1.

Pod koniec XX wieku Unia Europejska zajęła się w kontekście współpracy sądowej w sprawach cywilnych, najpierw poprzez traktat z Maastricht ( 2 ), a następnie przez traktat z Amsterdamu ( 3 ), problemami z zakresu prawa rodzinnego związanymi ze zjawiskiem integracji.

2.

Jeśli chodzi o jurysdykcję w sprawach małżeńskich, po pierwszej konwencji, która nie weszła w życie ( 4 ), przyjęto rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 ( 5 ), uchylone rozporządzeniem (WE) nr 2201/2003 ( 6 ), które jest obowiązującym aktem prawnym ( 7 ).

3.

Trybunał dokonał wykładni art. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 w związku z różnymi odesłaniami prejudycjalnymi ( 8 ). O ile się nie mylę, żadne z nich nie dotyczyło konsekwencji, jakie mogłyby wyniknąć z wykładni owego przepisu polegającej na uznaniu dwóch lub większej liczby miejsc „zwykłego pobytu” jednego z małżonków (lub obojga małżonków).

4.

Niniejsze odesłanie prejudycjalne pozwoli zatem Trybunałowi na zajęcie się kwestią, która była podnoszona w innych dziedzinach ( 9 ), lecz nie została jeszcze rozstrzygnięta w niniejszej dziedzinie. Odpowiedź będzie wymagała najpierw zdefiniowania pojęcia „zwykłego pobytu”, gdy służy ono do określenia jurysdykcji międzynarodowej w sporach dotyczących rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa.

5.

Zgodnie z motywem 1:

„Wspólnota Europejska postawiła sobie za cel stworzenie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, w której ramach zapewniony jest swobodny przepływ osób. W tym celu Wspólnota przyjmuje między innymi środki w zakresie współpracy sądowej w sprawach cywilnych niezbędne dla właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego”.

6.

W motywie 8 stwierdza się:

„W odniesieniu do orzeczeń rozwodowych, o separacji lub unieważnieniu małżeństwa niniejsze rozporządzenie powinno mieć zastosowanie wyłącznie w stosunku do rozwiązania małżeństwa, a nie takich kwestii, jak przyczyny rozwodu, skutki majątkowe małżeństwa lub inne możliwe kwestie uboczne”.

7.

Zgodnie z art. 3:

„1.   W sprawach orzeczeń dotyczących rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego,

[…]”.

8.

FA, obywatelka irlandzka, i IB, obywatel francuski, zawarli związek małżeński w Irlandii w 1994 r. Mają oni troje obecnie pełnoletnich dzieci.

9.

W dniu 28 grudnia 2018 r. IB wniósł pozew o rozwód do tribunal de grande instance de Paris (sądu wielkiej instancji w Paryżu, Francja).

10.

Postanowieniem z dnia 11 lipca 2019 r. juge aux affaires familiales du tribunal de grande instance de Paris (wydział do spraw rodzinnych sądu okręgowego w Paryżu, Francja) stwierdził brak jurysdykcji sądów francuskich do orzekania w przedmiocie rozwodu. Sąd ten oparł swoje orzeczenie na następujących okolicznościach faktycznych:

11.

IB wniósł apelację od postanowienia sądu pierwszej instancji do cour d’appel de Paris (sądu apelacyjnego w Paryżu, Francja), wnosząc o jego uchylenie i stwierdzenie, że sądy francuskie są właściwe miejscowo do orzekania w przedmiocie rozwodu. W szczególności IB zakwestionował stwierdzenie o braku zamiaru ustanowienia we Francji „stałego lub zwykłego ośrodka swoich interesów życiowych z zamiarem nadania mu trwałego charakteru”.

12.

FA wniosła do sądu apelacyjnego o utrzymanie w mocy zaskarżonego postanowienia.

13.

Zdaniem cour d’appel de Paris (sądu apelacyjnego w Paryżu) co najmniej sześć miesięcy przed wniesieniem pozwu rozwodowego IB ustanowił we Francji stały i trwały pobyt, nie tracąc jednak pobytu w Irlandii, gdzie zachowywał więzi rodzinne i gdzie przebywał z przyczyn osobistych, tak samo regularnie jak wcześniej.

14.

Cour d’appel de Paris uważa zatem, że IB utrzymuje we Francji pobyt cechujący się stabilnością i stałością, które nadają mu charakter zwykłego pobytu, a jednocześnie pobyt o takich samych cechach w Irlandii.

15.

Cour d’appel de Paris wywodzi z tego, że sądy francuski i irlandzki mogłyby mieć w równym stopniu jurysdykcję do orzekania w przedmiocie rozwodu zgodnie z art. 3 ust. 1 lit. a) tiret piąte i szóste rozporządzenia nr 2201/2003.

16.

W tym kontekście cour d’appel de Paris uważa, że wykładnia pojęcia „zwykłego pobytu” jest niezbędna, w związku z czym kieruje do Trybunału następujące pytanie prejudycjalne:

„Czy jeżeli, tak jak w niniejszej sprawie, z okoliczności faktycznych wynika, że jedno z małżonków dzieli swoje życie między dwa państwa członkowskie, można uznać, w rozumieniu art. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 i w celu jego stosowania, iż małżonek ten ma zwykły pobyt w dwóch państwach członkowskich, co oznacza, że jeżeli przesłanki wymienione w tym artykule zostały spełnione w dwóch państwach członkowskich, sądy tych dwóch państw mają w równym stopniu jurysdykcję do orzekania w przedmiocie rozwodu?”.

17.

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wpłynął do sekretariatu Trybunału w dniu 30 czerwca 2020 r.

18.

Uwagi na piśmie zostały przedstawione przez FA, rządy niemiecki, francuski, Irlandię i rząd portugalski, a także przez Komisję Europejską.

19.

W dniu 17 lutego 2021 r. IB złożył uzasadniony wniosek o przeprowadzenie rozprawy. IB zgodził się jednak, ze względu na kryzys zdrowotny, na zastąpienie rozprawy uwagami na piśmie, i tak zdecydowano. Uwagi na piśmie w miejsce rozprawy zostały przedstawione przez IB, a także przez rząd francuski i Irlandię oraz przez Komisję.

20.

Pytanie prejudycjalne opiera się na założeniu, że dana osoba „dzieli swoje życie między dwa państwa członkowskie” ( 10 ). Sąd odsyłający zmierza do ustalenia wpływu tego czynnika przy określaniu, który sąd ma jurysdykcję do rozpoznania pozwu o rozwód.

21.

Odpowiedź wymaga zajęcia stanowiska w przedmiocie tego, co należy rozumieć pod pojęciem „zwykłego pobytu” osoby dorosłej dla celów art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003. Gdyby potwierdziło się, że IB może mieć zwykły pobyt w rozumieniu tego przepisu w dwóch państwach członkowskich, należałoby rozważyć, czy sądy obu tych państw mają również jurysdykcję do orzekania w przedmiocie rozwodu.

22.

Aby lepiej zrozumieć mający zastosowanie przepis, odniosę się przede wszystkim do jego kontekstu.

23.

Rozporządzenie nr 2201/2003 reguluje jurysdykcję międzynarodową w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy między organami we wszystkich państwach Unii Europejskiej z wyjątkiem Danii.

24.

Nie jest to pierwszy akt prawny w tej dziedzinie. Jak już wspomniałam, w 1998 r. została zawarta konwencja dotycząca tych samych kwestii (aczkolwiek bardziej ograniczona, co się tyczy odpowiedzialności rodzicielskiej). Dołączono do niej sprawozdanie wyjaśniające, w którym przedstawiono uzasadnienie jej zasad ( 11 ).

25.

Konwencja z 1998 r. nie weszła w życie. Gdy wkrótce potem Wspólnota uzyskała kompetencje w dziedzinie współpracy sądowej w sprawach cywilnych, postanowienia tej konwencji zostały włączone do rozporządzenia nr 1347/2000, w którego motywie 6 podkreślono konieczność ciągłości między aktami.

26.

Trzy lata później rozporządzenie nr 2201/2003 zastąpiło rozporządzenie nr 1347/2000, rozszerzając jego zakres stosowania na postępowania i orzeczenia dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej, niezwiązane z postępowaniami w sprawach małżeńskich. Utrzymało ono natomiast w mocy przepisy dotyczące jurysdykcji międzynarodowej w sporach dotyczących rozwodu, separacji i unieważnienia małżeństwa.

27.

Okres obowiązywania rozporządzenia nr 2201/2003 zakończy się w dniu 1 sierpnia 2022 r., ponieważ w dniu 25 czerwca 2019 r. przyjęto rozporządzenie (UE) 2019/1111 ( 12 ) mające na celu usunięcie braków w stosowaniu tego rozporządzenia w odniesieniu do postępowań dotyczących dziecka. Jurysdykcja międzynarodowa sądów w sytuacjach kryzysu małżeńskiego pozostaje bez zmian.

28.

Tożsamość przepisów o jurysdykcji w sprawach dotyczących rozwodu, separacji i unieważnienia małżeństwa w kolejnych aktach prawnych oraz brak ich wyjaśnienia w rozporządzeniu nr 2201/2003 sprawiają, że wcześniejsze akty prawne (w szczególności w związku ze sprawozdaniem Borrás) są kluczowe, choć nie jedyne, dla zrozumienia pojęcia „zwykłego pobytu” użytego w art. 3 tego rozporządzenia ( 13 ).

29.

Artykuł 3 rozporządzenia nr 2201/2003 stanowi część aktu prawnego, który służy zagwarantowaniu w jego własnym zakresie swobody przepływu osób w europejskiej przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości ( 14 ).

30.

Prawidłowe rozumienie swobody przemieszczania się wymaga od państw członkowskich powstrzymania się zarówno od nakładania bezpośrednich ograniczeń na korzystanie z niej, jak i od tworzenia przeszkód, które pośrednio mają podobne skutki zniechęcające.

31.

Różnice między państwami członkowskimi w zakresie prawa rodzinnego lub trudności, jakie napotyka dana osoba w celu uznania jej stanu cywilnego poza państwem członkowskim, w którym stan ten został stwierdzony, mogą wywołać takie zniechęcające skutki.

32.

Mając świadomość tej okoliczności, prawodawca europejski ustanowił jednolite ramy prawne w celu ułatwienia dostępu do sądów państw członkowskich w sporach dotyczących rozwodów, separacji i unieważnienia małżeństwa, zawierających element zagraniczny, jak również w celu wzajemnego uznawania wydanych orzeczeń ( 15 ).

33.

Artykuł 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003 odnosi się wielokrotnie do zwykłego pobytu jednego lub obojga małżonków w celu określenia, które sądy mają jurysdykcję do rozstrzygania takich sporów.

34.

W wielu aktach prawnych Unii Europejskiej dotyczących współpracy sądowej w dziedzinie prawa rodzinnego, zgodnie z niektórymi wielostronnymi konwencjami międzynarodowymi ( 16 ), zwykły pobyt zainteresowanej strony (zainteresowanych stron) został przyjęty jako kryterium jurysdykcji międzynarodowej (bezpośredniej lub w ramach uznawania orzeczeń) oraz łącznik norm kolizyjnych ( 17 ).

35.

Zwykły pobyt jest również częstym kryterium w innych dziedzinach prawa Unii ( 18 ) i w konwencjach międzynarodowych ( 19 ). Wspólną cechą odnośnych aktów prawnych jest to, że zwykle nie definiują one tego pojęcia, ani nie odsyłają do przepisów prawa państw członkowskich (lub państw będących stronami) w celu jego wykładni ( 20 ).

36.

W języku potocznym wyrażenie „zwykły pobyt” oznacza regularny lub stały pobyt w określonym miejscu. Jego użycie w sensie prawnym wymaga jednak czegoś więcej niż wykładni ograniczonej do zwykłego znaczenia słów ( 21 ).

37.

W preambułach, sprawozdaniach wyjaśniających, pracach przygotowawczych i orzecznictwie Trybunału widoczna jest tendencja do utożsamiania zwykłego pobytu z „ośrodkiem interesów życiowych” danej osoby. W celu jego określenia in abstracto zestawia się pewne łączniki; in concreto dokonuje się oceny tych łączników w świetle okoliczności każdego przypadku ( 22 ).

38.

Charakter interesów, jak również istotne aspekty i przesłanki (w ostateczności łączniki), które określą zwykły pobyt danej osoby, zostaną określone przez kontekst przepisu zawierającego to kryterium ustalenia jurysdykcji. Ponadto należy wziąć pod uwagę cel tego przepisu oraz całość przepisów, w które się wpisuje.

39.

Jak przypomniał Trybunał, pojęcie zwykłego pobytu i jego wykładnia w kontekście rozporządzenia nr 2201/2003 mają charakter autonomiczny ( 23 ). Kontekst i cel przepisów tego rozporządzenia będą zatem określać granice stosowania analogii i ekstrapolacji między dziedzinami prawa ( 24 ).

40.

W odniesieniu do miejsca pobytu dzieci w sporach z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej Trybunał zrównuje je z ośrodkiem interesów życiowych dzieci, które określa poprzez połączenie przesłanek:

41.

Trybunał odrzuca natomiast możliwość prostego przejęcia definicji lub wykładni tego pojęcia w innych dziedzinach prawa Unii (w szczególności w dziedzinie zabezpieczenia społecznego i służby cywilnej). Właśnie dlatego, że kontekst jest odmienny, „nie można [ich] stosować bezpośrednio w ramach oceny miejsca stałego pobytu dzieci w rozumieniu art. 8 ust. 1 rozporządzenia [nr 2201/2003]” ( 28 ).

42.

To samo podejście stosuje się odpowiednio do określenia miejsca zwykłego pobytu zmarłego, które to wyrażenie jest użyte w rozporządzeniu (UE) nr 650/2012 ( 29 ).

43.

W motywach tego ostatniego rozporządzenia wskazuje się takie miejsce pobytu jako „ośrodek interesów […] życia rodzinnego i społecznego” zmarłego oraz proponuje się jego określenie na podstawie „ogólnej oceny okoliczności życia zmarłego w latach poprzedzających jego śmierć i w chwili jego śmierci, uwzględniając wszystkie istotne elementy faktyczne, w szczególności czas trwania i regularność obecności zmarłego w danym państwie oraz warunki i powody tej obecności”. Tak ustalone miejsce zwykłego pobytu „powinno wykazywać ścisły i stabilny związek [między daną sprawą spadkową a] […] danym państwem, uwzględniając konkretne cele niniejszego rozporządzenia” ( 30 ).

44.

Miejsce zwykłego pobytu jest wreszcie (pośrednim) kryterium jurysdykcji międzynarodowej, a co za tym idzie łącznikiem normy kolizyjnej w rozporządzeniu (UE) 2015/848 w sprawie postępowania upadłościowego ( 31 ).

45.

W art. 3 ust. 1 tego rozporządzenia domniemywa się, że „głównym ośrodkiem podstawowej działalności” dłużnika, w przypadku osoby fizycznej, jest jego miejsce zwykłego pobytu. W tej dziedzinie istotne są interesy ekonomiczne i finansowe; przesłanki, które należy ocenić, to te, które umożliwiają osobom trzecim łatwe zweryfikowanie owego „głównego ośrodka podstawowej działalności” ( 32 ).

46.

Opisane podejście, ze względu na swoją elastyczność, jest odpowiednie do określenia zwykłego pobytu, o którym mowa w art. 3 rozporządzenia nr 2201/2003, tak aby umożliwić ustalenie jurysdykcji sądów państwa członkowskiego w sprawach dotyczących rozwodu, separacji i unieważnienia małżeństwa.

47.

W rozporządzeniu nie ma żadnych wskazówek co do tego, czym jest lub jak należy określić „zwykły pobyt” osoby dorosłej w sytuacji kryzysu małżeńskiego. Nie ma też żadnych odniesień do krajowych porządków prawnych w tym zakresie. Ten brak jest celowym wyborem (i wspólnym dla poprzednich aktów prawnych).

48.

Podkreśla to sprawozdanie Borrás, w którym wskazuje się, że:

49.

Biorąc pod uwagę ciągłość między konwencją z 1998 r. a obowiązującym rozporządzeniem, można wywnioskować, że obecne kryteria jurysdykcji międzynarodowej w sporach dotyczących rozwodów, separacji i unieważnienia małżeństwa opierają się na tym samym celu.

50.

Jak już wspomniałem, określenie interesów mających znaczenie przy określaniu miejsca zwykłego pobytu małżonków oraz wybór łączników, które w ramach wspólnej oceny prowadzą do ustalenia tego miejsca w każdym przypadku, muszą być dokonywane w sposób autonomiczny, z uwzględnieniem kontekstu przepisu i celu rozporządzenia nr 2201/2003 ( 37 ).

51.

Ponadto nie należy zapominać, że w takich sprawach sytuacja może ulec szybkiej zmianie, właśnie ze względu na kryzys małżeński. W przypadku małżonków posiadających różne obywatelstwa często dochodzi do zmiany miejsca zwykłego pobytu, po której może nastąpić powrót jednego z małżonków do jego państwa członkowskiego pochodzenia.

52.

Zwykły pobyt i obywatelstwo państwa członkowskiego są kluczowymi elementami sekcji 1 („Rozwód, separacja i unieważnienie małżeństwa”) w rozdziale II („Jurysdykcja”) rozporządzenia nr 2201/2003.

53.

Elementy te pełnią dwie funkcje: umożliwiają ustalenie jurysdykcji międzynarodowej w sporach dotyczących kryzysu małżeńskiego zgodnie z art. 3 oraz określenie zakresu zastosowania tej sekcji zgodnie z art. 6 i 7 ( 38 ).

54.

Pojęcie „zwykłego pobytu” jest takie samo w obu przypadkach, w związku z czym definicja, która zostanie przyjęta w ramach art. 3 ust. 1, ma znaczenie dla art. 6 i 7. Wynika to z motywu 8 rozporządzenia nr 1347/2000, które poprzedza niniejsze rozporządzenie, gdy rozszerza on stosowanie tego aktu prawnego na obywateli państw trzecich, „którzy są wystarczająco silnie związani z terytorium jednego z państw członkowskich, zgodnie z zasadami jurysdykcji ustanowionymi w tym rozporządzeniu” ( 39 ).

55.

W sytuacjach kryzysu małżeńskiego art. 3 ust. 1 lit. a) i b) rozporządzenia nr 2201/2003 ustanawia jurysdykcje międzynarodowe oparte na okolicznościach osobistych dotyczących jednego lub obojga małżonków. Są to jurysdykcje wyłączne i nie ma między nimi hierarchii ( 40 ).

56.

Lista sądów posiadających jurysdykcję odpowiada kryteriom określonym w art. 3 rozporządzenia nr 1347/2000, a przepis ten odpowiada kryteriom określonym w art. 2 konwencji z 1998 r. W odniesieniu do miejsca zwykłego pobytu kryteria te dotyczą:

57.

W sprawozdaniu Borrás wyjaśniono wybór jurysdykcji i ich alternatywność w następujący sposób: odpowiadają one interesom stron, obejmują elastyczne uregulowanie, dostosowane do mobilności osób, oraz wskazują na bliskość rozumianą jako rzeczywisty związek między daną osobą a państwem członkowskim. Krótko mówiąc, mają one służyć „ułatwieniom dla jednostki przy jednoczesnym zachowaniu pewności prawa” ( 42 ).

58.

Trybunał potwierdził te wyjaśnienia w różnych wyrokach wydanych w odniesieniu do art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003 ( 43 ).

59.

W sprawozdaniu Borrás wskazano również, że możliwość wniesienia pozwu w miejscu odpowiadającym jedynie ośrodkowi interesów życiowych jednego z małżonków, w przypadku gdy nie jest to ośrodek interesów życiowych pozwanego i nie ma porozumienia między małżonkami, została uwzględniona w tekście, ponieważ stanowiła warunek sine qua non przyjęcia konwencji z 1998 r. przez niektóre państwa ( 44 ).

60.

Odzwierciedla to obawy dotyczące szczególnego przypadku wyprowadzki współmałżonka, który w wyniku kryzysu małżeńskiego przenosi się do innego państwa członkowskiego, o czym wspomniano powyżej ( 45 ). Takie wyprowadzenie się często wiąże się z powrotem, nawet natychmiastowym, do państwa jego miejsca zamieszkania przed zawarciem małżeństwa lub do państwa, którego jest obywatelem. W takich przypadkach możliwe jest dokonanie oceny związku między jednostką a sądem posiadającym jurysdykcję, nawet jeśli nie utrwaliła się jeszcze obiektywna bliskość geograficzna.

61.

Pojęcie, na którym opierają się jurysdykcje ustanowione w art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003:

62.

Określenie pobytu jako „zwykłego pobytu” osoby dorosłej nie jest w każdym razie uzależnione od upływu określonego czasu. Nie jest ono również uzależnione od tego, czy w tym okresie utrwali się obiektywna bliskość geograficzna między jednostką a sądem orzekającym w sprawie rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa.

63.

Jeżeli art. 3 ust. 1 lit. a) tiret piąte i szóste rozporządzenia nr 2201/2003 wymaga, aby oprócz zwykłego pobytu były spełnione pewne wymogi dotyczące czasu, to dlatego, że owe wymogi nie są istotne na tyle, aby sam pobyt mógł być zakwalifikowany jako „zwykły” ( 46 ).

64.

Wymóg upływu jednego roku w państwie zwykłego pobytu powoda lub sześciu miesięcy, gdy jest to państwo jego obywatelstwa (w danym przypadku „domicile”), relatywizuje wagę czynnika „czasu” jako wskaźnika zwykłego charakteru pobytu.

65.

Można zatem słusznie przyjąć, że w rozumieniu art. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 prawie natychmiastowe (lub po krótkim czasie) nabycie zwykłego pobytu przez małżonka jest możliwe w wyniku przeniesienia w następstwie kryzysu małżeńskiego.

66.

W tych okolicznościach czas trwania, regularność lub stałość fizycznej obecności, które zwykle charakteryzują „zwykły pobyt”, mogą być uzupełnione lub nawet zastąpione zamiarem dorosłej osoby osiedlenia się i zintegrowania w innym państwie (lub ponownego osiedlenia się i reintegracji w państwie pochodzenia) poprzez nabycie nowego zwykłego pobytu i porzucenie poprzedniego ( 47 ).

67.

Zamiar ten może istnieć od samego początku lub kształtować się stopniowo. W obu przypadkach, aby można go było uwzględnić, musi on być rozpoznawalny za pomocą konkretnych elementów lub oznak zewnętrznych ( 48 ). W przeciwnym razie stosowanie przepisu ustalającego jurysdykcję stałoby się nadmiernie utrudnione, a nawet niemożliwe.

68.

Aby uznać, że dana osoba posiada ośrodek interesów życiowych (lub, w zależności od przypadku, ma zamiar jego ustanowienia) w danym miejscu, dla celów art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003 należy wziąć pod uwagę, podobnie jak w innych bliskich dziedzinach ( 49 ), wszystkie czynniki mogące świadczyć o więzi życiowej między daną osobą a tym miejscem.

69.

W szczególności charakter taki mogą mieć warunki i przyczyny pobytu danej osoby na terytorium oraz, z uwzględnieniem niuansów, które wskazałem powyżej, czas trwania i regularność pobytu. Przykładowo przesłanki te mogą być następujące:

70.

Orzecznictwo Trybunału dotyczące zwykłego pobytu małego dziecka lub niemowlęcia potwierdza znaczenie tych lub podobnych przesłanek (które, co pragnę powtórzyć, nie wyczerpują listy możliwych przesłanek) ( 50 ). Ośrodek interesów życiowych małego dziecka lub niemowlęcia można wywieść z integracji ze środowiskiem rodzinnym i społecznym rodzica, od którego dziecko jest zależne, w oparciu o elementy, które sam Trybunał wskazuje w celu uznania takiego środowiska ( 51 ).

71.

Ustalenie zwykłego pobytu osoby dorosłej i podjęcie na tej podstawie decyzji, który sąd ma jurysdykcję do rozpoznania pozwu o rozwód, należy do zadań sądu, do którego wniesiono pozew. Sąd musi dołożyć starań w celu ustalenia jednego zwykłego pobytu jednego lub obojga małżonków.

72.

Niewątpliwie art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003 nie wyklucza jurysdykcji wielu sądów lub wyboru sądu (forum shopping) w przypadku sporów dotyczących wyłącznie rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa. Kwestia jednoczesności postępowań jest przewidziana i rozwiązana w art. 19 ust. 1 i 3 rozporządzenia.

73.

Uważam jednak, że argument ten nie uzasadnia jeszcze większej liczby sądów posiadających jurysdykcję, wynikającej z ogólnego dopuszczenia możliwości przebywania zwykle w różnych miejscach jednocześnie w rozumieniu art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003.

74.

Literalne brzmienie tego przepisu, jego cel i inne względy systemowe przemawiają przeciwko takiej wykładni.

75.

Artykuł 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003 odnosi się w całym tekście do sądów państwa członkowskiego, w którym znajduje się zwykły pobyt, używając liczby pojedynczej.

76.

Jednocześnie, zgodnie z art. 66 tego rozporządzenia, który reguluje stosowanie zasad jurysdykcji w państwach członkowskich o dwóch lub więcej systemach prawnych, „każde odniesienie do zwykłego pobytu w tym państwie członkowskim dotyczy zwykłego pobytu w [jednej] jednostce terytorialnej” ( 52 ).

77.

Ponadto, gdyby zwykły pobyt został zrównany z ośrodkiem interesów życiowych danej osoby, zaakceptowanie jednoczesnego istnienia kilku takich miejsc pobytu byłoby niespójne.

78.

Nic nie stoi natomiast na przeszkodzie temu, aby istniało wiele miejsc pobytu „de facto” ( 53 ), to znaczy, aby dana osoba posiadała – obok zwykłego lub głównego pobytu – jedno lub kilka drugorzędnych miejsc pobytu (w celach wakacyjnych, ze względów zawodowych lub tym podobnych). Te ostatnie nie wywierają żadnych skutków w kontekście art. 3 rozporządzenia nr 2201/2003.

79.

Dopuszczenie możliwości łączenia miejsc zwykłego pobytu nie odpowiadałoby również celowi realizowanemu przez rozporządzenie nr 2201/2003 w art. 3 ust. 1 lit. a).

80.

Jak już wyjaśniłem ( 54 ), cel ten polega na:

81.

Przyjęte łączniki mają na celu zachowanie równowagi między tymi dwoma celami: służą one zarówno interesom zainteresowanych stron, jak i interesom wymiaru sprawiedliwości. Równowadze tej sprzyja fakt, że kryteria jurysdykcji oparte na miejscu zwykłego pobytu nie otwierają tak wielu możliwości, jak to wynika z tiret zawartych w art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003, choć mogłoby się tak wydawać prima facie ( 55 ).

82.

Wykładnia dopuszczająca większą liczbę jednoczesnych miejsc zwykłego pobytu tej samej osoby mogłaby de facto naruszyć równowagę między stronami, rozszerzając możliwości korzystania z kryterium forum actoris. Ponadto zwiększyłaby ona trudności w określeniu z góry, które sądy mogą orzekać o rozwodzie, separacji lub unieważnieniu małżeństwa wewnątrz Unii ( 56 ).

83.

Powyższe rozważania, jak również te, które zostaną przedstawione poniżej, przemawiają za wykładnią zawężającą pojęcia miejsca zwykłego pobytu zawartego w art. 3 rozporządzenia nr 2201/2003, nawet jeśli dana osoba mieszka w kilku państwach członkowskich.

84.

Jeżeli brzmienie, znaczenie i cel art. 3 rozporządzenia nr 2201/2003 stoją na przeszkodzie przypisaniu przewidzianych w nim skutków prawnych wielości miejsc zwykłego pobytu, to założenie to wykracza poza spory wynikające z kryzysu małżeńskiego, wbrew temu, co sugeruje motyw 8 wspomnianego rozporządzenia ( 57 ).

85.

Prawodawca europejski rozszerzył to samo kryterium jurysdykcji międzynarodowej na kolejne akty regulujące: a) prawo właściwe dla rozwodów i separacji ( 58 ); b) jurysdykcję międzynarodową w sprawach dotyczących zobowiązań alimentacyjnych ( 59 ); oraz c) jurysdykcję międzynarodową w odniesieniu do roszczeń dotyczących małżeńskiego ustroju majątkowego, związanych ze sprawami dotyczącymi rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa ( 60 ).

86.

Im bardziej rozszerzone zostanie pojęcie „zwykłego pobytu” zawarte w art. 3 rozporządzenia nr 2201/2003, tym więcej sądów państw członkowskich będzie potencjalnie posiadać jurysdykcję również w tych innych dziedzinach, ze szkodą dla przewidywalności dla zainteresowanych osób ( 61 ).

87.

Skupię się w szczególności na skutkach dla prawa właściwego dla rozwodu i separacji.

88.

Rozporządzenie nr 1259/2010 ma na celu „zagwarantować obywatelom rozwiązania odpowiednie pod względem pewności prawa, jego przewidywalności i elastyczności” ( 62 ). Osiągnięcie tego celu wymaga, aby prawem właściwym dla rozpoznania sprawy co do istoty było zawsze tylko jedno prawo, niezależnie od tego, do jakiego sądu Unii wniesiono pozew o rozwód lub separację prawną. Z tego względu łączniki określone w rozporządzeniu nr 1259/2010, choć jest ich kilka, są zorganizowane „kaskadowo”, a nie jako alternatywne.

89.

Opisany cel, choć w mniejszym stopniu ( 63 ), opiera się ponadto na korelacji pomiędzy sądem a prawem właściwym, ustanowionej w art. 8 rozporządzenia nr 1259/2010 w odniesieniu do prawa właściwego w przypadku braku wyboru prawa przez strony:

90.

Elastyczne stosowanie pojęcia zwykłego pobytu zawartego w art. 3 rozporządzenia nr 2201/2003, które zezwalałoby na podwojenie lub zwielokrotnienie jurysdykcji międzynarodowej opartej na tym kryterium, zagrażałoby celowi rozporządzenia nr 1259/2010 na dwa sposoby:

91.

Proponowana przeze mnie wykładnia zawężająca nie stoi na przeszkodzie wykładni przyjętej przez Trybunał w wyroku Hadadi ( 65 ), w którym uznano, w kontekście art. 3 ust. 1 lit. b) rozporządzenia nr 2201/2003, jurysdykcję sądów kilku państw członkowskich, w przypadku gdy zainteresowani posiadają kilka obywatelstw ( 66 ).

92.

Różnice między sprawą rozstrzygniętą wyrokiem Hadadi a niniejszą sprawą są znaczące. Trybunał wykluczył w tym wyroku, jakoby łącznik „obywatelstwa” był ograniczony do „dominującego obywatelstwa”, która to okoliczność jest zupełnie niezwiązana z niniejszym sporem:

93.

To ostatnie byłoby również możliwe przy stosowaniu łącznika „zwykłego pobytu”. Nie sądzę jednak, aby trudność została rozwiązana (wręcz przeciwnie) poprzez przyjęcie, że w razie wątpliwości należałoby raczej dopuścić istnienie więcej niż jednego miejsca zwykłego pobytu.

94.

Takie działanie nie gwarantuje złagodzenia sporów między stronami na temat tego, które miejsce pobytu, spośród kilku, jest istotne dla postępowania. Wprowadza ono raczej nowy czynnik złożoności do dyskusji: za każdym razem, gdy strona posiadałaby dwa lub więcej miejsc pobytu w charakterze zwykłego pobytu, należałoby ustalić, czy wszystkie te miejsca mają w rzeczywistości taki charakter. W ostatecznym rozrachunku zwiększyłoby to ryzyko, że pobyt „de facto” (a nie zwykły pobyt, o którym mowa w art. 3 rozporządzenia nr 2201/2003) będzie ostatecznie determinować jurysdykcję międzynarodową.

95.

Rozporządzenie nr 2201/2003 przewiduje rozwiązania, w przypadku gdy jest niemożliwe ustalenie zwykłego pobytu dziecka, ale nie w przypadku osoby dorosłej.

96.

To milczenie nie jest przypadkowe. W znaczeniu pozytywnym wyklucza ono możliwość istnienia osób, których zwykłego pobytu nie można ustalić (nawet jeśli wiąże się to z trudnościami dowodowymi). W znaczeniu negatywnym potwierdza ono moim zdaniem okoliczność, że nie można uznać, iż osoba dorosła ma dwa lub więcej miejsc zwykłego pobytu w kilku państwach członkowskich dla celów art. 3 rozporządzenia nr 2201/2003.

97.

Gdyby na potrzeby dyskusji przyjąć, że tak nie jest i że rzeczywiście niemożliwe jest ustalenie ( 71 ) m.in. zwykłego pobytu w rozumieniu art. 3 rozporządzenia nr 2201/2003, możliwe byłyby dwa rozwiązania:

98.

Przedstawione powyżej argumenty przeciwko dopuszczeniu możliwości jednoczesnego posiadania przez tę samą osobę wielu miejsc zwykłego pobytu w kontekście art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003 skłaniają mnie do preferowania drugiego rozwiązania, jako mniej zakłócającego system jako całość.

99.

Ta druga możliwość (która miałaby charakter wyjątkowy) potwierdziłaby fakt, że łącznik „zwykłego pobytu” nie może służyć do ustalenia jurysdykcji międzynarodowej. Gdyby tak było, nie musiałoby to wcale pozbawiać stron ochrony sądowej w Unii, jeżeli miałoby zastosowanie jedno z pozostałych kryteriów określonych w art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 2201/2003 ( 73 ) lub jeżeli zastosowano by jurysdykcje ustanowione w prawie każdego państwa członkowskiego ( 74 ), których rezydualne stosowanie przewidziano w art. 7.

100.

Jedynie pomocniczo (to znaczy po wyczerpaniu lub wykluczeniu rzeczonych możliwości) i wyjątkowo, gdyby było to niezbędne w celu uniknięcia odmowy wymiaru sprawiedliwości, wydaje mi się, że dopuszczalne byłoby przyznanie jurysdykcji sądom mającym siedzibę w którymkolwiek z państw członkowskich miejsca pobytu małżonka, gdyby żadne z tych miejsc nie było uznawane za zwykły pobyt w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003.

101.

W świetle powyższych rozważań proponuję odpowiedzieć na pytanie prejudycjalne zadane przez cour d’appel de Paris (sąd apelacyjny w Paryżu, Francja) w następujący sposób:

Artykuł 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000, należy interpretować w ten sposób, że dla celów ustalenia jurysdykcji można uznać tylko jeden zwykły pobyt każdego z małżonków.

W przypadku gdy jedno z małżonków dzieli swoje życie między dwa lub więcej państw członkowskich w taki sposób, że określenie jednego z nich jako państwa zwykłego pobytu w rozumieniu art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia nr 2201/2003 nie jest w żaden sposób możliwe, jurysdykcję międzynarodową określa się zgodnie z innymi kryteriami ustanowionymi w tym rozporządzeniu oraz, w stosownych przypadkach, zgodnie z pozostałymi kryteriami obowiązującymi w państwach członkowskich.

W tym samym przypadku jurysdykcja może zostać przyznana w drodze wyjątku sądom państw członkowskich, w których małżonek ma pobyt inny niż zwykły, jeżeli stosowanie rozporządzenia nr 2201/2003 i pozostałych jurysdykcji nie wskazuje na jurysdykcję międzynarodową żadnego państwa członkowskiego.