułożenie zawczasu ich spraw spadkowych poprzez dokonanie wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia po nich”, motyw ten odnosi się w sposób ogólny do każdego „obywatela”, a nie tylko do obywateli Unii.

24

Biorąc pod uwagę całość powyższych rozważań, odpowiedź na pytanie pierwsze jest następująca: art. 22 rozporządzenia nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, że obywatel państwa trzeciego zamieszkujący w państwie członkowskim Unii może dokonać wyboru prawa tego państwa trzeciego jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących spadku po nim.

25

Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 75 rozporządzenia nr 650/2012 w związku z art. 22 tego rozporządzenia należy interpretować w ten sposób, że w przypadku gdy przed przyjęciem tego rozporządzenia państwo członkowskie Unii zawarło z państwem trzecim umowę dwustronną, która wskazuje prawo właściwe dla dziedziczenia i nie przewiduje wyraźnie możliwości wyboru innego prawa, obywatel tego państwa trzeciego, zamieszkujący w rozpatrywanym państwie członkowskim, może dokonać wyboru prawa tego państwa trzeciego jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących spadku po nim.

26

W kwestii tej z art. 75 ust. 1 rozporządzenia nr 650/2012 wynika zasadniczo, że stosowanie tego rozporządzenia nie może stanowić przeszkody dla stosowania konwencji międzynarodowych, których stroną jest jedno lub większa liczba państw członkowskich, o ile, po pierwsze, dane państwo lub państwa członkowskie były już stronami rozpatrywanej konwencji międzynarodowej w chwili przyjęcia rozporządzenia nr 650/2012, a po drugie, konwencja ta dotyczy spraw objętych przepisami tego rozporządzenia. Tymczasem z orzecznictwa Trybunału wynika, że jeżeli prawodawca Unii przewiduje, iż stosowanie danego rozporządzenia „nie narusza” istniejących konwencji międzynarodowych, mają one zastosowanie w przypadku zbiegu przepisów z takim rozporządzeniem (zob. analogicznie wyrok z dnia 4 maja 2010 r., TNT Express Nederland, C‑533/08, EU:C:2010:243, pkt 46).

27

W związku z tym, w sytuacji gdy państwo członkowskie jest stroną umowy dwustronnej zawartej z państwem trzecim przed wejściem w życie rozporządzenia nr 650/2012, a owa umowa dwustronna zawiera postanowienia przewidujące normy mające zastosowanie w zakresie dziedziczenia, to zastosowanie mają co do zasady owe postanowienia, a nie przepisy przewidziane w rozporządzeniu nr 650/2012 w tej dziedzinie.

28

Ponadto, jak zauważył rzecznik generalny w pkt 29 i 30 opinii, art. 75 rozporządzenia nr 650/2012 nie jest przepisem odosobnionym w ramach aktów prawa Unii w dziedzinie współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlowych. Wiele innych rozporządzeń i konwencji dotyczy bowiem stosunków między jednostkami w europejskiej przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości i zawiera przepisy, które wpisują się w logikę analogiczną do art. 75 rozporządzenia nr 650/2012.

29

Tymczasem w tym kontekście Trybunał orzekł, że treść przepisu regulującego w ramach rozpatrywanego aktu prawa Unii relacje między tym aktem a umowami międzynarodowymi nie może pozostawać w sprzeczności z zasadami leżącymi u podstaw prawodawstwa, którego część on stanowi (zob. podobnie wyrok z dnia 4 maja 2010 r., TNT Express Nederland, C‑533/08, EU:C:2010:243, pkt 51).

30

W niniejszej sprawie celem rozporządzenia nr 650/2012, jak wynika zasadniczo z jego motywów 7 i 59, jest usuwanie przeszkód w swobodnym przepływie osób, które mogą napotkać trudności w wykonywaniu przysługujących im praw w zakresie spraw spadkowych mających skutki transgraniczne, w szczególności poprzez ustanowienie norm dotyczących jurysdykcji i prawa właściwego w tej dziedzinie oraz uznawania i wykonywania w jednym państwie członkowskim orzeczeń i aktów z innych państw członkowskich.

31

W tym względzie art. 21 tego rozporządzenia, zatytułowany „Zasada ogólna”, ustanawia łącznik domyślny, który określa się poprzez odniesienie do miejsca zwykłego pobytu zmarłego w chwili śmierci. W świetle struktury tego rozporządzenia możliwość wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada zmarły, uregulowana w art. 22 tego rozporządzenia, powinna być postrzegana jako ustanawiająca odstępstwo od ogólnej zasady zawartej w art. 21 tego rozporządzenia.

32

Ponadto zarówno miejsce zwykłego pobytu, jak i obywatelstwo stanowią obiektywne łączniki, które – zarówno jeden, jak i drugi – przyczyniają się do realizacji celu pewności prawa uczestników postępowania spadkowego, do którego dąży – jak wynika z jego motywu 37 – rozporządzenie nr 650/2012.

33

Z powyższych rozważań wynika, że możliwości wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia nie można uznać za zasadę leżącą u podstaw rozporządzenia nr 650/2012, a tym samym za zasadę współpracy sądowej w sprawach cywilnych i handlowych w ramach Unii, której instrumentem jest owo rozporządzenie.

34

Prawdą jest, że Trybunał orzekł, iż ogólny cel tego rozporządzenia, jakim jest wzajemne uznawanie orzeczeń wydanych w państwach członkowskich w sprawach spadkowych, wiąże się z zasadą jednolitości statutu spadkowego (zob. podobnie wyrok z dnia 21 czerwca 2018 r., Oberle, C‑20/17, EU:C:2018:485, pkt 53, 54). Nie jest to jednak zasada bezwzględna [zob. podobnie wyrok z dnia 16 lipca 2020 r., E.E. (Jurysdykcja i prawo właściwe dla dziedziczenia), C‑80/19, EU:C:2020:569, pkt 69].

35

W tym względzie, jak zauważył rzecznik generalny w pkt 71 opinii, art. 12 ust. 1 wspomnianego rozporządzenia wprowadza wyraźnie odstępstwo od tej zasady, ponieważ pozwala właściwemu sądowi nie orzekać w przedmiocie składników majątku znajdujących się w państwach trzecich z obawy, że orzeczenie nie zostanie uznane lub nie zostanie stwierdzona jego wykonalność w tych państwach trzecich.

36

Wynika z tego, że prawodawca Unii wyraźnie zamierzał przestrzegać, w pewnych szczególnych przypadkach, modelu rozdziału spadku, który może zostać wdrożony w stosunkach z niektórymi państwami trzecimi.

37

W konsekwencji należy przyjąć, że system rozporządzenia nr 650/2012 nie stoi na przeszkodzie temu, by na mocy umowy dwustronnej zawartej między państwem członkowskim a państwem trzecim przed przyjęciem tego rozporządzenia i w świetle odstępstwa przewidzianego w art. 75 ust. 1 tego rozporządzenia obywatel państwa trzeciego zamieszkujący w państwie członkowskim związanym tą umową dwustronną nie miał możliwości wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia po nim. Ponadto taki wniosek jest zgodny z zasadą ustanowioną w art. 351 akapit pierwszy TFUE, dotyczącą skutków umów międzynarodowych zawartych przez państwa członkowskie przed ich przystąpieniem do Unii.

38

W świetle całości przedstawionego powyżej uzasadnienia odpowiedź na pytanie drugie jest następująca: art. 75 rozporządzenia nr 650/2012 w związku z art. 22 tego rozporządzenia należy interpretować w ten sposób, że nie stoi on na przeszkodzie temu, by w przypadku gdy przed przyjęciem tego rozporządzenia państwo członkowskie Unii zawarło z państwem trzecim umowę dwustronną, która wskazuje prawo właściwe dla dziedziczenia i nie przewiduje wyraźnie możliwości wyboru innego prawa, obywatel tego państwa trzeciego, zamieszkujący w rozpatrywanym państwie członkowskim, nie mógł dokonać wyboru prawa tego państwa trzeciego jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących spadku po nim.

39

Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje: