1.

„Zjednoczeni w różnorodności” – to motto Unii Europejskiej ( 2 ); jest to również wyzwanie, przed którym staje ona w swojej budowie, ponieważ równowaga między tymi dwoma biegunami może być trudna do znalezienia. Tak jest w dziedzinie współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych, która tradycyjnie odnosi się do suwerenności państwowej, a bardziej szczegółowo – procedury karnej, którą słusznie uważa się za „jedną z dziedzin prawa karnego, która jest najgłębiej zakorzeniona w tradycjach prawnych lub kulturze prawnej państw, a nawet w ich tradycjach kulturowych lub kulturze jako takiej” ( 3 ).

2.

Niniejsza sprawa dotyczy właśnie delikatnej kwestii roli sądu karnego w fazie postępowania sądowego, a Trybunał ma odpowiedzieć na następujące pytanie: Czy obowiązkiem sądu jest uwzględnienie z urzędu uchybienia proceduralnego polegającego na naruszeniu prawa oskarżonego do informacji o jego prawie do odmowy składania wyjaśnień?

3.

W ramach niniejszej sprawy istotne są art. 82 ust. 2 TFUE, art. 3 i 4 oraz art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13/UE ( 4 ), art. 47 i art. 48 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą praw podstawowych”).

4.

Artykuł 63‑1 code de procédure pénale (kodeksu postępowania karnego, zwanego dalej „CPP”) przewiduje:

„Każda osoba umieszczona w areszcie policyjnym jest niezwłocznie informowana przez oficera policji kryminalnej lub, pod jego nadzorem, przez funkcjonariusza policji kryminalnej, w zrozumiałym dla niej języku, w razie potrzeby na formularzu przewidzianym w trzynastym akapicie:

1° o zatrzymaniu policyjnym oraz o czasie jego trwania i ewentualnym jego przedłużeniu lub jego przedłużeniach;

2° o przyjętych kwalifikacji, dacie i miejscu czynu zabronionego, o popełnienie którego lub usiłowanie popełnienia którego dana osoba jest podejrzewana, a także o względach wymienionych w art. 62‑2 pkt 1–6 uzasadniających zastosowanie zatrzymania policyjnego;

3° o przysługujących jej:

5.

Artykuł 385 akapit pierwszy CPP przewiduje:

„Sąd karny jest uprawniony do stwierdzenia nieważności przekazanego mu postępowania, z wyjątkiem sytuacji, gdy sprawę przekazuje mu sędzia śledczy lub izba śledcza”.

6.

Zgodnie z art. 802 tego kodeksu:

„W przypadku naruszenia wymogów określonych ustawowo pod rygorem nieważności lub niezachowania istotnych wymogów proceduralnych każdy sąd, w tym sąd kasacyjny, który rozpatruje skargę o stwierdzenie nieważności lub który z urzędu stwierdzi taką nieprawidłowość, może stwierdzić nieważność orzeczenia tylko wtedy, gdy jego skutkiem było naruszenie interesów zainteresowanej strony”.

7.

W dniu 22 marca 2021 r. w godzinach wieczornych funkcjonariusze policji kryminalnej stwierdzili obecność na parkingu zakładowym dwóch podejrzanie zachowujących się osób, które próbowały się przed nimi ukryć. Funkcjonariusze zauważyli, że zbiornik zaparkowanego na tym parkingu samochodu ciężarowego był otwarty, a w pobliżu znajdowały się kanistry na paliwo. O godz. 22.25 w ramach dotyczącego kradzieży paliwa śledztwa prowadzonego w przypadku ujęcia sprawcy na gorącym uczynku funkcjonariusze zatrzymali dwóch podejrzanych, K.B. i F.S., którym założono kajdanki, aby uniemożliwić im próbę ucieczki.

8.

Po przesłuchaniu K.B. i F.S. policjanci wezwali oficera policji kryminalnej, który zażądał natychmiastowego doprowadzenia obu zatrzymanych osób w celu zastosowania zatrzymania policyjnego.

9.

Funkcjonariusze ci wezwali następnie innego oficera policji, który przybył na miejsce zdarzenia o godz. 22.40 i przeszukał pojazd K.B. i F.S. Oficer ten również zadawał im pytania, na które odpowiedzieli. Podczas przeszukania pojazdu znaleziono elementy obciążające, takie jak nakrętki, lejek i pompka elektryczna.

10.

O godz. 22.50 procureur de la République (prokurator) został zawiadomiony o zatrzymaniu F.S i K.B., którzy zostali powiadomieni o przysługujących im prawach, odpowiednio, o godz. 23.00 i 23.06.

11.

Sąd odsyłający, przed którym prowadzone jest postępowanie w sprawie K.B. i F.S. o przestępstwa kradzieży paliwa popełnione wspólnie, stwierdza, że czynności dochodzeniowe zostały przeprowadzone, a wyjaśnienia samoobciążające zebrane, zanim K.B. i F.S. zostali powiadomieni o przysługujących im prawach, takich jak te przewidziane w art. 3 i 4 dyrektywy 2012/13. Z uwagi na późny charakter umieszczenia w areszcie, zawiadomienia procureur de la République (prokuratora) i powiadomienia o prawach, w tym o prawie do zachowania milczenia, przeszukanie pojazdu, zatrzymanie podejrzanych i wszystkie dalsze czynności z tego wynikające powinny zostać co do zasady uznane za bezskuteczne.

12.

Sąd odsyłający wskazuje w tym względzie, że zgodnie z orzecznictwem Cour de cassation (sądu kasacyjnego, Francja), z wyjątkiem okoliczności, którym nie można było zapobiec, wszelkie opóźnienie zarówno w powiadomieniu osób zatrzymanych o przysługujących im prawach, jak i w poinformowaniu procureur de la République (prokuratora), stanowi podstawę nieważności zastosowanego zatrzymania policyjnego tych osób.

13.

Cour de cassation (sąd kasacyjny) orzekł jednak również, że sądy orzekające nie mają prawa uwzględniać z urzędu zarzutu nieważności postępowania, z wyjątkiem zarzutu braku właściwości, ponieważ oskarżony posiadający prawo do korzystania z pomocy adwokata w przypadku stawiennictwa na rozprawie lub reprezentowania go przed sądem orzekającym może podnieść ten zarzut, przy czym oskarżony ma tę samą możliwość w postępowaniu apelacyjnym w przypadku niestawiennictwa na rozprawie lub braku pełnomocnika w pierwszej instancji ( 5 ).

14.

Tymczasem na rozprawie w sprawie K.B. i F.S. ich obrońcy nie podnieśli zarzutu nieważności postępowania.

15.

Zdaniem sądu odsyłającego z tego orzecznictwa Cour de cassation (sądu kasacyjnego) wynika, że to nie sąd karny zapewnia jednostce pierwszeństwo i skuteczność prawa Unii, lecz jej adwokat. Z tego względu w sprawach o drobne przestępstwa lub w przypadku jednostek, które nie korzystają z pomocy adwokata, sąd nie może zapewnić skuteczności prawa Unii poprzez uwzględnienie, w stosownych przypadkach, z urzędu jego naruszenia.

16.

W tym względzie sąd odsyłający odwołuje się do orzecznictwa Trybunału, zgodnie z którym w braku przepisów Unii w tym zakresie, tak jak w niniejszej sprawie, do wewnętrznego porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy określenie zasad proceduralnych dotyczących postępowań sądowych mających na celu ochronę praw jednostek, na mocy zasady autonomii proceduralnej, pod warunkiem jednak, że nie będą one mniej korzystne niż te, które regulują podobne sytuacje w prawie krajowym (zasada równoważności), i że nie będą uniemożliwiać w praktyce lub utrudniać nadmiernie wykonywania praw przyznanych przez prawo Unii (zasada skuteczności). W wyroku z dnia 14 grudnia 1995 r., Peterbroeck ( 6 ) Trybunał orzekł, że prawo Unii stoi na przeszkodzie stosowaniu krajowego przepisu proceduralnego, który zabrania sądowi krajowemu rozpatrującemu sprawę w ramach swojej właściwości dokonywania z urzędu oceny zgodności aktu prawa krajowego z przepisem Unii, jeżeli ten ostatni nie został powołany przez jednostkę w określonym terminie.

17.

Ponadto sąd odsyłający powołuje się na orzecznictwo Trybunału w dziedzinie ochrony konsumentów, w którym Trybunał stwierdził, że sąd krajowy jest zobowiązany do zbadania z urzędu naruszenia dyrektywy 93/13/EWG ( 7 ), o ile takie badanie prowadzi do rezultatów przewidzianych w tej dyrektywie. Orzecznictwo to uznaje status sądu krajowego jako organu państwa członkowskiego i związany z tym obowiązek pełnoprawnego uczestnika procesu transpozycji dyrektyw w szczególnym kontekście charakteryzującym się podrzędnością jednej ze stron postępowania. To rozumowanie dotyczące konsumenta można zastosować w stosunku do oskarżonego w sprawach karnych, ponieważ ten ostatni nie zawsze korzysta z pomocy adwokata w dochodzeniu swoich praw.

18.

Sąd odsyłający podkreśla, że gdyby Trybunał orzekł, iż zakaz stwierdzania z urzędu naruszenia przepisu krajowego mającego na celu transpozycję dyrektywy jest sprzeczny z prawem Unii, sąd krajowy będzie mógł zapewnić skuteczność tego ostatniego prawa, nawet jeśli jednostka nie ma adwokata lub jeśli jej adwokat nie podniesie naruszenia prawa Unii. W niniejszej sprawie sąd odsyłający wskazuje, że skoro może uwzględnić z urzędu kwestię zbyt późnego poinformowania o prawie do zachowania milczenia, to może uchylić czynności decydujące o ustaleniu winy oskarżonych, a mianowicie przeszukanie pojazdu i złożone wyjaśnienia samoobciążające, jak również zatrzymanie policyjne i czynności z tego wynikające.

19.

W tych okolicznościach tribunal correctionnel de Villefranche‑sur‑Saône (sąd karny w Villefranche‑sur‑Saône, Francja) postanowił zawiesić postępowanie i skierować do Trybunału następujące pytanie:

„Czy art. 3 (Prawo do informacji o prawach) i art. 4 (Pouczenie o prawach w przypadku zatrzymania) [dyrektywy 2012/13] oraz art. 7 (Prawo do nieskładania wyjaśnień) [dyrektywy (UE) 2016/343], w związku z art. 48 (Domniemanie niewinności i prawo do obrony) [karty praw podstawowych], należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie nałożonemu na sąd krajowy zakazowi uwzględnienia z urzędu naruszenia prawa do obrony gwarantowanego przez [te] dyrektywy, a w szczególności nałożonemu na ten sąd zakazowi uwzględnienia z urzędu, w celu stwierdzenia nieważności postępowania, braku poinformowania o prawie do zachowania milczenia podczas zatrzymania lub zbyt późnego pouczenia o prawie do zachowania milczenia?”.

20.

Oskarżeni w postępowaniu głównym, rządy francuski i irlandzki oraz Komisja Europejska przedłożyli uwagi na piśmie oraz przedstawili ustnie uwagi na rozprawie w dniu 20 września 2022 r.

21.

Poprzez swoje pytanie sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 3 i 4 dyrektywy 2012/13 oraz art. 7 dyrektywy 2016/343 ( 8 ), w świetle art. 48 karty praw podstawowych, należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie praktyce sądowej, która zakazuje sądowi karnemu odpowiedzialnemu za ocenę winy oskarżonego uwzględniać z urzędu, w celu stwierdzenia nieważności postępowania ( 9 ), naruszenia prawa do informacji o przysługującym prawie do odmowy składania wyjaśnień.

22.

Podczas rozprawy poruszono kwestię możliwości zastosowania dyrektywy 2012/13 w świetle brzmienia jej art. 2 ust. 1, zgodnie z którym ma ona zastosowanie „od chwili poinformowania osób przez właściwe organy państwa członkowskiego, że są one podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa”. Takie sformułowanie wyklucza stosowanie tej dyrektywy ratione temporis do wszystkich sytuacji przed oficjalnym przekazaniem tej informacji.

23.

Należy przypomnieć, że celem dyrektywy 2012/13, zgodnie z jej art. 1, jest ustanowienie minimalnych przepisów dotyczących praw, z których korzystają osoby podejrzane i oskarżeni w postępowaniu karnym, w szczególności prawa do bycia poinformowanym o przysługujących im prawach. Zakres zastosowania tej dyrektywy został określony w jej art. 2. Artykuł 3 rzeczonej dyrektywy przewiduje, że „[p]aństwa członkowskie zapewniają, aby osobom podejrzanym lub oskarżonym niezwłocznie udzielano informacji dotyczących […] poniższych praw procesowych, […] aby umożliwić skuteczne wykonywanie tych praw”.

24.

Jak wspomniano w motywie 19 dyrektywy 2012/13, prawo do informacji o przysługujących prawach ma na celu zagwarantowanie rzetelności postępowania karnego i zapewnienie skuteczności prawa do obrony od pierwszego stadium tego postępowania. Jak wynika bowiem z pkt 24 wniosku Komisji dotyczącego dyrektywy z dnia 20 lipca 2010 r. (COM(2010) 392 wersja ostateczna), leżącego u podstaw dyrektywy 2012/13, w okresie bezpośrednio następującym po zatrzymaniu osoba zatrzymana uważana jest za najbardziej narażoną na wymuszenie przyznania się, w związku z czym „zasadnicze znaczenie ma poinformowanie podejrzanego lub oskarżonego o przysługujących im prawach szybko, to znaczy niezwłocznie po zatrzymaniu, oraz w najbardziej skuteczny sposób”. W motywie 19 dyrektywy 2012/13 podkreślono ponadto, że prawo do informacji o przysługujących prawach powinno zostać zrealizowane „najpóźniej przed pierwszym oficjalnym przesłuchaniem osoby podejrzanej lub oskarżonej przez policję”, a pouczenie w formie pisemnej, zawierające informacje o mających zastosowanie prawach procesowych, należy przekazać „niezwłocznie”, zgodnie z motywem 22 owej dyrektywy, w przypadku zatrzymania lub aresztowania danej osoby ( 10 ).

25.

Z powyższego wynika, że osoby podejrzane o popełnienie przestępstwa należy powiadomić o przysługujących im prawach w możliwie najkrótszym czasie od momentu, w którym dotyczące ich podejrzenia uzasadniają, w kontekście innym niż pilny, ograniczenie ich wolności przez właściwe organy za pomocą środków przymusu, a najpóźniej – przed ich pierwszym formalnym przesłuchaniem przez policję ( 11 ). Jako że powiadomienie o prawach powinno nastąpić – aby mogło być skuteczne – na wczesnym etapie postępowania, Trybunał orzekł, iż poinformowanie przez właściwe organy państwa członkowskiego danych osób, że są one podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa, jest możliwe za pomocą oficjalnego powiadomienia lub „w inny sposób”, lub „bez względu na sposób tego powiadomienia”, przy czym sposób, w jaki taka informacja dotrze do tych osób, jest nieistotny ( 12 ).

26.

Ponadto należy podkreślić, że zgodnie z motywem 14 dyrektywy 2012/13 dyrektywa ta opiera się na prawach określonych w karcie praw podstawowych, a w szczególności jej art. 6, 47 i 48, oraz na art. 5 i 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (zwanej dalej „EKPC”), zgodnie z wykładnią Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zwanego dalej „ETPC”), oraz że w owej dyrektywie terminu „oskarżenie” użyto w celu opisania tego samego pojęcia, które opisuje termin „oskarżenie” użyty w art. 6 ust. 1 EKPC. W tym względzie „oskarżenie w sprawie karnej” ma miejsce od chwili oficjalnego postawienia zarzutu danej sobie przez właściwe organy lub od chwili gdy jest ona w istotny sposób dotknięta działaniami podejmowanymi przez te organy z powodu podejrzeń, jakie na tej osobie ciążą. Tak więc w szczególności osoba, która została zatrzymana, ponieważ jest podejrzana o popełnienie przestępstwa, może być uważana za osobę „oskarżoną o popełnienie przestępstwa” i domagać się ochrony na podstawie art. 6 EKPC ( 13 ). W szczególności każdy „oskarżony” w rozumieniu tego artykułu ma prawo do informacji o przysługującym mu prawie do odmowy składania wyjaśnień ( 14 ).

27.

Z postanowienia odsyłającego wynika, że wieczorem dnia 22 marca 2021 r. uwagę policjantów zwróciła obecność dwóch osób na parkingu zakładowym, krzątających się wokół samochodu ciężarowego z otwartym zbiornikiem paliwa, w pobliżu którego znajdowały się kanistry na paliwo, i próbujących się przed nimi ukryć, która to sytuacja doprowadziła do zatrzymania tych osób i założenia im kajdanek. Poprzez to jednoznaczne zastosowanie środków przymusu osoby te dowiedziały się, że są podejrzane o popełnienie przestępstwa, w tym przypadku kradzieży paliwa, co prowadzi do zastosowania dyrektywy 2012/13. W związku z tym i zgodnie z art. 3 ust. 1 lit. e) dyrektywy 2012/13 obie zainteresowane osoby miały prawo do niezwłocznego otrzymania informacji o przysługujących im prawach, w tym o prawie do odmowy składania wyjaśnień.

28.

Wreszcie zauważam, że wykładnia art. 2 ust. 1 dyrektywy 2012/13 wskazana w pkt 22 niniejszej opinii byłaby równoznaczna z tym, że zbyt późne, a zatem nieprawidłowe powiadomienie o przewidzianych prawach stanowiłoby podstawę do jej niestosowania, co nie jest, z logicznego i prawnego punktu widzenia, dopuszczalne.

29.

Wydaje mi się, że w pierwszej kolejności należy rozważyć dokładne znaczenie pytania prejudycjalnego w świetle jego sformułowania. Z pytania wynika, że sąd odsyłający zdaje się ograniczać swoje pytanie wyłącznie do kwestii niezgodności z prawem Unii krajowego sądowego zakazu uwzględniania z urzędu, co stoi w sprzeczności z życzeniem tego sądu w zakresie możliwości wykonywania tej kompetencji. Tym samym pytanie prejudycjalne skierowane do Trybunału nie dotyczy istnienia ewentualnego nałożonego na sąd krajowy przez prawo Unii obowiązku uwzględniania z urzędu w okolicznościach sprawy rozpatrywanej w postępowaniu głównym.

30.

Takie rozumienie pytania prejudycjalnego wydaje mi się wątpliwe w zakresie, w jakim sąd krajowy wyraźnie odsyła w postanowieniu odsyłającym do orzecznictwa Trybunału, z którego wynika, że istnieje „obowiązek” badania z urzędu przez sąd krajowy naruszenia prawa Unii w dziedzinie ochrony konsumentów przed nieuczciwymi warunkami. Nie ulega wątpliwości, że zdaniem tego sądu wyżej wymienione orzecznictwo należy zastosować w sprawie w postępowaniu głównym z uwzględnieniem przyrównania oskarżonych do konsumentów z uwagi na zajmowaną przez nich wspólną pozycję podrzędną w przedmiotowych postępowaniach. W tym względzie znamienne jest spostrzeżenie, że zarówno oskarżeni w postępowaniu głównym, jak i rządy francuski i irlandzki oraz Komisja zawarli w swoich uwagach elementy odpowiedzi co do istnienia wynikającego z prawa Unii obowiązku uwzględniania z urzędu, która to kwestia rzeczywiście wydaje mi się trudna do odrzucenia po prostu w świetle postanowienia odsyłającego.

31.

W drugiej kolejności należy zauważyć, że prawo Unii przewiduje prawo osób podejrzanych lub oskarżonych do odmowy składania wyjaśnień w dwóch odrębnych aktach prawnych, a mianowicie w dyrektywie 2012/13 i dyrektywie 2016/343. Pierwsza z tych dyrektyw, w swoich art. 3 i 4, przewiduje istnienie prawa do informacji i prawa do odmowy składania wyjaśnień, natomiast druga z tych dyrektyw, w swoim art. 7, ustanawia to ostatnie jako prawo materialne wraz z prawem do nieobciążania samego siebie, przy czym oba te prawa określa się jako aspekty domniemania niewinności. Zgodnie z motywami 26 i 27 dyrektywy 2016/343 prawo do nieskładania wyjaśnień i prawo do nieobciążania samego siebie mają zastosowanie do pytań dotyczących zarzucanego danej osobie czynu zabronionego oraz oznaczają, że właściwe organy nie powinny zmuszać podejrzanych lub oskarżonych do udzielenia informacji wbrew ich woli, przy czym drugi z tych motywów odsyła do wykładni dokonanej przez ETPC ( 15 ).

32.

Sąd ten uważa, że prawo do nieświadczenia przeciwko sobie polega przede wszystkim na respektowaniu woli oskarżonego do odmowy składania wyjaśnień i zakłada, że w sprawie karnej oskarżyciel dąży do poparcia swojej argumentacji bez uciekania się do dowodów uzyskanych w drodze przymusu lub ucisku, z naruszeniem woli oskarżonego. Do racji bytu tych praw należy w szczególności ochrona oskarżonego przed stanowiącym nadużycie przymusem ze strony władz, co pozwala uniknąć pomyłek sądowych i osiągnąć cele art. 6 EKPC ( 16 ). Tym samym art. 7 dyrektywy 2016/343 i art. 6 EKPC łączy wspólne rozumienie rzeczonych praw, a mianowicie ochrona – w ramach przesłuchania – przed uzyskaniem dowodu w drodze przymusu, pomimo uprzedniego wyrażenia przez podejrzanego woli odmowy składania wyjaśnień.

33.

Zauważam, że – przy uwzględnieniu okoliczności faktycznych sprawy w postępowaniu głównym, które zostały przedstawione w postanowieniu odsyłającym – to zatem nie istota prawa do odmowy składania wyjaśnień ustanowionego w art. 7 dyrektywy 2016/343, o którym mowa w pytaniu prejudycjalnym i opisanym powyżej, jest bezpośrednio rozpatrywana w tej sprawie. Problem poruszony w niniejszej sprawie wiąże się z faktem, że powiadomienie podejrzanych o ich prawie do odmowy składania wyjaśnień zostało przeprowadzone zbyt późno, z naruszeniem art. 3 i 4 dyrektywy 2012/13, transponowanych do prawa krajowego, które przewidują, że taka informacja powinna zostać przekazana niezwłocznie. W tych okolicznościach art. 7 dyrektywy 2016/343 nie wydaje się być istotny do celów odpowiedzi, do udzielenia której Trybunał jest wezwany w niniejszej sprawie.

34.

Ponadto z postanowienia odsyłającego wynika, że sprawa w postępowaniu głównym dotyczy istnienia skutecznego środka zaskarżenia, przewidzianego w art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13, który wymaga, aby „osoby podejrzane lub oskarżone lub ich obrońcy mieli prawo zakwestionowania, zgodnie z procedurami przewidzianym w prawie krajowym, braku lub odmowy udzielenia przez właściwe organy informacji zgodnie z niniejszą dyrektywą”.

35.

W związku z tym należy stwierdzić ( 17 ), po pierwsze, że to w szczególności art. 3 i 4 dyrektywy 2012/13 oraz jej art. 8 ust. 2 są przedmiotem sprawy w postępowaniu głównym, a po drugie, że przepisy te urzeczywistniają podstawowe prawa do rzetelnego procesu i do poszanowania prawa do obrony, ustanowione w szczególności w art. 47 i w art. 48 ust. 2 karty praw podstawowych, i powinny być interpretowane w świetle tych ostatnich ( 18 ). Z wyjaśnień dotyczących karty praw podstawowych – które zgodnie z art. 6 ust. 1 akapit trzeci TUE i art. 52 ust. 7 karty praw podstawowych należy uwzględnić w celu dokonania wykładni jej postanowień – wynika, że art. 47 i 48 karty praw podstawowych zapewniają w prawie Unii ochronę przyznaną na mocy art. 6 i 13 EKPC ( 19 ). Trybunał powinien zatem dbać o to, aby dokonywana przez niego wykładnia tych postanowień karty zapewniała poziom ochrony, który nie narusza poziomu ochrony gwarantowanego przez art. 6 i 13 EKPC, zgodnie z ich wykładnią dokonaną przez ETPC ( 20 ).

36.

W tych okolicznościach należy stwierdzić, iż sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 3 i 4 dyrektywy 2012/13 oraz jej art. 8 ust. 2 należy w świetle art. 47 i art. 48 ust. 2 karty praw podstawowych interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie takiej wykładni przepisu krajowego, która uniemożliwia sądowi, na etapie postępowania sądowego niepoprzedzonego postępowaniem przygotowawczym ( 21 ), uwzględnienie z urzędu naruszenia prawa oskarżonego do informacji o przysługującym mu prawie do odmowy składania wyjaśnień, które stanowi podstawę nieważności postępowania, a jeśli tak, to czy prawo Unii przyznaje sądowi krajowemu uprawnienie do uwzględnienia z urzędu takiego naruszenia lub nakłada na niego taki obowiązek.

37.

Odpowiedź na to pytanie wymaga moim zdaniem, aby wykładnia przepisów dyrektywy 2012/13 uwzględniała także ograniczenia właściwe dla podstawy prawnej, na której dyrektywa ta została przyjęta.

38.

W pierwszej kolejności należy przypomnieć, iż art. 67 TFUE stanowi, że „Unia stanowi przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, w poszanowaniu praw podstawowych oraz różnych systemów i tradycji prawnych państw członkowskich”. Artykuł 82 ust. 2 TFUE, znajdujący się w rozdziale 4 tytułu V części trzeciej tego traktatu (zatytułowanym „Współpraca sądowa w sprawach karnych”) przewiduje, że: „[w] zakresie niezbędnym dla ułatwienia wzajemnego uznawania wyroków i orzeczeń sądowych, jak również współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych o wymiarze transgranicznym, Parlament Europejski i Rada, stanowiąc w drodze dyrektyw zgodnie ze zwykłą procedurą prawodawczą, mogą ustanawiać normy minimalne. Normy takie uwzględniają różnice między tradycjami i systemami prawnymi państw członkowskich”.

39.

Artykuł 82 ust. 2 lit. b) TFUE, który stanowi podstawę prawną dyrektywy 2012/13, pozwala jedynie na ustanowienie minimalnych norm dotyczących „praw jednostek” w postępowaniu karnym, a zatem dyrektywa ta nie może zawierać przepisów określających sąd właściwy do rozpoznania zarzucanego naruszenia praw materialnych w niej uznanych ani charakteru i zakresu kontroli sądowej wobec braku przyznania prawodawcy Unii kompetencji w tym zakresie ( 22 ).

40.

W związku z tym dyrektywa 2012/13 przyczynia się do ustanowienia w Unii minimalnej harmonizacji prawa w zakresie postępowania karnego i nie może być interpretowana jako akt kompletny i wyczerpujący. Pozostawia ona państwom członkowskim swobodę, jak wskazano w jej motywie 40, rozszerzenia zakresu praw w niej przewidzianych w celu zapewnienia wyższego poziomu ochrony także w sytuacjach, które nie zostały w niej wyraźnie przewidziane, przy czym poziom ochrony nigdy nie powinien być niższy od standardów przewidzianych w EKPC, zgodnie z wykładnią dokonaną w orzecznictwie ETPC ( 23 ).

41.

Jak słusznie zaznacza Komisja, wyżej wymienione przepisy prawa pierwotnego mają na celu zachowanie specyficznych cech krajowych postępowań karnych i oznaczają, że ingerencja prawa Unii w normy rządzące tymi postępowań powinna być ograniczona, co wydaje mi się trudne do pogodzenia z dokonaną przez Trybunał wykładnią dyrektywy 2012/13 stwierdzającą, że możliwe a nawet obowiązkowe jest uwzględnienie przez sąd krajowy z urzędu, na etapie postępowania sądowego niepoprzedzonego postępowaniem przygotowawczym, naruszenia praw procesowych uznanych w tej dyrektywie.

42.

W drugiej kolejności należy przypomnieć, że prawo Unii opiera się na zasadniczym założeniu, zgodnie z którym każde państwo członkowskie dzieli z wszystkimi innymi państwami członkowskimi – i przyjmuje, że państwa te dzielą z nim – szereg wspólnych wartości, na których opiera się Unia, jak sprecyzowano w art. 2 TUE. Założenie to oznacza i uzasadnia istnienie wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi, że wartości te będą uznawane i że w konsekwencji prawo Unii, które wprowadza je w życie, będzie przestrzegane. Zarówno zasada wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi, jak i zasada wzajemnego uznawania mają w prawie Unii fundamentalne znaczenie, gdyż umożliwiają utworzenie i utrzymywanie przestrzeni bez granic wewnętrznych ( 24 ).

43.

W tym względzie z motywów 3, 4, 10 i 14 dyrektywy 2012/13 wynika, że celem tej dyrektywy jest – poprzez ustanowienie wspólnych minimalnych norm dotyczących prawa do informacji w postępowaniu karnym – zwiększenie wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi do ich poszczególnych systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, aby ułatwić uznawanie orzeczeń w sprawach karnych. Jak wskazuje motyw 4 dyrektywy 2012/13, „[w]zajemne uznawanie orzeczeń w sprawach karnych może skutecznie funkcjonować jedynie w duchu zaufania, gdy nie tylko organy sądowe, ale wszyscy uczestnicy procesu karnego traktują decyzje organów sądowych innego państwa członkowskiego jako równoważne ze swoimi własnymi, co wymaga nie tylko zaufania do tego, że przepisy innego państwa członkowskiego są odpowiednie, ale także zaufania co do ich prawidłowego stosowania”.

44.

Należy dodać, iż zasada wzajemnego zaufania między państwami członkowskim wymaga w szczególności w odniesieniu do przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, by każde z tych państw uznawało – z zastrzeżeniem wyjątkowych okoliczności – iż wszystkie inne państwa członkowskie przestrzegają prawa Unii, a zwłaszcza praw podstawowych uznanych w tym prawie. A zatem przy wykonywaniu prawa Unii państwa członkowskie mogą być zobowiązane na mocy tego prawa przyjmować domniemanie przestrzegania praw podstawowych przez inne państwa członkowskie, tak że nie tylko nie mogą one żądać od innego państwa członkowskiego wyższego poziomu ochrony krajowej praw podstawowych od poziomu zapewnionego w prawie Unii, lecz także – z zastrzeżeniem wyjątkowych przypadków – nie mogą one sprawdzać, czy to inne państwo członkowskie rzeczywiście przestrzegało w konkretnym wypadku praw podstawowych zagwarantowanych przez Unię ( 25 ).

45.

Orzecznictwo to odzwierciedla domniemanie wzajemnego zaufania w krajowych systemach ochrony praw podstawowych, które może zostać obalone jedynie w niezwykle ograniczonych sytuacjach charakteryzujących się „wyjątkowymi okolicznościami”. Orzecznictwo to ma zastosowanie do wszystkich instrumentów prawa wtórnego dotyczących wykonywania orzeczeń karnych, a mianowicie decyzji ramowej 2002/584/WSiSW ( 26 ), decyzji ramowej 2008/909/WSiSW ( 27 ) oraz decyzji ramowej 2008/675/WSiSW ( 28 ).

46.

Oprócz zachowania szczególnych cech krajowych systemów prawnych i domniemania ich równoważności w zakresie ochrony praw podstawowych problem prawny podniesiony przez sąd odsyłający należy również zbadać w świetle zasady autonomii proceduralnej państw członkowskich, która jest ujęta w ramy koniecznego przestrzegania wymogów wynikających z zasad równoważności i skuteczności ( 29 ).

47.

Bezsporne jest, że prawa, które K.B. i F.S. wywodzą z art. 3 ust. 1 lit. e) i art. 4 ust. 2 dyrektywy 2012/13, zostały naruszone w ramach procedury karnej w postępowaniu głównym. Nałożony przez te przepisy na organy krajowe obowiązek informowania osób podejrzanych i oskarżonych o ich prawie do odmowy składania wyjaśnień ma zasadnicze znaczenie dla skutecznego zagwarantowania tych praw, a tym samym dla przestrzegania art. 47 i art. 48 ust. 2 karty praw podstawowych. W przypadku braku tych informacji dana osoba nie byłaby bowiem w stanie dowiedzieć się o istnieniu i zakresie tych praw ani domagać się ich poszanowania, przez co nie mogłaby w pełni korzystać ze swojego prawa do obrony i rzetelnego procesu ( 30 ). Należy jednak przypomnieć, że w niniejszym przypadku obie osoby zostały w rzeczywistości powiadomione o przysługujących im prawach, ale z opóźnieniem, co prowadzi do wniosku o naruszeniu tych praw, przy czym opóźnienie to nie było usprawiedliwione żadnymi nieprzezwyciężalnymi okolicznościami ( 31 ).

48.

Jeśli chodzi o skutki tych naruszeń, z uwag rządu francuskiego wynika, że prawo krajowe rozróżnia nieważność bezwzględną, dotyczącą organizacji, składu i właściwości sądów, oraz nieważność względną, ustanowioną w interesie stron. Ta ostatnia podlega stwierdzeniu jedynie w przypadku wykazania istnienia uszczerbku dla interesów osoby powołującej się na nią, z wyjątkiem niektórych szczególnie ważnych gwarancji, takich jak prawo do odmowy składania wyjaśnień, których naruszenie jest uważane za w sposób nieunikniony niekorzystne, i nie może zostać uwzględniona przez sąd z urzędu. Ta ostatnia zasada wynika z wykładni, jaką Cour de cassation (sąd kasacyjny) nadał art. 385 akapit pierwszy CPP.

49.

W tym względzie należy przypomnieć, iż art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13 zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia, aby zgodnie z procedurami przewidzianym w prawie krajowym osoby podejrzane lub oskarżone lub ich obrońcy mieli prawo zakwestionowania braku lub odmowy udzielenia przez właściwe organy informacji zgodnie z tą dyrektywą. Tym samym prawodawca Unii pozostawił państwom członkowskim decyzję co do charakteru i konkretnych sposobów zaskarżania dostępnych dla zainteresowanych osób, jak również co do konsekwencji, jakie powinny wynikać z naruszenia praw przewidzianych w dyrektywie 2012/13.

50.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału w braku uregulowań unijnych w danej dziedzinie zadaniem wewnętrznego porządku prawnego każdego z państw członkowskich, zgodnie z zasadą ich autonomii proceduralnej, jest wyznaczenie właściwych sądów i określenie zasad postępowania w sprawach skarg mających na celu zapewnienie ochrony praw, które jednostki wywodzą z prawa Unii. W tym kontekście zgodnie z zasadą lojalnej współpracy, ujętą aktualnie w art. 4 ust. 3 TUE, szczegółowe zasady postępowania w sprawach skarg mających na celu zapewnienie ochrony praw, które jednostki wywodzą z prawa Unii, nie mogą być mniej korzystne niż w przypadku podobnych postępowań o charakterze wewnętrznym (zasada równoważności) i nie mogą powodować, by korzystanie z praw przyznanych w porządku prawnym Unii stało się w praktyce niemożliwe lub nadmiernie utrudnione (zasada skuteczności). Te wymogi równoważności i skuteczności wyrażają ogólny obowiązek państw członkowskich polegający na zapewnieniu ochrony sądowej uprawnień podmiotów prawa wynikających z prawa Unii, w tym prawa do obrony ( 32 ).

51.

W aktach sprawy, którymi dysponuje Trybunał, nie ma w odniesieniu do zasady równoważności niczego, co wskazywałoby a priori, że zasada ta byłaby naruszona przez zastosowanie art. 385 akapit pierwszy CPP w przypadku naruszenia praw wynikających z dyrektywy 2012/13. Artykuł ten, zgodnie z wykładnią przyjętą w spornej praktyce sądowej, reguluje bowiem warunki, w jakich można powołać się przed sądem karnym na nieważność postępowania, niezależnie od tego, czy nieważność ta wynika z naruszenia prawa indywidualnego, które znajduje swoją podstawę w przepisach prawa krajowego, czy też w przepisach prawa Unii ( 33 ).

52.

W odniesieniu do zasady skuteczności należy przypomnieć, że prawo Unii nie skutkuje zobowiązaniem państw członkowskich do ustanowienia środków prawnych innych niż środki przewidziane w prawie krajowym, chyba że z systematyki danego krajowego porządku prawnego wynika, iż nie istnieje żaden środek prawny pozwalający, choćby w trybie wpadkowym, zapewnić ochronę uprawnień wynikających dla podmiotów prawa z prawa Unii albo gdy jedynym sposobem dostępu podmiotu prawa do sądu jest uprzednie naruszenie przez niego prawa ( 34 ).

53.

Z orzecznictwa Trybunału wynika również, iż w każdym przypadku analiza kwestii, czy przepis krajowego prawa procesowego powoduje, iż stosowanie prawa Unii staje się niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, uwzględniać musi miejsce tego przepisu w całym postępowaniu, tryb tego postępowania i jego szczególne cechy przed różnymi sądami krajowymi. Z tej perspektywy należy uwzględnić, w stosownym przypadku, zasady, które stanowią podstawę krajowego systemu sądowniczego, takie jak zasada ochrony prawa do obrony, zasada pewności prawa oraz zasada prawidłowego przebiegu postępowania ( 35 ).

54.

Zgodnie bowiem z tym orzecznictwem ocena poszanowania zasady skuteczności wymaga nie tyle analizy ogółu środków prawnych istniejących w państwie członkowskim, ile przeprowadzenia analizy przepisu, co do którego twierdzi się, że narusza tę zasadę, w odpowiednim kontekście, co może oznaczać konieczność zbadania innych przepisów proceduralnych mających zastosowanie w kontekście środka prawnego, którego skuteczność jest podawana w wątpliwość, lub zbadania środków prawnych mających ten sam cel ( 36 ). Trybunał uważa, że wydawane wyroki są zatem jedynie wynikiem indywidualnej oceny konkretnych przypadków, podejmowanej z uwzględnieniem wszystkich faktycznych i prawnych okoliczności danej sprawy, która nie może zostać automatycznie zastosowana przez analogię do dziedzin innych niż te, w których została przeprowadzona ( 37 ).

55.

Sądzę, że należy podkreślić trudność w dokonaniu takiej oceny z uwagi na sposób zwrócenia się do Trybunału, w tym przypadku w formie odesłania prejudycjalnego. W tym kontekście należy bowiem w pierwszej kolejności odnieść się do postanowienia odsyłającego w celu zapoznania się z mającym zastosowanie ustawodawstwem krajowym, którą to informację uzupełniają, w przypadku gdy postanowienie to jest niekompletne, jak w niniejszej sprawie, uwagi na piśmie zainteresowanych stron i, w stosownym przypadku, ustalenia wynikające z dyskusji na rozprawie. W niniejszej sprawie wymagana kontekstualizacja wydaje mi się obejmować szereg przepisów prawa krajowego.

56.

W pierwszej kolejności, w odniesieniu do roli prokuratury we Francji, rząd francuski podniósł, iż z odpowiednich przepisów CPP ( 38 ) wynika, że rolą prokuratury jest pogodzenie obrony ogólnych interesów społeczeństwa, poprzez ściganie naruszeń prawa karnego, z poszanowaniem wolności jednostki, poprzez bycie strażnikiem praw podsądnych w trakcie całego postępowania. Co prawda wykładnia odpowiednich przepisów dyrektywy 2012/13 nie obejmuje, ściśle rzecz biorąc, oceny pojęcia organu sądowego, niemniej jednak należy podkreślić wysoce kontrowersyjny charakter takiej kwalifikacji w odniesieniu do francuskiej prokuratury.

57.

Wezwany do wypowiedzenia się w sprawie zdolności tej prokuratury do dokonania ważnej kontroli policyjnych środków zatrzymania w rozumieniu art. 5 ust. 3 EKPC, zgodnie z którym „[k]ażdy zatrzymany lub aresztowany […] powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej […]”, Cour de cassation (sąd kasacyjny), opierając się na orzecznictwie ETPC ( 39 ), orzekł, że prokuratura, pozbawiona gwarancji niezależności i bezstronności oraz będąca stroną oskarżycielską, nie jest organem sądowym w rozumieniu wyżej wskazanego artykułu ( 40 ). Z kolei Conseil constitutionnel (rada konstytucyjna, Francja) zawsze uważała, że organ sądowy zapewniający poszanowanie wolności jednostki obejmuje zarówno sędziów, jak i prokuratorów, a kontrola pierwszych 48 godzin aresztu przez prokuraturę nie jest sprzeczna z konstytucją ( 41 ). Należy dodać, że o ile francuska prokuratura została uznana przez Trybunał za organ sądowy, o tyle nastąpiło to jedynie w szczególnym kontekście wydania europejskiego nakazu aresztowania w rozumieniu art. 6 ust. 1 decyzji ramowej 2002/584. Trybunał uznał, że członkowie prokuratury, którzy we Francji mają status „magistrats”, działają niezależnie w ramach wykonywania funkcji nieodłącznie związanych z wydaniem takiego nakazu ( 42 ).

58.

Poza relatywizmem prawnym dotyczącym definicji organu sądowego, w tym w obrębie tego samego państwa, i związanym z tym stwierdzeniem obiektywnej trudności, jaka z tego wynika w odniesieniu do zrozumienia krajowego systemu prawnego, wydaje mi się, że w tym kontekście trudno jest uznać, że kontrola prewencyjna przeprowadzana przez francuską prokuraturę, która w niniejszym przypadku była wadliwa, może sama w sobie zapewnić skuteczność ochrony gwarantowanej przez dyrektywę 2012/13.

59.

W drugiej kolejności – z uwag na piśmie i uwag ustnych rządu francuskiego wynika, że prawo do adwokata jest zagwarantowane w trakcie całego postępowania karnego ( 43 ), co zresztą nie jest rozpatrywane w niniejszej sprawie, i jest ułatwione dzięki systemowi pomocy prawnej, który umożliwia osobom niemającym środków lub o skromnych dochodach uzyskanie wsparcia w postaci pokrycia przez państwo całości lub części kosztów postępowania, w tym kosztów adwokackich, oraz dostępności adwokata z urzędu, gdy adwokat jest wyznaczony przez prezesa izby adwokackiej lub prezesa sądu do pomocy podsądnemu w postępowaniu karnym albo na wniosek podsądnego, ponieważ nie ma on adwokata lub nie miał czasu na jego wybór, albo ponieważ postępowanie wymaga obecności adwokata, a podsądny go nie posiada.

60.

W odniesieniu do roli adwokat, zauważam, że po zakończeniu każdego spotkania z zatrzymaną osobą oraz każdego przesłuchania lub konfrontacji, przy których był obecny, adwokat może złożyć pisemne uwagi, które zostają załączone do akt sprawy, i przesłać je prokuratorowi w okresie zatrzymania policyjnego. Adwokat może w szczególności zapoznać się z protokołem stwierdzającym powiadomienie o zatrzymaniu policyjnym i związanych z tym prawach, co umożliwia mu weryfikację przestrzegania tych praw, także w wymiarze czasowym ( 44 ).

61.

Na rozprawie co do istoty sprawy ( 45 ) obecność adwokata jest obowiązkowa w przypadku niektórych postępowań, takich jak postępowanie w sprawie natychmiastowego stawiennictwa obejmujące wydanie wyroku w bardzo krótkim czasie po popełnieniu przestępstwa, w sprawie wcześniejszego uznania winy, przed cour d’assises (sądem przysięgłych do spraw karnych, Francja), który sądzi zbrodnie, oraz we wszystkich postępowaniach karnych dotyczących nieletnich. Gdy obecność adwokata nie jest obowiązkowa, oskarżony może z własnej inicjatywy korzystać z pomocy lub reprezentacji wybranego przez siebie adwokata lub wnieść o adwokata ustanowionego z urzędu, w stosownym przypadku w dniu rozprawy. Należy pamiętać, że jeżeli zarzut nieważności postępowania nie został podniesiony w pierwszej instancji przez oskarżonego, który się nie stawił lub nie był reprezentowany, ma on takie samo prawo w postępowaniu odwoławczym.

62.

W trzeciej kolejności należy podkreślić, że artykuł wstępny CPP zawiera akapit, zgodnie z którym w sprawach karnych dotyczących zbrodni i występków nie można wydać wyroku skazującego wobec danej osoby wyłącznie na podstawie oświadczeń, które złożyła ona bez możliwości rozmowy z adwokatem i bez skorzystania z jego pomocy. Ponadto, i przede wszystkim, począwszy od rządów ustawy z dnia 22 grudnia 2021 r., która weszła w życie w dniu 31 grudnia tego samego roku, w wyżej wskazanym artykule znalazł się nowy akapit, zgodnie z którym „[w] sprawach o zbrodnie lub występki każdy podejrzany lub oskarżony zostaje poinformowany o prawie do zachowania milczenia o faktach, o które jest oskarżony, przed jakimkolwiek zebraniem jego uwag i przed jakimkolwiek przesłuchaniem, w tym w celu uzyskania jego danych osobowych lub w celu orzeczenia środka zabezpieczającego, w momencie jego pierwszego stawienia się przed służbą śledczą, magistratem [(sędzią lub innym urzędnikiem)], sądem lub jakąkolwiek osobą lub służbą upoważnioną przez organ sądowy. Nie można wydać wyroku skazującego wyłącznie na podstawie oświadczeń złożonych bez uprzedniego powiadomienia o rzeczonym prawie”.

63.

Przepisy te mają zasadnicze znaczenie, ponieważ umożliwiają automatyczne zaradzenie naruszeniu prawa podejrzanych lub oskarżonych do informacji o ich prawach wynikających z dyrektywy 2012/13, w szczególności w odniesieniu do prawa do pomocy adwokata i prawa do odmowy składania wyjaśnień, poprzez „zneutralizowanie” złożonych przez te osoby oświadczeń, które zostały nieprawidłowo uzyskane na etapie śledztwa do celów oceny odpowiedzialności karnej tych osób.

64.

W czwartej kolejności o ile bezsporne jest, że sąd nie jest uprawniony do uwzględnienia z urzędu nieważności protokołów, które nie zostały prawidłowo sporządzone, o tyle ze stwierdzonej nieprawidłowości powinien wywieść brak mocy dowodowej tych protokołów. I tak podniesiony w trakcie rozprawy art. 429 CPP stanowi, że wszelkie protokoły lub sprawozdania mają wartość dowodową tylko wtedy, gdy mają prawidłową formę, gdy ich autor działał w ramach swoich funkcji i gdy informował o sprawie należącej do jego kompetencji ( 46 ). Z nieprawidłowymi dokumentami nie wiąże się żadna moc dowodowa. Sąd odsyłający powinien zatem odrzucić nieprawidłowe dokumenty procesowe, odmawiając im mocy dowodowej, przy czym należy zauważyć, że utrata mocy dowodowej protokołu nie skutkuje jego nieważnością. Sąd może, w zależności od dokonanej przez siebie oceny elementów akt sprawy, które pozostają ważne, zdecydować na podstawie własnego przekonania o uniewinnieniu, w stosownym przypadku, obu oskarżonych. Należy zauważyć, że przepis ten umożliwia wyłączenie informacji i dowodów uzyskanych z naruszeniem wymogów prawa Unii, w niniejszym przypadku art. 3 i 4 dyrektywy 2012/13. Stwierdzona nieprawidłowość nie pozostaje zatem bez rozwiązania ( 47 ).

65.

Okazuje się zatem, że istnienie takich przepisów proceduralnych we francuskim porządku prawnym gwarantuje skuteczność prawa Unii, a zakaz uwzględniania z urzędu przez sąd odsyłający zarzutu nieważności postępowania opartego na zbyt późnym powiadomieniu obu oskarżonych o ich prawie do odmowy składania wyjaśnień, stanowiącym względną podstawę nieważności, nie narusza zasady skuteczności, ponieważ przepis ten, sam w sobie, nie jest tego rodzaju, by praktycznie uniemożliwiał lub nadmiernie utrudniał korzystanie z praw, które podejrzani lub oskarżeni wywodzą z art. 3 ust. 1 lit. e) i art. 4 ust. 2 dyrektywy 2012/13 w związku z art. 8 ust. 2 tej dyrektywy.

66.

Wniosku tego nie można podważyć w świetle art. 47 i art. 48 ust. 2 karty praw podstawowych. W tym względzie wystarczy zauważyć, że w przypadku gdy jednostki dysponują w danej dziedzinie prawa Unii sądowym środkiem odwoławczym umożliwiającym im zapewnienie poszanowania praw, które wywodzą z prawa Unii, co wydaje się mieć miejsce we francuskim porządku prawnym, przepis prawa krajowego, który uniemożliwia sądowi orzekającemu uwzględnienie z urzędu zarzutu nieważności postępowania z powodu naruszenia przepisów chroniących interesy prywatne tych osób nie może być interpretowany jako ograniczenie, w rozumieniu art. 52 ust. 1 karty praw podstawowych, prawa do skutecznego środka prawnego i do rzetelnego procesu lub praw do obrony zagwarantowanych, odpowiednio, w art. 47 i art. 48 ust. 2 karty ( 48 ).

67.

Zaproponowana w ten sposób wykładnia prawa Unii wydaje mi się zgodna z orzecznictwem Trybunału i ETPC dotyczącym kwestii uwzględniania z urzędu.

68.

W sprawach cywilnych i administracyjnych Trybunał stwierdził, że prawo Unii, a w szczególności zasada skuteczności, nie wymaga co do zasady, aby sądy krajowe uwzględniały z urzędu zarzut naruszenia przepisów tego prawa, niezależnie od znaczenia tych przepisów dla europejskiego porządku prawnego, jeżeli zbadanie tego zarzutu wymagałoby od tych sądów wyjścia poza granice sporu określone przez strony, poprzez oparcie się na faktach i okolicznościach innych niż te, na których strona, która ma interes w zastosowaniu tych przepisów, oparła swoje żądanie. To ograniczenie uprawnień sądu krajowego jest uzasadnione zasadą, że inicjatywa procesowa należy do stron i że w związku z tym jeżeli krajowe prawo procesowe daje zainteresowanej stronie rzeczywistą możliwość podniesienia zarzutu opartego na prawie Unii, sąd krajowy może działać z urzędu tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy interes publiczny wymaga jego interwencji ( 49 ).

69.

Trybunał wskazał również ( 50 ), że orzecznictwa tego nie podważają wyroki z dnia 14 grudnia 1995 r., Peterbroeck, (C‑312/93, EU:C:1995:437) i z dnia 27 czerwca 2000 r., Océano Grupo Editorial (C‑240/98, EU:C:2000:346), o których mowa w postanowieniu odsyłającym, które to wyroki, odpowiednio, cechują się charakterystycznymi okolicznościami sprawy, mogącymi skutkować pozbawieniem skarżącego w postępowaniu przed sądem krajowym możliwości skutecznego podniesienia zarzutu niezgodności przepisu krajowego z prawem Unii, oraz uzasadnieniem w postaci konieczności zapewnienia konsumentowi skutecznej ochrony przewidzianej w dyrektywie 93/13 ( 51 ).

70.

Bezsporne jest, że dziedzina nieuczciwych warunków umowy przyczyniła do rozwoju urzędu sędziego krajowego w prawie konsumenckim, który to sędzia najpierw otrzymał uprawnienie do, uwzględniania z urzędu nieuczciwego charakteru warunku umownego a następnie taki obowiązek ( 52 ). Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału ustanowiony przez dyrektywę 93/13 system ochrony opiera się na założeniu, że konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi się on na postanowienia sformułowane wcześniej przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść. Ze względu na tę słabszą pozycję jednej ze stron art. 6 ust. 1 tej dyrektywy stanowi, że nieuczciwe warunki umowne nie są wiążące dla konsumentów. Jest to przepis bezwzględnie obowiązujący, który zmierza do zastąpienia ustanowionej przez umowę formalnej równowagi praw i obowiązków stron umowy rzeczywistą równowagą, która przywraca równość stron ( 53 ).

71.

W tym względzie sąd krajowy zobowiązany jest do zbadania z urzędu, czy dane warunki umowy wchodzące w zakres stosowania dyrektywy 93/13 nie mają nieuczciwego charakteru, i do tego, by dokonawszy takiego badania, zniwelować brak równowagi między konsumentem a przedsiębiorcą, o ile posiada niezbędne ku temu informacje na temat stanu prawnego i faktycznego. Ponadto dyrektywa 93/13 zobowiązuje państwa członkowskie, co wynika z jej art. 7 ust. 1 w związku z jej motywem dwudziestym czwartym, do zapewnienia stosownych i skutecznych środków mających na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych z konsumentami przez przedsiębiorców. Biorąc pod uwagę wymogi z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13, będącej kombinacją normatywną niemającą odpowiednika w dyrektywie 2012/13, Trybunał określił sposób, w jaki sąd krajowy musi zapewnić ochronę praw wywodzonych przez konsumentów z tej dyrektywy, wskazując jednocześnie, że ochrona konsumenta nie jest absolutna ( 54 ). Trybunał wyjaśnił tym samym, że przestrzeganie zasady skuteczności nie może sięgać tak dalece, by wymagać od sądu krajowego nie tylko naprawienia skutków zaniechania o charakterze proceduralnym ze strony konsumentów nieznających swoich praw, lecz również skompensowania w całości absolutnej bierności zainteresowanego konsumenta ( 55 ).

72.

Sąd odsyłający uważa, że możliwe jest zastosowanie powyższego orzecznictwa do postępowania głównego, które toczy się w niniejszej sprawie, wskazując w szczególności na wspólną sytuację podrzędnej pozycji konsumentów ( 56 ) i oskarżonych, które to podejście nie wydaje mi się możliwe do przyjęcia. Należy przypomnieć, że sprawa w postępowaniu głównym dotyczy spraw karnych, czyli dziedziny niezwiązanej ze zobowiązaniami umownymi, w której zarówno do ustawodawcy, jak i do sądów należy zapewnienie równowagi między zapobieganiem naruszeniom porządku publicznego, wykrywaniem sprawców przestępstw i ich karaniem z jednej strony a prawami podstawowymi oskarżonego z drugiej strony, przy jednoczesnym zapewnieniu przeprowadzenia postępowania w rozsądnym terminie. Ponadto wykonując przysługujące mu prawo karania, państwo ma na celu ochronę nie tylko interesów ofiar przestępstw, ale także bardziej ogólnych interesów społeczeństwa składających się na szeroko rozumiany interes publiczny.

73.

W tym kontekście należy podkreślić, iż od czasu wydania decyzji ramowej 2002/584 w ramach współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych wprowadzano stopniowo instrumenty prawne, których skoordynowane stosowanie służy wzmocnieniu zaufania państw członkowskich wobec ich krajowych porządków prawnych w celu zapewnienia uznawania i wykonywania w Unii wyroków w sprawach karnych, by uniknąć bezkarności sprawców przestępstw ( 57 ), przy jednoczesnym zapewnieniu rzetelności postępowania karnego. Dyrektywa 2012/13 jest, jak stwierdzono w jej motywach 11, 12 i 14, częścią tego zestawu instrumentów prawnych wdrażających przyjęty przez Radę w 2009 r. harmonogram działań mających na celu wzmocnienie praw osób podejrzanych lub oskarżonych w trakcie całego postępowania ( 58 ). Łączny efekt tych instrumentów, wraz z postanowieniami karty praw podstawowych, EKPC i orzecznictwem ETPC, a także przepisami krajowymi, zapewnia rzeczywistą i szeroką ochronę zainteresowanym osobom, których status nie jest zatem porównywalny, także pod względem poziomu poinformowania, ze statusem konsumenta w jego stosunku umownym z przedsiębiorcą ( 59 ). W tych okolicznościach jakakolwiek forma przełożenia w niniejszej sprawie zastosowanego w art. 6 dyrektywy 93/13 rozwiązania polegającego na asymilacji normy europejskiej do krajowych przepisów porządku publicznego wydaje mi się wykluczona.

74.

Wreszcie należy odnieść się na tym etapie do najnowszego orzecznictwa Trybunału dotyczącego roli sądu w ramach, po pierwsze, postępowania karnego opartego na informacjach lub dowodach uzyskanych z naruszeniem wymogów wynikających z dyrektywy 2002/58/WE ( 60 ), oraz po drugie, postępowania mającego na celu kontrolę warunków legalności zatrzymania obywateli państw trzecich, wynikających z prawa Unii.

75.

W pierwszej kolejności Trybunał orzekł, iż art. 15 ust 1 dyrektywy 2002/58, interpretowany w świetle zasady skuteczności, nakłada na krajowy sąd karny obowiązek nieuwzględniania informacji i dowodów uzyskanych w wyniku takiego uogólnionego i niezróżnicowanego zatrzymywania danych o ruchu i danych o lokalizacji niezgodnego z prawem Unii w ramach postępowania karnego wszczętego przeciwko osobom podejrzanym o popełnienie przestępstwa, jeżeli osoby te nie są w stanie skutecznie ustosunkować się do tych informacji i dowodów, należących do dziedziny niepodlegającej rozpoznaniu przez sąd i mogących mieć decydujący wpływ na ocenę okoliczności faktycznych ( 61 ). O ile w niniejszym przypadku chodzi o zasadę skuteczności stosowaną w postępowaniu karnym, tak jak w sprawie w postępowaniu głównym, o tyle sprawa ta nie dotyczy dowodu z dziedziny pozostającej poza wiedzą sądu, którego dopuszczenie wiązałoby się z zagrożeniem dla przestrzegania zasady kontradyktoryjności, a w konsekwencji prawa do rzetelnego procesu.

76.

W drugiej kolejności – Trybunał orzekł, iż art. 15 ust. 2 i 3 dyrektywy 2008/115/WE ( 62 ), art. 9 ust. 3 i 5 dyrektywy 2013/33/UE ( 63 ) oraz art. 28 ust. 4 rozporządzenia (UE) nr 604/2013 ( 64 ) w związku z art. 6 i 47 karty praw podstawowych należy interpretować w ten sposób, że sprawowana przez organ sądowy kontrola w zakresie spełnienia wynikających z prawa Unii przesłanek zgodności z prawem środka detencyjnego zastosowanego wobec obywatela państwa trzeciego musi doprowadzić ten organ do uwzględnienia z urzędu – na podstawie przedstawionych mu akt sprawy, uzupełnionych lub wyjaśnionych w toku prowadzonego przed nim postępowania kontradyktoryjnego – ewentualnego niespełnienia przesłanki zgodności z prawem, które nie zostało podniesione przez osobę zainteresowaną ( 65 ).

77.

Rozwiązanie to wydaje mi się podyktowane szczególnym kontekstem normatywnym, radykalnie odmiennym od tego, który występuje w niniejszej sprawie. Trybunał stwierdził najpierw, że choć środek detencyjny zastosowany wobec obywatela państwa trzeciego stanowi poważną ingerencję w prawo do wolności ustanowione w art. 6 karty, to celem takiego środka w rozumieniu dyrektywy 2008/115, dyrektywy 2013/33 i rozporządzenia nr 604/2013 nie jest ściganie przestępstw lub karanie za nie. Następnie, i co najważniejsze, Trybunał zauważył, iż prawodawca Unii nie ograniczył się do ustanowienia wspólnych norm materialnych dotyczących przesłanek zastosowania środka detencyjnego, ale ustanowił również wspólne normy proceduralne, mające na celu zapewnienie, aby w każdym państwie członkowskim istniał system umożliwiający właściwemu organowi sądowemu zwolnienie danej osoby, w razie potrzeby po przeprowadzeniu badania z urzędu, z chwilą, gdy okaże się, że zastosowanie w stosunku do niej środka detencyjnego nie jest lub przestało być zgodne z prawem ( 66 ). Trybunał podkreślił, że zastosowanie środka detencyjnego zarządzone przez organ administracyjny podlega kontroli sądowej bądź to z urzędu, bądź też na wniosek danej osoby, natomiast w odniesieniu do utrzymania środka właściwy organ jest zobowiązany do przeprowadzenia owej kontroli z urzędu, nawet jeśli zainteresowany o to nie wnosi. W kontekście normatywnym naznaczonym istnieniem rozpoznania sprawy przez sąd z urzędu, gdy okaże się, że przesłanki zgodności środka detencyjnego z prawem nie są lub przestały być spełniane, co mogłoby skutkować wszczęciem postępowania, w którym zatrzymany nie stawiłby się, teoretycznie trudno było znaleźć inne rozwiązanie niż uwzględnienie przez sąd z urzędu niespełnienia przesłanki zgodności środka detencyjnego z prawem, „które nie zostało podniesione przez osobę zainteresowaną”.

78.

To właśnie w świetle tych ścisłych ram środka detencyjnego przypomnianych powyżej Trybunał odłożył na bok swoje typowe orzecznictwo dotyczące braku obowiązku a priori uwzględnienia z urzędu w postępowaniu administracyjnym, w którym obowiązuje zasada dyspozycyjności, oraz realizacji zasady skuteczności ( 67 ). W niniejszej sprawie brak jest jednak wyraźnie takich ram proceduralnych w prawie Unii, co moim zdaniem wyklucza jakąkolwiek formę zaadaptowania rozwiązania przyjętego w zakresie sądowej kontroli zastosowania środka detencyjnego.

79.

Badając zarzut oparty na art. 6 EKPC, ETPC musi zasadniczo ustalić, czy postępowanie karne było ogólnie rzetelne, zależnie od konkretnych okoliczności każdej sprawy. Przestrzeganie wymogów rzetelnego procesu jest zatem oceniane każdorazowo, w świetle przebiegu całego postępowania, a nie na podstawie wyizolowanej analizy danego punktu lub zdarzenia, chociaż nie można wykluczyć, że określony element może być na tyle decydujący, że pozwoli ocenić rzetelność procesu na wczesnym etapie ( 68 ). Zważywszy na charakter prawa do nieświadczenia przeciwko sobie i prawa do odmowy składania wyjaśnień, ETPC uważa, iż co do zasady nie może być uzasadnienia dla braku powiadomienia podejrzanego o tych prawach. Jeżeli jednak podejrzany nie został poinformowany o tych prawach, trybunał ów musi rozważyć, czy pomimo tego uchybienia postępowanie jako całość było rzetelne ( 69 ).

80.

Ta ocena całości może obejmować weryfikację skuteczności pomocy prawnej, do której prawo jest zagwarantowane w art. 6 ust. 3 lit. c) EKPC. ETPC uważa, że zgodnie z niezależnością izby adwokackiej w stosunku do państwa prowadzenie obrony należy zasadniczo do oskarżonego i jego adwokata, niezależnie od tego, czy ten ostatni jest wyznaczony z urzędu, czy wynagradzany przez swojego klienta. Jednakże jeśli zaniedbanie adwokata wyznaczonego z urzędu jest wyraźne lub w inny sposób wystarczająco zwróci uwagę organów, te ostatnie muszą podjąć kroki w celu zapewnienia, by oskarżony rzeczywiście korzystał z prawa do pomocy prawnej. Państwo nie może jednak ponosić odpowiedzialności za wszelkie uchybienia adwokata wyznaczonego do celów pomocy prawnej ( 70 ).

81.

Państwo może tym samym zostać pociągnięte do odpowiedzialności, gdy adwokat po prostu nie działa na rzecz oskarżonego ( 71 ) lub nie przestrzega zwykłej reguły o charakterze czysto formalnym wymaganej do skorzystania ze środka odwoławczego, z tym że nie jest to równoznaczne z błędnym zachowaniem lub zwykłym brakiem argumentacji, który nie może powodować owej odpowiedzialności, przy czym ETPC wziął również pod uwagę, w ramach całości okoliczności, fakt, że skarżący był cudzoziemcem, który nie znał języka postępowania i któremu postawiono zarzuty mogące skutkować wysoką karą pozbawienia wolności. W tym ostatnim przypadku ETPC stwierdził, że sąd krajowy mógł wezwać adwokata z urzędu do uzupełnienia lub poprawienia apelacji, zamiast uznać ją za niedopuszczalną ( 72 ).

82.

Poza tym, że rolą ETPC jest rozstrzyganie zawisłych przed nim sporów, a nie orzekanie in abstracto lub ujednolicanie różnych systemów prawnych, biorąc pod uwagę szczególne okoliczności każdej sprawy ( 73 ), zauważam, że wyżej wymienione sytuacje, odpowiadające podejściu restrykcyjnemu, są odmienne od okoliczności sprawy w postępowaniu głównym. W tym względzie należy podkreślić, że prawo do informacji o przysługujących prawach procesowych i prawo do odmowy składania wyjaśnień są prawami osobistymi, o których posiadacze mogą swobodnie decydować, a określenie strategii obrony należy wyłącznie do oskarżonego i jego obrońców, co może obejmować niepowoływanie się na naruszenie tych praw z powodów dotyczących indywidualnie zainteresowanych ( 74 ). Sytuacja ta sama w sobie nie musi być utożsamiana z „oczywistym zaniedbaniem” wymagającym pozytywnego działania ze strony właściwego sądu ( 75 ). Podczas rozprawy sąd nie musi zastępować stron w ich wyborze strategii obrony.

83.

Z uwagi na wszystkie powyższe rozważania proponuję, aby Trybunał stwierdził, że art. 3 i 4 dyrektywy 2012/13 oraz art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13, w świetle art. 47 i art. 48 ust. 2 karty oraz zasad równoważności i skuteczności, nie stoją na przeszkodzie wykładni przepisu krajowego, która uniemożliwia sądowi, na etapie postępowania sądowego niepoprzedzonego postępowaniem przygotowawczym, uwzględnienie z urzędu naruszenia prawa oskarżonego do uzyskania informacji o jego prawie do odmowy składania wyjaśnień.

84.

Nie uważam, by badanie przepisów krajowych ( 76 ) powinno prowadzić do innej wykładni. Dalekie od odzwierciedlenia klasycznej summa divisio między systemem kontradyktoryjnym a systemem inkwizycyjnym, zakładającymi, odpowiednio, domyślnie pasywną lub aktywną rolę sądu, przekrojowe spojrzenie na różne krajowe porządki prawne podkreśla wzajemne przenikanie się tych dwóch systemów, a także różnorodność i złożoność postępowań karnych, opartych na kombinacjach przepisów, co sprawia, że czynność porównawcza jest delikatna, a nawet względna. Niezależnie od tego, czy przewidują one mechanizmy sankcjonowania, niekiedy automatyczne, naruszeń prawa do informacji w oparciu o zasady dopuszczalności dowodów lub nieważności nieprawidłowych czynności procesowych, systemy krajowe mogą zatem z różnym stopniem rygoru określić rolę przypisaną oskarżonemu, a w konsekwencji i sądowi, we wdrażaniu tych mechanizmów.

85.

Niemniej wszystkie uwzględnione krajowe porządki prawne zawierają system swobody dowodzenia, odwołujące się do swobody sądu w ich ocenie, oraz, chociaż te porządki prawne podążają różnymi ścieżkami proceduralnymi, wszystkie łączy ta sama troska i ten sam cel, a mianowicie by nie uznać za skuteczną czynności procesowej nieprawidłowej w wyniku naruszenia prawa do informacji, w szczególności przysługującego prawa do odmowy składania wyjaśnień. Jak słusznie zauważono w „note de recherche” 22/006, w przypadku braku formalnego wyeliminowania dowodu przez sąd uchybienie proceduralne występujące w kontekście uzyskania tego dowodu zawsze może być uwzględnione w orzeczeniu co do istoty w odniesieniu do wartości dowodowej tego dowodu, co właśnie wskazano w poprzednich punktach niniejszej opinii w odniesieniu do francuskiego porządku prawnego.

86.

Czy zatem konieczne, a nawet właściwe jest przyjęcie przez Trybunał rozwiązania uznającego uprawnienie sądu do uwzględniania kwestii z urzędu, a nawet nakładającego nań taki obowiązek, którego pełne konsekwencje dla subtelnych struktur procedur krajowych, które wszystkie wyrażają poszukiwanie tak trudnej do znalezienia równowagi między potrzebami ścigania przestępstw i karania za nie a prawem oskarżonych do rzetelnego procesu ( 77 ), oraz dla krajowych organów wymiaru sprawiedliwości ( 78 ) są na tym etapie niemożliwe do zmierzenia? Ponadto uwzględnianie przez sąd z urzędu może być oczywiście pomyślane jedynie w ścisłym poszanowaniu zasady kontradyktoryjności, co może skutkować wydłużeniem postępowania ( 79 ).

87.

Takie rozwiązanie nie wydaje mi się konieczne do wzmocnienia legitymacji wzajemnego zaufania, które zakłada wzajemne uznawanie. Bezsporne jest, że prawo Unii znacznie rozwinęło się w dziedzinie współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych, do tego stopnia, że obecnie można mówić o znaczącym dorobku prawnym lub wspólnym dziedzictwie, które umożliwiło dostosowanie do siebie, w górę, krajowych systemów prawnych pod względem ochrony praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych oraz dokonanie rzeczywistego postępu w integracji tych systemów w Unii. W tym kontekście należy podkreślić, jak to uczynił, z jednej strony, rząd francuski – że problemem w niniejszym przypadku nie jest znalezienie, w ramach pseudo konkurencji międzypaństwowej, systemu krajowego, który zapewnia najlepszą ochronę tych praw ( 80 ), a także, z drugiej strony, doktryna – że nie istnieje prawo podmiotowe do korzystania z systemu, który najlepiej chroni prawa jednostki ( 81 ).

88.

W odniesieniu do kwestii wyrażającej specyfikę krajowych systemów prawnych, którą autorzy traktatów zobowiązali się zachować ( 82 ), i wykładni dyrektywy, która literalnie zastrzega podejrzanym lub oskarżonym albo ich adwokatom zadanie doprowadzenia do ukarania naruszeń praw w niej zawartych, wydaje się, że Trybunał musi wykazać się ostrożnością i troską w zakresie dopuszczalności swojej odpowiedzi w stosunku do krajowych porządków prawnych ( 83 ). Według francuskiego oświeceniowego filozofa i pisarza Monteskiusza – „[…] czasami konieczna jest zmiana niektórych praw. Ale to rzadki przypadek; a gdy się zdarzy, należy go dotykać tylko drżącą ręką” ( 84 ). W niniejszym przypadku i przy zastosowaniu podejścia pretoriańskiego to połączenie powinno w każdym wypadku prowadzić do odrzucenia rozwiązania polegającego na obowiązku uwzględniania z urzędu, co dodatkowo zwiększyłoby zadania sądów krajowych, skonfrontowanych z jednoczesnym stosowaniem norm wewnętrznych, norm prawa pierwotnego i wtórnego Unii, w tym karty praw podstawowych, oraz norm konwencyjnych, w tym EKPC, działających w warunkach instytucjonalnych charakteryzujących się dużymi rozbieżnościami ( 85 ) i narażonych na ryzyko poniesienia odpowiedzialności w zakresie spoczywającego na nich obowiązku zachowania zgodności z prawem, a to ponieważ – że przypomnę o nieodłącznym ludzkim elemencie procesu sądowego – sędzia jest tak samo omylny jak inni uczestnicy procesu karnego, którzy nie powinni być zwolnieni z odpowiedzialności.

89.

W świetle powyższych rozważań proponuję, aby na pytania zadane przez Tribunal correctionnel de Villefranche‑sur‑Saône (sąd karny w Villefranche‑sur‑Saône, Francja) Trybunał odpowiedział w następujący sposób:

Artykuły 3 i 4 oraz art. 8 ust. 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym, w świetle art. 47 i art. 48 ust. Karty praw podstawowych Unii Europejskiej oraz zasad równoważności i skuteczności,

należy interpretować w ten sposób, że

nie stoją one na przeszkodzie wykładni przepisu krajowego, która uniemożliwia sądowi, na etapie postępowania sądowego niepoprzedzonego postępowaniem przygotowawczym, uwzględnienie z urzędu naruszenia prawa oskarżonego do uzyskania informacji o jego prawie do odmowy składania wyjaśnień, pod warunkiem że krajowe przepisy proceduralne gwarantują, po pierwsze, prawo dostępu podejrzanych lub oskarżonych do adwokata przed rozpoczęciem etapu postępowania sądowego i w jego trakcie, oraz po drugie, uwzględnienie niezgodności z prawem czynności procesowych przeprowadzonych lub dowodów uzyskanych z naruszeniem tego prawa, poprzez mechanizmy nieważności lub niedopuszczalności tych ostatnich lub przy ocenie ich mocy dowodowej.