–

w imieniu UM – A. Wittwer, Rechtsanwalt,

–

w imieniu rządu niemieckiego – J. Möller, M. Hellmann i U. Bartl w charakterze pełnomocników,

–

w imieniu rządu hiszpańskiego – J. Rodríguez de la Rúa Puig, w charakterze pełnomocnika,

–

w imieniu Komisji Europejskiej – M. Heller oraz M. Wilderspin, w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 3 ust. 1 lit. b) oraz art. 83 ust. 2 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz.U. 2012, L 201, s. 107; sprostowania: Dz.U. 2012, L 344, s. 3; Dz.U. 2013, L 60, s. 140; Dz.U. 2019, L 243, s. 9).

2

Wniosek ten został złożony w ramach postępowania wszczętego przez UM, obywatela niemieckiego, w przedmiocie wniosku o wpis do księgi wieczystej prawa własności nieruchomości położonej w Austrii.

3

Motywy 9, 11, 14 i 49 rozporządzenia nr 650/2012 stanowią:

[…]

[…]

[…]

4

Artykuł 1 tego rozporządzenia, zatytułowany „Zakres stosowania”, stanowi:

„1.   Niniejsze rozporządzenie stosuje się do dziedziczenia majątku po osobach zmarłych. […]

2.   Z zakresu stosowania niniejszego rozporządzenia wyłączone są:

[…]

[…]

5

Artykuł 3 owego rozporządzenia, zatytułowany „Definicje”, stanowi w ust. 1:

„Do celów niniejszego rozporządzenia stosuje się następujące definicje:

[…]”.

6

Rozdział III rozporządzenia nr 650/2012, zatytułowany „Prawo właściwe”, obejmuje art. 20–38 tego rozporządzenia.

7

Zgodnie z art. 21 tego rozporządzenia, zatytułowanym „Zasada ogólna”:

„1.   Jeżeli przepisy niniejszego rozporządzenia nie stanowią inaczej, prawem właściwym dla ogółu spraw dotyczących spadku jest prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci.

2.   W przypadku gdy wyjątkowo, ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że w chwili śmierci zmarły był w sposób oczywisty bliżej związany z państwem innym niż państwo, którego prawo byłoby właściwe na mocy ust. 1, prawem właściwym dla dziedziczenia jest prawo tego innego państwa”.

8

Artykuł 22 tego rozporządzenia, zatytułowany „Wybór prawa”, stanowi w ust. 1 i 2:

„1.   Każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących jego spadku.

[…]

2.   Wybór prawa musi być dokonany w sposób wyraźny w oświadczeniu w formie rozrządzenia na wypadek śmierci lub musi wynikać z postanowień takiego rozrządzenia”.

9

Artykuł 83 tego samego rozporządzenia, zatytułowany „Przepisy przejściowe”, stanowi w ust. 2:

„W sytuacji, w której zmarły przed dniem 17 sierpnia 2015 r. dokonał wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia, wybór ten jest ważny, o ile spełnia warunki określone w rozdziale III lub o ile jest on ważny na podstawie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego, które obowiązywały w chwili dokonania wyboru w państwie, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu lub w którymkolwiek z państw, którego obywatelstwo posiadał”.

10

Paragraf 956 Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch (kodeksu cywilnego) w brzmieniu mającym zastosowanie w postępowaniu głównym miał następujące brzmienie:

„Darowizna, której wykonanie ma nastąpić dopiero po śmierci darczyńcy, jest ważna jako zapis, jeżeli są spełnione wymagane formalności. Jest ona uważana za umowę tylko wtedy, gdy obdarowany ją przyjął, darczyńca wyraźnie zrezygnował z prawa do jej odwołania, a poświadczający powyższe pisemny dokument został wręczony obdarowanemu”.

11

Paragraf 1 ust. 1 lit. d) Notariatsaktsgesetz (ustawy o aktach notarialnych, NotAktG) uzależnia ważność umowy darowizny, której nie towarzyszy faktyczne przekazanie jej przedmiotu, od sporządzenia jej w formie aktu notarialnego.

12

Paragraf 26 Grundbuchsgesetz (ustawy o księgach wieczystych) stanowi:

„1.   Wpisy i wzmianki mogą być dokonywane tylko na podstawie dokumentów sporządzonych w formie przewidzianej dla ich ważności.

2.   W przypadku nabycia lub zmiany prawa rzeczowego dokumenty te muszą opierać się na ważnej podstawie prawnej”.

13

Zgodnie z § 2 Rechtspflegergesetz (austriackiej ustawy o referendarzach sądowych, zwanej dalej „RpflG”):

„Urzędnik sądowy może być mianowany na stanowisko referendarza do celów rozstrzygania spraw z jednej lub kilku z następujących dziedzin: […]

3) sprawy wieczystoksięgowe i dotyczące rejestru statków;

[…]”.

14

Paragraf 16 ust. 2 tej ustawy przewiduje:

„W zakresie wyłącznej właściwości sędziego pozostają:

[…]

6) rozstrzygnięcia, przy których podejmowaniu stosuje się prawo obce”.

15

Jak wynika z akt sprawy przedłożonych Trybunałowi, w dniu 22 lipca 1975 r. ojciec UM przewidział w drodze umowy przeniesienie, pod pewnymi warunkami, z chwilą jego śmierci, na rzecz swojego syna i ówczesnej synowej, po połowie, własności nieruchomości położonej w Austrii, łącznie ze wszystkim położonymi na niej zabudowaniami istniejącymi w chwili jego śmierci. Przy zawieraniu tej umowy, w odniesieniu do której prawo austriackie zostało wskazane jako prawo właściwe, wszystkie strony miały miejsce zwykłego pobytu w Niemczech.

16

Wśród warunków przewidzianych w tej umowie znajdował się między innymi obowiązek wybudowania przez ojca UM, w ciągu dziesięciu lat następujących po zawarciu umowy, domu rodzinnego, a także wymóg by UM i jego żona nadal pozostawali w związku małżeńskim, a synowa nadal pozostawała przy życiu. W przeciwnym razie umowa przewidywała, że UM będzie jej jedynym beneficjentem. Ojciec UM wyraził również zgodę na wpisanie przeniesienia własności do austriackiej księgi wieczystej na podstawie urzędowego aktu zgonu oraz dowodu, że warunki dokonania przeniesienia zostały spełnione. Przed śmiercią ojca UM, która miała miejsce w dniu 13 maja 2018 r. w Kolonii (Niemcy), UM i jego żona rozwiedli się, a następnie była żona UM zmarła.

17

Postępowanie spadkowe zostało wszczęte przed Amtsgericht Köln (sądem rejonowym w Kolonii, Niemcy), ostatnim miejscem zamieszkania ojca UM.

18

UM wystąpił do Bezirksgericht Hermagor (sądu rejonowego w Hermagor, Austria) o wpisanie do księgi wieczystej swojego prawa własności nieruchomości, której dotyczy postępowanie główne, podnosząc, że w chwili śmierci ojca był jedynym beneficjentem umowy. Rechtspfleger (referendarz sądowy, Austria) rzeczonego sądu pierwszej instancji, któremu powierzono rozstrzygnięcie w przedmiocie wniosku UM, uznał, że prawem właściwym jest prawo austriackie i oddalił ów wniosek wobec braku dowodów wykazujących spełnienie warunków ustalonych w umowie, na którą w postępowaniu głównym powołuje się UM.

19

Landesgericht Klagenfurt (sąd okręgowy w Klagenfurcie, Austria) utrzymał to orzeczenie w mocy, uzasadniając po pierwsze, że rozporządzenie nr 650/2012 nie miało zastosowania ze względu na wybór prawa austriackiego dokonany w przedmiotowej umowie, a po drugie, że przekazanie nieruchomości na podstawie darowizny na wypadek śmierci nie mogło nastąpić, jeśli nie został przedstawiony dowód wybudowania domu, o którym mowa we wspomnianej umowie.

20

UM wniósł do sądu odsyłającego, Oberster Gerichtshof (sądu najwyższego, Austria), skargę rewizyjną.

21

Sąd ten podnosi, że kwestia ważności wyboru prawa austriackiego dokonanego w umowie przeniesienia własności na wypadek śmierci oraz zastosowania rozporządzenia nr 650/2012 do tego rodzaju umowy stanowią dla sądu krajowego kwestie wstępne, które musi on uwzględnić z urzędu dla celów rozstrzygnięcia, czy referendarz jest funkcjonalnie właściwy w sprawie stanowiącej przedmiot postępowania głównego.

22

Zdaniem sądu odsyłającego dokumenty przedłożone sądowi właściwemu dla ksiąg wieczystych pozwalają stwierdzić, iż zgodnie z kryteriami prawa austriackiego umowę przeniesienia własności na wypadek śmierci zawarto na rzecz UM. Sąd ów zastanawia się natomiast, czy czynność ta jest objęta zakresem stosowania rozporządzenia nr 650/2012 i czy można zakwalifikować ją jako „umowę dotyczącą spadku” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. b) i d) tego rozporządzenia.

23

W przypadku odpowiedzi twierdzącej, w odniesieniu do stosowania prawa austriackiego wybranego przez strony umowy, której dotyczy postępowanie główne, sąd odsyłający uważa, że przepisy przejściowe rozporządzenia nr 650/2012 mają zastosowanie, lecz ma wątpliwości co do wykładni art. 83 ust. 2 tego rozporządzenia, w szczególności w odniesieniu do wyboru prawa właściwego przez strony umowy.

24

W tych okolicznościach Oberster Gerichtshof (sąd najwyższy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

25

Postanowiwszy, że wyrok zostanie wydany bez przeprowadzenia rozprawy, Trybunał skierował na podstawie art. 61 § 1 regulaminu postępowania do stron i do zainteresowanych, o których mowa w art. 23 statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, kilka pytań wymagających udzielenia odpowiedzi na piśmie, na które odpowiedzieli: UM, rządy niemiecki i hiszpański oraz Komisja Europejska.

26

Poprzez pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 3 ust. 1 lit. b) rozporządzenia nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, że umowa, na podstawie której osoba przewiduje przyszłe, mające nastąpić w chwili jej śmierci, przeniesienie własności należącej do niej nieruchomości, na rzecz innych umawiających się stron, stanowi „umowę dotyczącą spadku” w rozumieniu tego przepisu.

27

Tytułem wstępu należy zauważyć, że art. 1 ust. 2 lit. g) rozporządzenia nr 650/2012 wyłącza z zakresu jego stosowania „prawa i dobra powstające lub przenoszone inaczej niż w drodze dziedziczenia, na przykład w drodze darowizn […]”. Natomiast umowy dotyczące spadku, zdefiniowane w art. 3 ust. 1 lit. b) tego rozporządzenia, stanowią „rozrządzenie na wypadek śmierci” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. d) tego rozporządzenia, podobnie jak testamenty i testamenty wspólne.

28

Artykuł 3 ust. 1 lit. b) rozporządzenia nr 650/2012 definiuje „umowę dotyczącą spadku” jako „umowę, w tym umowę wynikającą z testamentów wzajemnych, która odpłatnie lub nieodpłatnie tworzy, zmienia lub pozbawia praw do przyszłego spadku lub przyszłych spadków po co najmniej jednej osobie będącej stroną umowy”.

29

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału względy zarówno jednolitego stosowania prawa Unii, jak i zasady równości wskazują na to, że treści przepisu prawa Unii, który nie zawiera wyraźnego odesłania do prawa państw członkowskich dla określenia swego znaczenia i zakresu, należy zwykle nadać w całej Unii autonomiczną i jednolitą wykładnię, którą należy ustalić, uwzględniając nie tylko brzmienie, ale również kontekst przepisu i cel danego uregulowania (wyrok z dnia 1 marca 2018 r., Mahnkopf, C‑558/16, EU:C:2018:138, pkt 32 i przytoczone tam orzecznictwo).

30

Co się tyczy brzmienia art. 3 ust. 1 lit. b) rozporządzenia nr 650/2012, należy zauważyć, że przepis ten dotyczy w sposób ogólny umowy, która w szczególności przyznaje prawa do przyszłego „spadku”.

31

W tym celu zgodnie z art. 3 ust. 1 lit. a) rzeczonego rozporządzenia „dziedziczenie” należy rozumieć jako „dziedziczenie majątku po osobie zmarłej”, obejmujące „wszystkie formy przejścia składników majątku […], czy to na podstawie dobrowolnego rozrządzenia na wypadek śmierci, czy to w drodze dziedziczenia ustawowego”.

32

Wynika z tego, że umowa, na podstawie której osoba przewiduje przyszłe, mające nastąpić w chwili jej śmierci, przeniesienie własności należącej do niej nieruchomości na rzecz innych stron owej umowy, stanowi „umowę dotyczącą spadku” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. b) rozporządzenia nr 650/2012.

33

Taką wykładnię potwierdza cel realizowany przez to rozporządzenie, polegający na unikaniu fragmentaryzacji dziedziczenia, zgodnie z zasadą jednolitości spadku, oraz na ustanowieniu jednolitego reżimu prawnego mającego zastosowanie do wszystkich cywilnoprawnych aspektów mającego skutki transgraniczne dziedziczenia majątku po osobie zmarłej, a w szczególności do „wszystkich form przejścia składników majątku, praw i obowiązków na skutek śmierci”, jak wynika z motywu 9 wspomnianego rozporządzenia (zob. podobnie wyrok z dnia 21 czerwca 2018 r., Oberle, C‑20/17, EU:C:2018:485, pkt 55, 56).

34

W tym względzie należy przypomnieć, że o ile na mocy art. 1 ust. 2 lit. g) rozporządzenia nr 650/2012 z jego zakresu stosowania są wyłączone w szczególności prawa i dobra przenoszone inaczej niż w drodze dziedziczenia, na przykład w drodze „darowizn”, to wyłączenie to należy interpretować w sposób ścisły.

35

Wynika z tego, że jeżeli postanowienie zawarte w umowie dotyczącej spadku sprowadza się, podobnie jak w przypadku „darowizny” w rozumieniu wspomnianego art. 1 ust. 2 lit. g), do dokonania darowizny, co ma jednak wywrzeć skutek dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy, jest ono objęte zakresem stosowania tego rozporządzenia.

36

W świetle całości powyższych rozważań na pytanie pierwsze trzeba odpowiedzieć, iż art. 3 ust. 1 lit. b) rozporządzenia nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, że umowa, na podstawie której osoba przewiduje przyszłe, mające nastąpić w chwili jej śmierci, przeniesienie własności należącej do niej nieruchomości, na rzecz innych umawiających się stron, stanowi „umowę dotyczącą spadku” w rozumieniu tego przepisu.

37

Poprzez pytanie drugie sąd odsyłający pragnie w istocie ustalić, czy art. 83 ust. 2 rozporządzenia nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, że znajduje on zastosowanie do badania ważności wyboru prawa właściwego, dokonanego przed dniem 17 sierpnia 2015 r. w odniesieniu do umowy dotyczącej spadku w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. b) tego rozporządzenia.

38

Należy przypomnieć, że art. 83 owego rozporządzenia, zatytułowany „Przepisy przejściowe”, przewiduje w ust. 2, że „w sytuacji, w której zmarły przed dniem 17 sierpnia 2015 r. dokonał wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia, wybór ten jest ważny, o ile spełnia warunki określone w rozdziale III lub o ile jest on ważny na podstawie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego, które obowiązywały w chwili dokonania wyboru w państwie, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu lub w którymkolwiek z państw, którego obywatelstwo posiadał”.

39

W tym względzie należy stwierdzić, że jak wynika z samego brzmienia tego przepisu w związku z art. 21 i 22 rozporządzenia nr 650/2012, reguluje on ważność wyboru prawa właściwego dla ogółu spraw dotyczących spadku. Tymczasem w niniejszej sprawie z akt sprawy przedłożonych Trybunałowi wynika, z zastrzeżeniem weryfikacji przez sąd odsyłający, że wybór prawa austriackiego dotyczył jedynie umowy dotyczącej spadku zawartej przez spadkodawcę w postępowaniu głównym w odniesieniu do jednego z jego składników majątkowych a nie miał na celu wskazania prawa właściwego dla ogółu spraw dotyczących spadku, w związku z czym przesłanka stosowania art. 83 ust. 2 tego rozporządzenia nie może zostać uznana za spełnioną w takich okolicznościach.

40

W świetle całości powyższych rozważań na pytanie drugie trzeba odpowiedzieć w ten sposób, że art. 83 ust. 2 rozporządzenia nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, że nie znajduje on zastosowania do badania ważności wyboru prawa właściwego dokonanego przed dniem 17 sierpnia 2015 r. wyłącznie w celu uregulowania „umowy dotyczącej spadku” w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. b) tego rozporządzenia, dotyczącej jednego ze składników majątku spadkodawcy, a nie ogółu spraw dotyczących spadku po nim.

41

Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje: