1.

Konwencja z Aarhus ( 2 ) została opisana przez byłego sekretarza generalnego ONZ Kofiego Annana jako „najambitniejsze przedsięwzięcie w dziedzinie demokracji środowiskowej podjęte pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych” ( 3 ). Zdaniem jej autorów konwencja to „więcej niż umowa w sprawie ochrony środowiska”, ponieważ „odnosi się do podstawowych aspektów praw człowieka i demokracji, w tym przejrzystości rządu, zdolności reagowania i odpowiedzialności wobec społeczeństwa” ( 4 ). Stwierdzenie to, jak wskazano w literaturze naukowej, przyczynia się do „obszernej polemiki na temat tego, jak należy interpretować i rozumieć konwencję” ( 5 ).

2.

W przedstawionym w niniejszej sprawie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Curtea de Apel Târgu Mureş (Sąd apelacyjny w Târgu Mureş, Rumunia, zwany dalej „sądem odsyłającym”) zwraca się o wskazówki dotyczące zdolności prawnej i legitymacji procesowej adwokackiej spółki partnerskiej, która domaga się dostępu do wymiaru sprawiedliwości w dziedzinie ochrony środowiska w celu obrony interesów jej członków i interesu ogólnego. W przedstawionych pytaniach zwrócono się do Trybunału o ponowne zbadanie przepisów proceduralnych, jakie państwa członkowskie mogą ustanowić dla członków „społeczeństwa” w celu wniesienia skargi w zakresie prawa ochrony środowiska Unii Europejskiej w świetle ciążącego na państwach członkowskich obowiązku zapewnienia skutecznej ochrony środowiska.

3.

Artykuł 2 konwencji z Aarhus, zatytułowany „Definicje”, stanowi w ust. 4, że „społeczeństwo” oznacza „jedną lub więcej osób fizycznych lub prawnych oraz zgodnie z ustawodawstwem krajowym lub praktyką krajową, ich stowarzyszenia, organizacje lub grupy”.

4.

Artykuł 9 konwencji z Aarhus, zatytułowany „Dostęp do wymiaru sprawiedliwości”, stanowi w ust. 2–4:

„2.   Każda ze Stron zapewni, w ramach krajowego porządku prawnego, że [by] członkowie zainteresowanej społeczności:

Określenie tego, co stanowi wystarczający interes oraz naruszenie uprawnień, następuje zgodnie z wymaganiami prawa krajowego i stosownie do celu, jakim jest przyznanie zainteresowanej społeczności szerokiego dostępu do wymiaru sprawiedliwości w zakresie określonym niniejszą konwencją. Dla osiągnięcia tego interes organizacji pozarządowej spełniającej wymagania, o których mowa w artykule 2 ustęp 5, uważa się za wystarczający w rozumieniu litery a). Taką organizację uważa się również za posiadającą uprawnienia mogące być przedmiotem naruszeń w rozumieniu litery b).

[…]

3.   Dodatkowo i bez naruszania postanowień odnoszących się do procedur odwoławczych, o których mowa w ustępach 1 i 2, każda ze Stron zapewnia, że [by] członkowie społeczeństwa spełniający wymagania, o ile takie istnieją, określone w prawie krajowym, będą mieli [mieli] dostęp do administracyjnej lub sądowej procedury umożliwiającej kwestionowanie działań lub zaniechań osób prywatnych lub władz publicznych naruszających przepisy jej prawa krajowego w dziedzinie środowiska.

4.   Dodatkowo i bez naruszania postanowień ust. 1, procedury, o których mowa powyżej w ust. 1, 2 i 3, przewidują odpowiednie i prawnie skuteczne środki zaradcze, włączając w to, jeśli okaże się to potrzebne, wstrzymanie wykonania kwestionowanego działania, oraz są bezstronne, oparte na zasadzie równości, terminowe i niedyskryminacyjne ze względu na koszty. […]”.

5.

Artykuł 8 dyrektywy Rady 1999/31/WE ( 6 ), zatytułowany „Warunki udzielenia zezwolenia”, stanowi w lit. a) ppkt (i):

„Państwa członkowskie podejmują środki, aby:

6.

Artykuł 5 ust. 5 Legea nr. 51/1995 pentru organizarea și exercitarea profesiei de avocat (ustawy nr 51/1995 o organizacji i wykonywaniu zawodu adwokata, zwanej dalej „ustawą nr 51/1995”), stanowi:

„Adwokacka spółka partnerska składa się z dwóch lub więcej stałych adwokatów. W adwokackiej spółce partnerskiej mogą wykonywać swój zawód również adwokaci współpracujący lub zatrudnieni prawnicy. […]”

7.

Artykuł 196 ust. 3 Statutul profesiei de avocat din 3 decembrie 2011 (statutu zawodu adwokata z dnia 3 grudnia 2011 r., zwanego dalej „statutem zawodu adwokata”), przyjętego przez Uniunea Națională a Barourilor din România stanowi:

„(3) W przypadku sporów wynikających z wykonywania działalności zawodowej, spółka partnerska posiada legitymację procesową do działania jako powód lub pozwany, nawet jeśli nie posiada osobowości prawnej”.

8.

Legea contenciosului administrativ nr. 554/2004 (ustawa nr 554/2004 o postępowaniu sądowo-administracyjnym) stanowi w art. 1 ust. 1 i 2:

„(1)   Każdy, kto uważa, że organ publiczny naruszył jedno z jego praw lub uzasadnionych interesów na skutek aktu administracyjnego lub braku rozpatrzenia wniosku w terminie wyznaczonym w tym celu ustawą, może wystąpić do właściwego sądu administracyjnego celem natychmiastowego uchylenia aktu, uznania dochodzonego prawa lub uzasadnionego interesu oraz odszkodowania za poniesioną szkodę. Uzasadniony interes może być zarówno prywatny, jak i publiczny.

(2)   Osoba, której jedno z jej praw lub uzasadnionych interesów zostało naruszone aktem administracyjnym o charakterze indywidualnym, skierowanym do innej osoby, może zwrócić się do sądu administracyjnego”.

9.

Zgodnie z art. 2 ust. 1 lit. p), r) i s) ustawy nr 554/2004 o postępowaniu sądowo-administracyjnym:

„(1)   Na potrzeby niniejszej ustawy poniższe terminy i wyrażenia należy rozumieć w następujący sposób:

10.

Artykuł 8 ust. 11 ustawy nr 554/2004 o postępowaniu sądowo-administracyjnym stanowi:

„Osoby fizyczne i osoby prawne prawa prywatnego mogą proponować działania na rzecz ochrony uzasadnionego interesu publicznego jedynie posiłkowo, jeżeli szkoda w uzasadnionym interesie publicznym jest logicznie związana z naruszeniem prawa podmiotowego lub słusznego interesu prywatnego”.

11.

Ordonanța de urgență a Guvernului nr. 195/2005 privind protecția mediului (rządowy dekret nadzwyczajny nr 195/2005 w sprawie ochrony środowiska, zwany dalej „OUG nr 195/2005”) stanowi w art. 5 lit. d):

„Państwo uznaje prawo każdej osoby do »zdrowego i ekologicznie zrównoważonego środowiska«, gwarantując w tym celu:

12.

Artykuł 20 OUG nr 195/2005 stanowi w ust. 5 i 6:

„(5)   Dostęp społeczeństwa do wymiaru sprawiedliwości odbywa się w oparciu o obowiązujące przepisy.

(6)   Organizacje pozarządowe promujące ochronę środowiska mają prawo do wszczynania postępowań w sprawach środowiskowych i mają legitymację procesową w sporach dotyczących ochrony środowiska”.

13.

Skarżąca jest adwokacką spółką partnerską. Wniosła ona skargę do Tribunalul Cluj (sądu okręgowego w Klużu, Rumunia) przeciwko jednostkom samorządu terytorialnego, w której wniosła, po pierwsze, o stwierdzenie nieważności decyzji administracyjnych dotyczących zatwierdzenia planu zagospodarowania przestrzennego i pozwolenia na budowę składowiska odpadów Pojorâta (zwanego dalej „składowiskiem”) (zwanych dalej „zaskarżonymi aktami administracyjnymi”), a po drugie, o rozbiórkę składowiska.

14.

Skarżąca powołała się na legitymację procesową w odniesieniu do interesów trzech adwokatów wchodzących w skład tej spółki. Interes ten polegał zasadniczo na tym, co skarżąca zakwalifikowała jako „silny wpływ” składowiska na jego członków ze względu na wywoływane przez nie poczucie konsternacji. Skarżąca twierdziła również, że działała w obronie interesu ogólnego regionu Bukovina i jego ludności. Stwierdziła, że jej członkowie posługiwali się środkami prawnymi, jakimi dysponują dzięki swojemu zawodowi, w celu ochrony środowiska i zdrowia ludzkiego. Co do istoty skargi skarżąca podnosi szereg argumentów dotyczących niezgodności z prawem zaskarżonych aktów administracyjnych.

15.

Druga strona postępowania zarzuciła skarżącej, że nie posiada ona ani legitymacji do wszczęcia postępowania sądowego, ani legitymacji procesowej. Co do istoty skargi podniosła ona, że budowa składowiska spełnia wszystkie wymogi techniczne określone w dyrektywie 1999/31.

16.

Wyrokiem z dnia 7 lutego 2019 r. Tribunalul Cluj (sąd okręgowy w Klużu) uznał, że skoro w świetle prawa krajowego adwokacka spółka partnerska ma zdolność prawną, to powinna ona mieć zdolność sądową. W związku z tym oddalił on zarzut dotyczący braku legitymacji tej spółki do wytoczenia postępowania sądowego. Tribunalul Cluj (sąd okręgowy w Klużu) uwzględnił natomiast zarzut dotyczący braku legitymacji procesowej i interesu prawnego spółki. Orzekł on w szczególności, że zgodnie z art. 8 ust. 1 bis ustawy nr 554/2004 o postępowaniu sądowo-administracyjnym skarżący może powołać się na interes publiczny jedynie pomocniczo, jeżeli naruszenie interesu publicznego wynika z naruszenia prawa lub uzasadnionego interesu prywatnego. Uznał on, że w ramach OUG nr 195/2005, który reguluje dostęp do wymiaru sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska, należy dokonać rozróżnienia między organizacjami pozarządowymi zajmującymi się ochroną środowiska a wszystkimi innymi osobami. W odróżnieniu bowiem od organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną środowiska, które mają legitymację procesową w sprawach dotyczących środowiska, wszystkie inne osoby, takie jak skarżąca w postępowaniu głównym, muszą przestrzegać ogólnych zasad legitymacji procesowej, które zależą od dowodu naruszenia prawa lub uzasadnionego interesu. W zakresie, w jakim skarżąca wszczęła „obiektywny” spór, to jest spór mający na celu ochronę interesu publicznego bez powoływania się na naruszenie prawa lub uzasadnionego interesu prywatnego, Tribunalul Cluj (sąd okręgowy w Klużu) stwierdził brak legitymacji procesowej skarżącej.

17.

Skarżący i Consiliul Judeåean Suceava (rada okręgu Suczawa) zaskarżyli wyrok Tribunalul Cluj (sądu okręgowego w Klużu) do Curtea de Apel Cluj (sądu apelacyjnego w Klużu, Rumunia). Postanowieniem nr 1195 z dnia 26 września 2019 r. sąd ten oddalił odwołanie wzajemne wniesione przez radę okręgu Suczawa, uwzględnił odwołanie wniesione przez skarżącego, uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania przez Tribunalul Cluj (sąd okręgowy w Klużu).

18.

W toku postępowania apelacyjnego rada okręgu Suczawa wniosła do Înalta Curte de Casație și Justiție (najwyższego sądu kasacyjnego, Rumunia) wniosek o przekazanie sprawy innej jurysdykcji. Wniosek został uwzględniony. Sprawa została następnie przekazana sądowi odsyłającemu, Curtea de Apel Târgu Mureș (sądowi apelacyjnemu w Târgu Mureș). Wyrok Curtea de Apel Cluj (sądu apelacyjnego w Klużu) został automatycznie uchylony w wyniku uwzględnienia wniosku o przeniesienie.

19.

Sąd odsyłający zauważa, że ogólna zasada legitymacji procesowej w postępowaniu administracyjnym opiera się na „sporze subiektywnym”, czyli na tym, w którym powoływane są prawa lub interesy jednostki. Wyjaśnia on, że osoba, której prawa lub uzasadnione interesy zostały naruszone, musi powołać się na własny interes, który prawodawca określa jako „uzasadniony interes prywatny”. Jedynie pomocniczo, po powołaniu się na uzasadniony interes prywatny, osoba fizyczna, prawna lub zainteresowana organizacja może wszcząć „obiektywny spór” poprzez wniesienie skargi w celu ochrony uzasadnionego interesu publicznego.

20.

W szczególności w dziedzinie ochrony środowiska sąd odsyłający zauważa, że OUG nr 195/2005 uznaje możliwość obiektywnego sporu. Jednakże kategoria osób, które mogą powoływać się przede wszystkim i bezpośrednio na uzasadniony interes publiczny, ogranicza się do organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną środowiska. Wszyscy pozostali członkowie społeczności uzyskują dostęp do wymiaru sprawiedliwości zgodnie z ogólnymi zasadami postępowania administracyjnego.

21.

W sprawie w postępowaniu głównym skarżąca jest adwokacką spółką partnerską, która zgodnie z prawem ma ograniczoną legitymację do wszczęcia postępowania sądowego w odniesieniu do sporów wynikających z wykonywania jej działalności zawodowej.

22.

Sąd odsyłający wskazuje, że skarżąca wniosła skargę we własnym imieniu, w celu obrony interesów trzech wchodzących w jej skład adwokatów. W tym kontekście sąd odsyłający wyjaśnia, że pytanie pierwsze obejmuje dwa aspekty. Pierwszym aspektem jest to, czy skarżąca może zostać uznana za „społeczeństwo” w rozumieniu art. 2 ust. 4 i art. 9 ust. 3 konwencji. Drugi aspekt dotyczy tego, czy skarżąca może z tych samych powodów powoływać się na prawa i interesy wchodzących w jej skład osób fizycznych.

23.

W przypadku udzielenia przez Trybunał odpowiedzi twierdzącej na jeden lub oba aspekty pytania pierwszego sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy art. 9 ust. 3 konwencji z Aarhus w związku z prawem do skutecznej ochrony sądowej na podstawie art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”) należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie przepisowi prawa krajowego, który uzależnia dostęp do wymiaru sprawiedliwości adwokackiej spółki partnerskiej od wykazania jej własnego interesu, czy też od tego, że poprzez wniesienie skargi zmierza ona do ochrony sytuacji prawnej bezpośrednio związanej ze szczególnym celem utworzenia tej spółki.

24.

Trzecie pytanie prejudycjalne dotyczy zasady, zgodnie z którą postępowanie sądowe nie powinno być dyskryminacyjne ze względu na koszty, zgodnie z art. 9 ust. 4 konwencji z Aarhus. W tym względzie sąd odsyłający zauważa, że art. 451–453 Codul de proecudură civilă (kodeksu postępowania cywilnego, zwanego dalej „kodeksem postępowania cywilnego”) zawierają szczegółowe zestawienie kosztów postępowania (tj. kosztów sądowych należnych państwu, honorariów adwokackich, honorariów doradców, kwot należnych świadkom itp.), określają stronę, którą można obciążyć kosztami postępowania (a mianowicie stronę przegrywającą, na wniosek strony wygrywającej), a także różne kryteria, które sąd może zastosować w celu obniżenia w sposób uzasadniony honorariów adwokackich. Możliwość obniżenia wynagrodzenia ma zastosowanie w szczególności w przypadku, gdy opłaty te są wyraźnie nieproporcjonalne do wartości lub złożoności sprawy lub do pracy wykonanej przez adwokata, biorąc pod uwagę okoliczności sprawy.

25.

Sąd odsyłający zastanawia się jednak, czy wspomniane wyżej ogólne przepisy prawa krajowego zawierają wystarczające kryteria umożliwiające podmiotowi prawa prywatnego ocenę i przewidywanie znacznych kosztów sporów wynikających z nieprzestrzegania przepisów dotyczących ochrony środowiska. Podkreśla on, że takie koszty mogą zniechęcić daną osobę do podjęcia działań w tej sprawie.

26.

W tych okolicznościach faktycznych i prawnych Curtea de Apel Târgu Mureș (sąd apelacyjny w Târgu Mureș) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

27.

Rada okręgu Suczawa, Irlandia, rząd polski i Komisja Europejska przedstawiły uwagi na piśmie. Skarżąca w postępowaniu głównym, Rada okręgu Suczawa, Irlandia i Komisja zostały również wysłuchane na rozprawie w dniu 4 maja 2023 r.

28.

W swoich uwagach na piśmie Komisja wskazała, że sprawa w postępowaniu głównym jest objęta zakresem stosowania prawa Unii w dziedzinie ochrony środowiska. W tym względzie zauważa ona, że we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wymieniono zarówno dyrektywę 1999/31, jak i dyrektywę 2011/92/UE ( 7 ) oraz że zaskarżone akty administracyjne wchodzą w zakres stosowania prawa Unii.

29.

Komisja wyraziła jednak pewne wątpliwości co do jasności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. Podniosła ona konkretnie, że sąd odsyłający nie wyjaśnił, jakie prawa skarżąca wywodzi z prawa Unii, ani w jaki sposób „znaczący wpływ”, jaki zdaniem skarżącej miało składowisko na jej członków, mógłby być istotny z punktu widzenia prawa Unii ( 8 ). Niemniej jednak Komisja, opierając się na utrwalonym orzecznictwie, zgodnie z którym pytania dotyczące prawa Unii korzystają z domniemania, iż mają one znaczenie dla sprawy ( 9 ), twierdzi, że pytania te są dopuszczalne.

30.

Zgadzam się z Komisją, że sprawa w postępowaniu głównym jest objęta zakresem stosowania prawa Unii. Przede wszystkim należy przypomnieć, że Trybunał jest właściwy do orzekania w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni konwencji z Aarhus, podpisanej przez Wspólnotę, a następnie zatwierdzonej decyzją 2005/370, której postanowienia stanowią zatem integralną część porządku prawnego Unii ( 10 ). Następnie z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że przedmiotowe składowisko zostało zbudowane zgodnie z wymogami określonymi w dyrektywie 1999/31 i że było przedmiotem oceny oddziaływania na środowisko zgodnie z dyrektywą 2011/92.

31.

Prawdą jest, że sąd odsyłający nie wyjaśnił, jakie prawa skarżący wywodzą z prawa Unii. Zapytana w tej kwestii na rozprawie skarżąca podniosła, że wywodzi z prawa Unii prawa procesowe wynikające z dyrektywy 1999/31, dyrektywy 2001/42/UE ( 11 ) i dyrektywy 2011/92. W odniesieniu do dyrektywy 2001/42 skarżąca wskazała, że przyjęcie planu zagospodarowania składowiska nie zostało poprzedzone oceną oddziaływania na środowisko i że naruszone zostało prawo społeczeństwa do informacji. Co się tyczy dyrektywy 2011/92, skarżąca wskazała, że ocena oddziaływania na środowisko została przeprowadzona, lecz przeprowadzona procedura była błędna, a prawo społeczeństwa do informacji zgodnie z art. 11 dyrektywy 2011/92 zostało naruszone. Skarżąca nie odniosła się do dyrektywy 1999/31.

32.

W tym względzie należy zauważyć, że pytania prejudycjalne dotyczą wyłącznie art. 9 ust. 3 i 4 konwencji z Aarhus. Następnie z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że co do istoty skarżąca przedstawiła szereg argumentów dotyczących niezgodności z prawem zaskarżonych aktów administracyjnych, podczas gdy pozwani podnieśli, że składowisko spełniało wszystkie wymogi techniczne określone w dyrektywie 1999/31.

33.

W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z art. 8 dyrektywy 1999/31 właściwe władze nie wydają zezwolenia na utworzenie składowiska odpadów, dopóki nie upewnią się, że spełnione są wszystkie niezbędne wymogi. W zakresie, w jakim skarga dotyczy ewentualnych naruszeń obowiązków nałożonych przez tę dyrektywę ( 12 ), zgadzam się z twierdzeniem rządu polskiego, zgodnie z którym odpowiedź na wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym może opierać się na założeniu, że skarżąca zmierza w szczególności do powołania się na naruszenie obowiązków wynikających z dyrektywy 1999/31. Powinno to wystarczyć, aby Trybunał odpowiedział na zadane pytania bez konieczności dalszego badania znaczenia innych dyrektyw prawa Unii w dziedzinie środowiska.

34.

W konsekwencji pytania prejudycjalne są istotne z punktu widzenia prawa Unii w zakresie, w jakim kontrola sądowa zaskarżonych aktów administracyjnych dotyczy ewentualnych naruszeń obowiązków wynikających z dyrektywy 1999/31. Pytania te zostaną zatem przeformułowane ( 13 ).

35.

W pytaniach prejudycjalnych sąd odsyłający zwraca się o dokonanie wykładni art. 2 ust. 4 i art. 9 ust. 3 i 4 konwencji z Aarhus w świetle art. 19 TUE i art. 47 karty. Jednakże, jak wskazała Komisja w swoich uwagach na piśmie, przewidziany w art. 19 ust. 1 TFUE i ciążący na państwach członkowskich obowiązek ustanowienia środków niezbędnych do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej w dziedzinach objętych prawem Unii wynika również z art. 47 karty. W tych okolicznościach analiza pytań drugiego i trzeciego będzie oparta wyłącznie na art. 47 karty, ponieważ nie wydaje się konieczne przeprowadzenie odrębnej analizy art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE w celu udzielenia odpowiedzi na pytania zadane przez sąd odsyłający i rozstrzygnięcia zawisłych przed nim spraw ( 14 ). Co się tyczy pierwszego pytania prejudycjalnego, z powodów, które wyjaśnię w kontekście tego pytania, nie ma potrzeby przeprowadzania analizy w świetle żadnego z tych przepisów.

36.

Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy w postępowaniu dotyczącym naruszenia prawa Unii w zakresie ochrony środowiska adwokacką spółkę partnerską można uznać za członka „społeczeństwa” w rozumieniu art. 2 ust. 4 konwencji z Aarhus w związku z art. 9 ust. 3 tej konwencji oraz w świetle art. 47 karty, w sytuacji gdy spółka ta nie powołuje się na naruszenie jakichkolwiek praw lub interesów właściwych temu podmiotowi, lecz na naruszenie praw i interesów wchodzących w jej skład członków. Sąd ten zastanawia się również, czy osoby fizyczne wchodzące w skład tej adwokackiej spółki partnerskiej, a mianowicie adwokaci, mogą zostać uznane za tworzące „grupę” osób fizycznych działających za pośrednictwem stowarzyszenia lub organizacji w rozumieniu art. 2 ust. 4 konwencji z Aarhus.

37.

W pierwszej kolejności należy przypomnieć, że pojęcie „społeczeństwa” zostało zdefiniowane w art. 2 pkt 4 konwencji z Aarhus jako „jedna lub więcej osób fizycznych lub prawnych oraz zgodnie z ustawodawstwem krajowym lub praktyką krajową, ich stowarzyszenia, organizacje lub grupy”. Definicja tego pojęcia jest na tyle szeroka, że obejmuje, jak zauważyły Komisja i Irlandia, zasadniczo wszystkich, pod warunkiem że spełnione są wymogi prawne. Wykładnię tę potwierdzają wytyczne w sprawie stosowania konwencji z Aarhus, zgodnie z którymi „społeczeństwo” należy interpretować w myśl zasady „każda osoba”. ( 15 )

38.

Co się tyczy w szczególności określenia „stowarzyszeń, organizacji lub grup” osób fizycznych lub prawnych, które wchodzą w skład „społeczeństwa” w rozumieniu art. 2 ust. 4 konwencji z Aarhus, należy zauważyć, że jeżeli te „stowarzyszenia, organizacje lub grupy” mają osobowość prawną, w każdym przypadku będą one wchodzić w zakres pojęcia osoby prawnej. W wytycznych w sprawie stosowania konwencji z Aarhus stwierdzono, że „język może być zatem interpretowany jedynie w ten sposób, że stowarzyszenia, organizacje lub grupy niemające osobowości prawnej mogą być również uważane za członków społeczeństwa w rozumieniu konwencji”. ( 16 ) Włączenie „stowarzyszeń, organizacji lub grup” niemających osobowości prawnej do definicji „społeczeństwa” jest jednak kwalifikowane poprzez odniesienie do ustawodawstwa krajowego lub praktyki krajowej. Tak więc, jak stwierdzono w wytycznych w sprawie stosowania konwencji z Aarhus, „formacje ad hoc mogą być uznane za członków społeczeństwa tylko wtedy, gdy spełnione są wymogi, o ile takie istnieją, ustanowione w ustawodawstwie krajowym lub praktyce krajowej”, ale „takie wymogi, o ile istnieją, muszą być zgodne z celem konwencji, jakim jest zapewnienie szerokiego dostępu do jej praw” ( 17 ). Co więcej, przy wdrażaniu tych wymogów należy uwzględnić art. 3 ust. 4 konwencji z Aahus, który zobowiązuje każdą ze stron do „zapewni[enia] odpowiednie[go] uznani[a] i wsparci[a] dla stowarzyszeń, organizacji i grup działających na rzecz ochrony środowiska i sprawi[enia], że jej krajowy porządek prawny będzie zgodny z tym zobowiązaniem”.

39.

Wynika z tego, że „stowarzyszenie, organizacja lub grupa”, które spełniają wymogi określone w prawie krajowym, sa członkami społeczeństwa i mogą korzystać z praw przyznanych społeczeństwu przez konwencję.

40.

W drugiej kolejności należy przypomnieć, że art. 9 ust. 3 konwencji z Aarhus przyznaje członkom społeczeństwa, jeżeli spełniają oni kryteria, o ile takie istnieją w prawie krajowym, prawo do kwestionowania działań i zaniechań naruszających przepisy prawa krajowego w dziedzinie środowiska. Artykuł 9 ust. 3 przyznaje to prawo członkom społeczeństwa, „nie dodając wyraźnie żadnych dodatkowych kwalifikacji do tego, kto z tego prawa ( 18 ) może korzystać”. Podmiotowy zakres stosowania tego przepisu obejmuje zatem wszystkich„członków społeczeństwa”, którzy spełniają „kryteria, o ile takie istnieją […] w prawie krajowym”.

41.

W tym zakresie stowarzyszenie, organizacja lub grupa, które spełniają wymogi określone w prawie krajowym, mają legitymację do wszczęcia postepowania sądowego w ramach art. 9 ust. 3 w celu zakwestionowania działań lub zaniechań, o których mowa w tym przepisie. Kwestia, czy taki członek społeczeństwa spełnia kryteria określone w prawie krajowym, aby móc skorzystać z prawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości, jest kwestią dotyczącą legitymacji procesowej i będzie omawiana w ramach pytania drugiego.

42.

Tak więc, jak słusznie podniosły Komisja i rząd polski, forma lub cel „stowarzyszenia, organizacji lub grupy” nie mają znaczenia dla określenia legitymacji do wszczęcia postępowania sądowego jako członka społeczeństwa, o ile spełniają wymogi określone w prawie krajowym. W tym względzie, jak podniosła Komisja,, nie ma też znaczenia, czy członek ten broni swoich własnych interesów, interesów swoich członków, czy też interesów społeczeństwa.

43.

W okolicznościach postępowania głównego AB&CD jest adwokacką spółka partnerską niemająca osobowości prawnej. Pomimo braku osobowości prawnej z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że adwokacka spółka partnerska ma legitymację do wszczęcia postępowania sądowego w odniesieniu do sporów wynikających z wykonywania przez nią działalności zawodowej, zgodnie z art. 196 ust. 3 statutu zawodu adwokata.

44.

Biorąc pod uwagę szeroki zakres pojęcia „społeczeństwa”, jak wyjaśniono powyżej, ograniczenie zdolności prawnej adwokackiej spółki partnerskiej do spraw dotyczących wykonywania jej działalności zawodowej, nie może skutkować wykluczeniem jej statusu„członka społeczeństwa” na podstawie art. 2 ust. 4. Ograniczenie to odnosi się jednak do kryteriów ustanowionych w prawie krajowym w odniesieniu do uprawnienia takiej spółki do wniesienia skargi na podstawie art. 9 ust. 3. Co więcej, okoliczność, że adwokacka spółka partnerska nie powołuje się na naruszenie prawa lub interesu właściwego temu podmiotowi, lecz raczej na naruszenie praw i interesów wchodzących w jej skład członków, także nie może wykluczać jej statusu „członka społeczeństwa”.

45.

Co się tyczy drugiego aspektu pierwszego pytania prejudycjalnego, rozumiem, że sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy niezależnie od zastosowanej formy osoby fizyczne tworzące adwokacką spółkę partnerską można uznać za tworzące „grupę” osób fizycznych działających za pośrednictwem stowarzyszenia lub organizacji w rozumieniu art. 2 ust. 4 konwencji z Aarhus. W świetle powyższych wstępnych rozważań osoby te można by uznać za „grupę” osób fizycznych działających za pośrednictwem stowarzyszenia lub organizacji w zakresie, w jakim spełnione są wymogi określone w prawie krajowym. Oznacza to, że jeżeli osoby działają jako formacja czy grupa ad hoc w celu ochrony środowiska, to do sądu krajowego należy ustalenie, czy taka grupa spełnia wymogi określone w prawie krajowym, o ile takie istnieją, aby można ją było uznać za członka „społeczeństwa”.

46.

Sąd odsyłający zwrócił się o dokonanie wykładni art. 2 ust. 4 konwencji z Aarhus w świetle art. 47 karty. Jednakże art. 47 karty ma znaczenie nie dla określenia kręgu odbiorców jako takiego, lecz dla oceny kryteriów określonych w prawie krajowym w celu wniesienia skargi na podstawie art. 9 ust. 3, co jest przedmiotem pytania drugiego. Niemniej jednak wymogi ustanowione przez ustawodawstwo lub praktykę krajową w odniesieniu do „stowarzyszeń, organizacji lub grup”, które mogą zostać zakwalifikowane jako członkowie „społeczeństwa”, muszą być zgodne z ogólnym celem konwencji z Aarhus, jakim jest zapewnienie szerokiego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Chociaż cel „szerokiego dostępu do wymiaru sprawiedliwości” został wyraźnie wymieniony tylko w art. 9 ust. 2 i w odpowiednich przepisach dyrektyw w związku z ustanowieniem „wystarczającego interesu i naruszenia prawa” jako przesłanki wniesienia skargi, powszechnie uznaje się, że stwierdzenie to stanowi „cel ogólny” konwencji z Aarhus i nie ogranicza się do jej art. 9 ust. 2 ( 19 ).

47.

W związku z powyższym uważam, że w postępowaniu dotyczącym naruszenia prawa Unii w zakresie ochrony środowiska adwokacką spółkę partnerską można uznać za członka „społeczeństwa” w rozumieniu art. 2 ust. 4 konwencji z Aarhus w związku z art. 9 ust. 3 tej konwencji, w sytuacji gdy spółka ta nie powołuje się na naruszenie jakichkolwiek praw lub interesów właściwych temu podmiotowi, lecz raczej na naruszenie praw i interesów osób fizycznych, a mianowicie wchodzących w jej skład adwokatów. Osoby fizyczne wchodzące w skład tej spółki można uznać za tworzące „grupę” osób fizycznych działających za pośrednictwem stowarzyszenia lub organizacji w rozumieniu tych samych przepisów, pod warunkiem że spełnione są wymogi określone w prawie krajowym lub praktyce krajowej. Wymogi te muszą zapewniać szeroki dostęp do wymiaru sprawiedliwości.

48.

Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy w postępowaniu dotyczącym naruszenia prawa ochrony środowiska Unii art. 9 ust. 3 konwencji z Aarhus w związku z art. 47 karty należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie przepisowi prawa krajowego, który uzależnia legitymację procesową adwokackiej spółki partnerskiej od wykazania własnego interesu, czy też od tego, że poprzez wniesienie skargi zmierza ona do ochrony sytuacji prawnej bezpośrednio związanej ze szczególnym celem utworzenia takiej organizacji.

49.

Z postanowienia odsyłającego wynika, że pytanie to jest uzasadnione okolicznością, że mające zastosowanie przepisy krajowe uzależniają dopuszczalność skargi na akt administracyjny od wykazania przez skarżącą, że zaskarżony akt narusza jej prawo lub uzasadniony interes, które prawodawca określa jako „uzasadniony interes prywatny”. Zgodnie z tym uregulowaniem jedynie pomocniczo, po powołaniu się na uzasadniony interes prywatny, osoba fizyczna lub prawna lub zainteresowana organizacja może wszcząć „obiektywny spór” poprzez wniesienie skargi w celu ochrony uzasadnionego interesu publicznego. W dziedzinie sporów dotyczących ochrony środowiska OUG nr 195/2005 uznaje możliwość takiego obiektywnego sporu. Jednakże kategoria osób, które mogą powoływać się przede wszystkim i bezpośrednio na uzasadniony interes publiczny, ogranicza się do organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną środowiska. Inne osoby, w tym skarżąca w postępowaniu głównym, muszą przestrzegać ogólnych zasad legitymacji procesowej. Dokładniej rzecz ujmując, skarżąca, jako adwokacka spółka partnerska, może wszcząć postępowanie sądowe w celu obrony sytuacji prawnej związanej ze szczególnym celem jej utworzenia. Sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy art. 9 ust. 3 stoi na przeszkodzie takim warunkom ustanowionym w prawie krajowym w celu ustalenia legitymacji procesowej.

50.

W tym względzie należy przypomnieć, że art. 9 ust. 3 przyznaje członkom społeczeństwa prawo do kwestionowania działań i zaniechań osób prywatnych i władz publicznych naruszających przepisy prawa krajowego w dziedzinie środowiska. W myśl tego postanowienia, aby skarżący mógł być podmiotem przewidzianych w nim praw, musi on w szczególności być „członkiem społeczeństwa” i spełniać „wymagania, o ile takie istnieją, określone w prawie krajowym” ( 20 ).

51.

W odniesieniu do „kryteriów”, którym mogą podlegać procedury odwoławcze, Trybunał orzekł, że państwa członkowskie mogą, w ramach przysługującego im w tym względzie zakresu uznania, ustanowić przepisy proceduralne określające warunki, które muszą być spełnione, aby członkowie społeczeństwa mogli skorzystać z takich procedur odwoławczych ( 21 ).

52.

Trybunał orzekł jednak również, że art. 9 ust. 3 konwencji z Aarhus jako taki nie ma bezpośredniej skuteczności w prawie Unii, to jednak postanowienie to w związku z art. 47 karty nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia skutecznej ochrony sądowej uprawnień przyznanych w prawie Unii, w szczególności w przepisach prawa ochrony środowiska ( 22 ).

53.

Prawo do wniesienia skargi przewidziane w art. 9 ust. 3 konwencji z Aarhus, mające na celu zapewnienie skutecznej ochrony środowiska naturalnego, zostałoby całkowicie pozbawione wszelkiej skuteczności, a nawet swej istoty, gdyby należało przyznać, że poprzez wprowadzenie kryteriów przewidzianych w prawie krajowym niektóre kategorie „członków społeczeństwa”, a fortiori „członków zainteresowanej społeczności”, takich jak organizacje ochrony środowiska spełniające wymogi określone w art. 2 ust. 5 konwencji z Aarhus, zostałyby całkowicie pozbawione jakiegokolwiek prawa do wniesienia skargi na działania i zaniechania osób prywatnych i władz publicznych naruszające niektóre kategorie przepisów prawa Unii w dziedzinie ochrony środowiska ( 23 ).

54.

Uprawnienia dyskrecjonalne w odniesieniu do wykonania art. 9 ust. 3 nie pozwalają państwom członkowskim na narzucanie tak rygorystycznych kryteriów, w tym kryteriów legitymacji procesowej, które uniemożliwiałyby organizacjom zajmującym się ochroną środowiska sprawdzenie, czy przestrzegane są przepisy unijnego prawa ochrony środowiska ( 24 ). W tym względzie należy wziąć pod uwagę, że takie przepisy leżą zazwyczaj w interesie publicznym, a nie tylko w interesie niektórych jednostek, oraz że celem tych organizacji jest obrona interesu publicznego ( 25 ).

55.

Chociaż orzecznictwo Trybunału koncentruje się na wymogach dotyczących legitymacji procesowej organizacji ochrony środowiska, które spełniają wymogi określone w art. 2 ust. 5, art. 9 ust. 3 w związku z art. 47 karty ma na celu zapewnienie skutecznej ochrony sądowej w sprawach z zakresu ochrony środowiska naturalnego wszystkim członkom społeczeństwa. Ta ogólna zasada ma również zastosowanie do innych kategorii członków społeczeństwa, a w szczególności do organizacji, grup lub stowarzyszeń rzeczywiście promujących ochronę środowiska, nawet jeśli (jeszcze) nie kwalifikują się one formalnie jako organizacje działające na rzecz ochrony środowiska w rozumieniu art. 2 ust. 5.

56.

W tym względzie należy zauważyć w pierwszej kolejności, jak słusznie zauważono w doktrynie, że art. 9 ust. 3 „nie wskazuje, że organizacje pozarządowe powinny być uprzywilejowane względem jednostek ( 26 ). W motywie osiemnastym konwencji podkreślono, że: „skuteczne mechanizmy sądowe powinny być dostępne dla społeczeństwa, w tym dla organizacji społecznych, tak aby chronione były jego słuszne interesy, a prawo egzekwowane”. Ponadto w art. 3 ust. 4 nałożono na strony obowiązek zapewnienia „odpowiedniego uznawania i wspierania stowarzyszeń, organizacji lub grup promujących ochronę środowiska”.

57.

W drugiej kolejności, o ile art. 9 ust. 3 w związku z motywem osiemnastym nie wprowadza rozróżnienia wymogów dotyczących legitymacji procesowej w zależności od kategorii członków społeczeństwa, o tyle przepis ten pozwala państwom członkowskim na wprowadzenie kryteriów. Jednakże, jak już wskazano, kryteria te powinny być zgodne z prawem do skutecznej ochrony sądowej zgodnie z art. 47 karty. Ponadto ustanawiając te kryteria, państwa członkowskie nie powinny podważać celu, jakim jest zapewnienie szerokiego dostępu do wymiaru sprawiedliwości.

58.

W tym względzie Trybunał orzekł, że cel szerokiego dostępu do wymiaru sprawiedliwości dotyczy „w szerszym zakresie woli prawodawcy Unii zachowania, ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego oraz zapewnienia, aby w tym celu społeczeństwo odgrywało aktywną rolę” ( 27 ). Jest to uznanie „istotnego związku” ( 28 ) w ramach sprawiedliwości w dziedzinie środowiska między wysokim poziomem ochrony środowiska na podstawie zarówno art. 191 ust. 2 TFUE, jak i art. 37 karty, a dostępem społeczeństwa do wymiaru sprawiedliwości ( 29 ).

59.

W opinii w sprawie Edwards ( 30 ) rzecznik generalna J. Kokott zasugerowała, że ochrona prawna na podstawie konwencji z Aarhus wykracza poza skuteczną ochronę prawną przewidzianą w art. 47 karty. O ile bowiem ten ostatni przepis wyraźnie odnosi się do ochrony praw jednostki, o tyle ochrona prawna w sprawach dotyczących środowiska „co do zasady służy nie tylko indywidualnym interesom skarżących, ale także, a nawet wyłącznie, społeczeństwu” ( 31 ). Rzecznik generalna słusznie wskazała również, że „uznanie interesu ogólnego dotyczącego ochrony środowiska jest tym bardziej ważne, że może występować wiele przypadków, w których prawnie chronione interesy określonych jednostek nie zostają naruszone bądź też zostają naruszone jedynie marginalnie” ( 32 ). W takich przypadkach „środowisko naturalne nie może bronić się samo przed sądami, lecz wymaga reprezentacji przez zaangażowanych obywateli lub organizacje pozarządowe” ( 33 ).

60.

Biorąc pod uwagę cel, jakim jest zapewnienie szerokiego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, orzecznictwo Trybunału pozostaje otwarte na ewoluującą dynamikę sporów dotyczących środowiska. Trybunał uznaje rolę, jaką aktywni obywatele mogą odegrać w obronie środowiska, stwierdziwszy, że „członkowie społeczeństwa i stowarzyszeń są oczywiście zobowiązani do odgrywania aktywnej roli w obronie środowiska” ( 34 ).

61.

Nie oznacza to jednak, że legitymację procesową, bez żadnych zastrzeżeń, ma każdy. Komitet ds. Zgodności stwierdził bowiem, że „strony nie są zobowiązane do ustanowienia w swoich przepisach krajowych systemu skargi obywatelskiej (actio popularis), tak aby każdy mógł zaskarżyć każdą decyzję, działanie lub zaniechanie dotyczące środowiska” ( 35 ). Państwa członkowskie zachowują uprawnienia dyskrecjonalne przy stosowaniu kryteriów w celu określenia warunków, na jakich członkowie społeczeństwa mogą działać w obronie środowiska. Jak wskazały w istocie Komisja i Irlandia, usprawnienie sporów w dziedzinie ochrony środowiska stanowi uzasadniony cel polegający na uniknięciu sytuacji , która byłaby trudna do opanowania przez sądy. Jednakże, jak podkreślono już wyżej, jeżeli ze względu na kryteria legitymacji procesowej pewnym kategoriom „członków społeczeństwa” odmówiono by wszelkiego prawa do wszczynania postępowań na podstawie art. 9 ust. 3, byłoby to zbyt rygorystyczne, aby zapewnić dostęp do wymiaru sprawiedliwości zgodnie z konwencją .

62.

Aby ocenić, czy wymogi dotyczące legitymacji procesowej rzeczywiście uniemożliwiają pewnym kategoriom członków społeczeństwa wniesienie skargi, należy wziąć pod uwagę system prawny jako całość i ocenić, w jakim zakresie prawo krajowe wywołuje takie „skutki blokujące” ( 36 ).

63.

Przepisy krajowe będące przedmiotem postępowania głównego, zgodnie z wyjaśnieniami przedstawionymi przez sąd odsyłający, przyznają legitymację procesową organizacjom pozarządowym zajmującym się ochroną środowiska. Inni członkowie społeczeństwa muszą spełniać wymogi w zakresie legitymacji procesowej stawiane przez obowiązujące przepisy. Dokładniej rzecz ujmując, muszą oni powołać się na naruszenie uzasadnionego interesu prywatnego, a tylko tytułem żądania ewentualnego – interesu publicznego. W świetle powyższych rozważań przyjęcie modelu postepowania sądowego opartego na subiektywnym sporze nie jest samo w sobie niezgodne z art. 9 ust. 3. Jednakże biorąc pod uwagę przewagę interesu publicznego w sporach dotyczących środowiska, do sądu krajowego należy dokonanie, w możliwie najszerszym zakresie, wykładni przepisów proceduralnych dotyczących przesłanek, jakie należy spełnić w celu wniesienia skargi, zgodnie z celami art. 9 ust. 3, i zapewnienia szerokiego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Przepisy takie nie powinny faktycznie uniemożliwiać określonym kategoriom „członków społeczeństwa”, w tym w szczególności organizacjom, stowarzyszeniom lub grupom rzeczywiście działającym na rzecz ochrony środowiska i spełniającym wymogi prawa krajowego, zaskarżenia decyzji wydanej w wyniku postępowania administracyjnego, które może być sprzeczne z prawem Unii w dziedzinie ochrony środowiska. W tym względzie sąd odsyłający mógłby rozważyć znaczenie, jakie dla wykładni przepisów dotyczących legitymacji procesowej ma uznanie w prawie krajowym prawa każdej osoby do „zdrowego i ekologicznie zrównoważonego środowiska”.

64.

Odnosząc się w szczególności do legitymacji procesowej skarżącej adwokackiej spółki partnerskiej należy przypomnieć, że skarżąca twierdziła, iż wniosła skargę w imieniu swoich członków oraz w interesie publicznym. Należy jednak zauważyć, że wymogi dotyczące legitymacji procesowej należy określić w odniesieniu do skarżącego. Jak uznała Irlandia, a w istocie także Rząd Polski i Komisja, sąd krajowy nie powinien być wzywany do zwrócenia się do osób fizycznych „stojących za” danym podmiotem w celu ustalenia legitymacji procesowej. Ogólnie rzecz biorąc, prawo może określać warunki, na jakich strony postępowania są uprawnione do wniesienia skargi w celu obrony interesów lub praw innych osób lub interesu publicznego (stowarzyszeniowa lub reprezentacyjna legitymacja procesowa) ( 37 ). Nie wydaje się jednak, aby tak było w przypadku skarżącej w postępowaniu głównym. Co więcej, z akt sprawy nie wynika, że skarżąca została upoważniona przez swoich członków lub mieszkańców dotkniętego regionu do wniesienia skargi w ich imieniu.

65.

Sąd krajowy zastanawia się również, czy można uznać, że członkowie tej spółki mają legitymację procesową jako „grupa” osób. W tym kontekście wydaje się, że skarżąca wykorzystuje formę adwokackiej spółki partnerskiej do tego, aby działać jako stowarzyszenie ad hoc w celu ochrony środowiska. Gdyby takie osoby chciały wnieść skargę jako „grupa”, musiałyby działać w takim charakterze. O ile prawo krajowe nie stanowi inaczej, dopiero w momencie wniesienia skargi jako „grupa” sąd mógłby ocenić, czy taka „grupa” spełnia krajowe wymogi bycia członkiem społeczeństwa i czy może spełniać kryteria legitymacji procesowej w świetle celu polegającego na zapewnieniu szerokiego dostępu do wymiaru sprawiedliwości.

66.

W świetle powyższego uważam, że w postępowaniu dotyczącym naruszenia prawa ochrony środowiska Unii art. 9 ust. 3 konwencji z Aarhus w związku z art. 47 karty nie stoi na przeszkodzie przepisowi prawa krajowego, który uzależnia dopuszczalność działania adwokackiej spółki partnerskiej od wykazania własnego interesu lub od tego, że poprzez wniesienie skargi zmierza ona do ochrony sytuacji prawnej bezpośrednio związanej ze szczególnym celem utworzenia takiej organizacji. Jednakże biorąc pod uwagę przewagę interesu publicznego w sporach dotyczących środowiska, do sądu krajowego należy dokonanie, w możliwie najszerszym zakresie, wykładni przepisów proceduralnych dotyczących przesłanek, jakie należy spełnić w celu wniesienia skargi, zgodnie z celami art. 9 ust. 3 i zapewnienia szerokiego dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Przepisy takie nie powinny faktycznie uniemożliwiać określonym kategoriom „członków społeczeństwa”, w tym w szczególności organizacjom, stowarzyszeniom lub grupom rzeczywiście działającym na rzecz ochrony środowiska i spełniającym wymogi prawa krajowego zaskarżenia decyzji wydanej w wyniku postępowania administracyjnego, które może być sprzeczne z prawem Unii w dziedzinie ochrony środowiska.

67.

Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy w ramach postępowania w przedmiocie naruszenia unijnego prawa ochrony środowiska art. 9 ust. 3, 4 i 5 konwencji z Aarhus w związku z art. 47 karty należy interpretować w ten sposób, że wymóg, by niektóre postępowania sądowe przewidywały „odpowiednie i skuteczne środki odwoławcze” i „nie [były] dyskryminacyjne ze względu na koszty”, zakłada szczególne zasady lub kryteria mające na celu ograniczenie kosztów, jakie może ponieść strona przegrywająca sprawę, w tym znaczeniu, że sąd krajowy musi zapewnić spełnienie warunku niedyskryminacji ze względu na koszty, biorąc pod uwagę zarówno interes osoby, która chce bronić swoich praw, jak i interes publiczny w ochronie środowiska.

68.

W tym względzie z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że rumuńskie przepisy, a mianowicie art. 451–453 kodeksu postępowania cywilnego, zawierają szczegółowe zestawienie kosztów postępowania oraz różne kryteria, które sąd może zastosować w celu obniżenia w sposób uzasadniony honorariów adwokackich. Sąd odsyłający wyraża jednak wątpliwości co do tego, czy ogólne kryteria określone w prawie krajowym zawierają wystarczająco szczegółowe zasady i warunki umożliwiające ocenę i przewidywanie znacznych kosztów sporów dotyczących środowiska. Jest tak tym bardziej, zdaniem sądu odsyłającego, że w okolicznościach, w których skarga może zostać odrzucona jako niedopuszczalna ze względu na brak legitymacji do wszczęcia postepowania sądowego lub niespełnienie wymogów legitymacji procesowej i interesu prawnego. Sąd odsyłający zmierza wreszcie do wyjaśnienia, czy orzecznictwo Trybunału dotyczące art. 11 ust. 4 dyrektywy 2011/92 w sprawie udziału społeczeństwa, zawierające się w wyroku North East Pylon Pressure Campaign i Sheehy ( 38 ), ma zastosowanie do art. 9 ust. 4 konwencji z Aarhus.

69.

Co się tyczy w pierwszej kolejności kwestii stosowania orzecznictwa dotyczącego wykładni zasady niedyskryminacji ze względu na koszty zawartej w art. 9 ust. 4 konwencji z Aarhus, odpowiedź zawiera już wyrok North East Pylon Pressure Campaign i Sheehy. W wyroku tym Trybunał orzekł, że Artykuł 9 ust. 4, w którym określono, jakim cechom powinny odpowiadać skargi, a w szczególności cechę, by nie były one dyskryminacyjne ze względu na koszty, wyraźnie ma zastosowanie zarówno do postępowań, o których mowa w ust. 3, jak i do tych, o których mowa w szczególności w ust. 2 ( 39 ).

70.

W konsekwencji należy uznać, że zasada niedyskryminacji ze względu na koszty ma zastosowanie do postępowania takiego jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, które wiąże się ze stosowaniem art. 9 ust. 3.

71.

Po drugie, co się tyczy kryteriów oceny kosztów i uwzględnienia interesu prywatnego, jak również interesu ogólnego w ochronie środowiska, należy na wstępie stwierdzić, że art. 3 ust. 8 konwencji z Aarhus wyraźnie dopuszcza rozsądne koszty. Artykuł 9 ust. 4 oraz przepisy dyrektyw nie przeciwstawiają się zatem zasądzeniu kosztów, o ile kwota nie ma charakteru zaporowego ( 40 ). Ponieważ przepis ten nie zawiera żadnych szczególnych kryteriów, ocena kosztów nie jest z góry określona, lecz zależy od okoliczności konkretnego przypadku i krajowego porządku prawnego ( 41 ).

72.

W wyroku Edwards i Pallikaropoulos ( 42 ) Trybunał określił istotne kryteria oceny wykładni zasady niedyskryminacji ze względu na koszty. Kryteria te wskazują na całościową i wszechstronną ocenę kwestii nadmiernych kosztów. Dokładniej rzecz ujmując, z wyroku tego wynika, że sąd krajowy powinien wziąć pod uwagę wszystkie właściwe przepisy prawa krajowego, że powinien uznać zarówno interes osoby, która chce bronić swoich praw, jak i interes publiczny związany z ochroną środowiska, oraz że koszty postępowania nie mogą przekraczać środków finansowych zainteresowanego ani wydawać się w każdym razie obiektywnie nieracjonalne ( 43 ). W odniesieniu do analizy sytuacji finansowej zainteresowanego sąd krajowy winien ponadto uwzględnić sytuację stron postępowania, racjonalne szanse wygrania sprawy przez skarżącego, znaczenie, jakie sprawa ma dla niego oraz dla ochrony środowiska, złożoność przepisów materialnych i proceduralnych mających zastosowanie w sprawie, jak również potencjalną pochopność skargi na poszczególnych etapach postępowania ( 44 ).

73.

Ponadto Trybunał orzekł, że zasada niedyskryminacji ze względu na koszty wiąże się w dziedzinie środowiska z wymogiem przestrzegania prawa do skutecznej skargi, któremu poświęcony został art. 47 karty, a także z zasadą skuteczności, zgodnie z którą zasady proceduralne dotyczące środków prawnych mających zapewnić ochronę uprawnień, jakie podmioty prawa wywodzą z prawa Unii, nie mogą powodować w praktyce, że korzystanie z uprawnień wynikających z porządku prawnego Unii stanie się niemożliwe lub nadmiernie utrudnione ( 45 ).

74.

Biorąc pod uwagę art. 47 karty, koszt wniesienia środka zaskarżenia na podstawie konwencji z Aarhus lub egzekwowania unijnego prawa ochrony środowiska nie powinien być tak wysoki, aby w stosownych przypadkach uniemożliwiał społeczeństwu wniesienie środka zaskarżenia ( 46 ).

75.

W okolicznościach analizowanych w postępowaniu głównym uregulowanie krajowe nie przewiduje precyzyjnych kryteriów mających zastosowanie konkretnie do sporów dotyczących środowiska. Biorąc pod uwagę szeroki zakres uznania, jakim dysponują państwa członkowskie w kontekście art. 9 ust. 4, nie można stwierdzić, że brak szczegółowego określenia kosztów w sporach dotyczących środowiska jest niezgodny z zasadą niedyskryminacji ze względu na koszty.

76.

Jednakże z art. 3 ust. 1 konwencji z Aarhus wynika, że strony tej konwencji muszą ustanowić i utrzymywać „jasne, przejrzyste i spójne ramy” w celu wykonania postanowień rzeczonej konwencji. Co więcej, z art. 9 ust. 5 wynika, że strony rozważą stworzenie odpowiedniego mechanizmu udzielania pomocy, aby zlikwidować lub zredukować finansowe i inne ograniczenia dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Do sądu krajowego należy zbadanie, czy istniejące w prawie krajowym mechanizmy spełniają te wymogi, oraz dokonanie wykładni krajowego prawa procesowego, która w możliwie najszerszym zakresie jest zgodna z celami określonymi w art. 9 ust. 3 i 4, tak aby postępowania sądowe jako całość nie były dyskryminacyjne ze względu na koszty, z uwzględnieniem kryteriów określonych w orzecznictwie Trybunału ( 47 ).

77.

Należy również podkreślić, że w świetle całościowej i kompleksowej oceny sąd krajowy musi przeprowadzić, w świetle kryteriów określonych w wyroku Edwards i Pallikaropoulos, ewentualny brak legitymacji procesowej skarżącej jako taki nie stoi na przeszkodzie stosowaniu zasady niedyskryminacji ze względu na koszty.

78.

W świetle powyższego uważam, że w postępowaniu dotyczącym naruszenia prawa ochrony środowiska Unii art. 9 ust. 3, 4 i 5 konwencji z Aarhus w związku z art. 47 akapity pierwszy i drugi karty należy interpretować w ten sposób, że wymóg, aby niektóre postępowania sądowe przewidywały „odpowiednie i skuteczne środki odwoławcze” i „nie [były] dyskryminacyjne ze względu na koszty”, nie zakłada szczególnych zasad lub kryteriów mających na celu ograniczenie kosztów, jakie może ponieść strona przegrywająca sprawę. Do sądu krajowego należy jednak dokonanie wykładni krajowego prawa procesowego, która w możliwie najszerszym zakresie jest zgodna z celami określonymi w art. 9 ust. 3 i 4 konwencji z Aarhus, tak aby postępowania sądowe jako całość nie były dyskryminacyjne ze względu na koszty.

79.

W świetle całości powyższych rozważań proponuję, aby Trybunał odpowiedział na pytania prejudycjalne w następujący sposób: