–

w imieniu KH – C. Rugen, Rechtsanwalt,

–

w imieniu Sparkasse Südholstein – F. van Alen, Rechtsanwalt,

–

w imieniu rządu niemieckiego – J. Möller, M. Hellmann, E. Lankenau oraz T. Henze, w charakterze pełnomocników,

–

w imieniu Komisji Europejskiej – B.‑R. Killmann oraz C. Valero, w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 2 lit. a) dyrektywy 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 września 2002 r. dotyczącej sprzedaży konsumentom usług finansowych na odległość oraz zmieniającej dyrektywę Rady 90/619/EWG oraz dyrektywy 97/7/WE i 98/27/WE (Dz.U. 2002, L 271, s. 16).

2

Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy KH a Sparkasse Südholstein w przedmiocie przysługującego KH prawa odstąpienia od umowy kredytu w wyniku zmiany aneksem do umowy pierwotnie ustalonej wysokości oprocentowania kredytu.

3

Motywy 1, 3, 13, 16–18 dyrektywy 2002/65 stanowią:

[…]

[…]

[…]

4

Artykuł 1 tej dyrektywy, zatytułowany „Przedmiot i zakres”, stanowi:

„1.   Przedmiotem niniejszej dyrektywy jest zbliżenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich, dotyczących sprzedaży usług finansowych na odległość.

2.   W przypadku umów o usługi finansowe, które obejmują wstępną umowę o świadczenie usług, po którym następują kolejne odrębne czynności tego samego rodzaju wykonywane w czasie, przepisy niniejszej dyrektywy mają zastosowanie jedynie do wstępnej umowy.

W przypadku gdy nie istnieje wstępna umowa o świadczenie usług, ale kolejne czynności lub wykonywane w czasie odrębne czynności tego samego rodzaju są wykonywane pomiędzy tymi samymi stronami umowy, stosuje się art. 3 i 4 jedynie w momencie wykonania pierwszej czynności. Jednakże jeśli nie wykonano żadnej czynności tego samego rodzaju przez dłużej niż rok, kolejna czynność jest uważana za pierwszą w nowej serii czynności i odpowiednio art. 3 i 4 mają zastosowanie”.

5

Artykuł 2 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Definicje”, przewiduje:

„Do celów niniejszej dyrektywy:

[…]”.

6

Artykuł 3 tej dyrektywy, zatytułowany „Informacja dla konsumenta przed zawarciem umowy na odległość”, ma następujące brzmienie:

„1.   W odpowiednim czasie przed związaniem konsumenta jakąkolwiek umową zawieraną na odległość lub ofertą otrzymuje on następujące informacje dotyczące:

[…]

[…]

2.   Informacje określone w ust. 1, których handlowe przeznaczenie musi być jasno wyrażone, powinny być przekazane w jasny i zrozumiały sposób, w formie odpowiedniej dla zastosowanego środka porozumiewania się na odległość, w poszanowaniu w szczególności zasad dobrej wiary w transakcjach handlowych oraz zasad regulujących ochronę osób, które zgodnie z ustawodawstwem państw członkowskich nie są zdolne do wyrażenia zgody, np. nieletnich.

[…]”.

7

Artykuł 6 dyrektywy 2002/65, zatytułowany „Prawo odstąpienia”, stanowi:

„1.   Państwa członkowskie zapewnią, aby konsument miał zagwarantowane 14 dni kalendarzowych na odstąpienie od umowy bez stosowania kar i bez podawania przyczyny.

[…]

Okres odstąpienia liczony jest od:

[…]

3.   Państwa członkowskie mogą przewidzieć, aby prawo odstąpienia nie miało zastosowania do:

[…]”.

8

Paragraf 312b ust. 1 Bürgerliches Gesetzbuch (kodeksu cywilnego, zwanego dalej „BGB”) w brzmieniu obowiązującym w dniu zajścia okoliczności sporu w postępowaniu głównym (zwanego dalej „BGB”), miał następujące brzmienie:

„Umowy zawierane na odległość oznaczają umowy o dostawę towarów lub świadczenie usług, w tym usług finansowych, które są zawierane między przedsiębiorcą a konsumentem przy wyłącznym wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość, chyba że umowa nie została zawarta w ramach zorganizowanego systemu sprzedaży na odległość lub świadczenia usług na odległość. Usługi finansowe w rozumieniu zdania pierwszego oznaczają usługi o charakterze bankowym, kredytowym, ubezpieczeniowym, emerytalnym, inwestycyjnym lub płatniczym”.

9

Paragraf 312d BGB przyznaje konsumentowi, który zawarł umowę na odległość prawo odstąpienia od umowy i precyzuje, co do zasady, że termin na odstąpienie od umowy nie rozpoczyna biegu przed wypełnieniem obowiązku informacyjnego a w przypadku świadczenia usług – przed zawarciem umowy.

10

Zgodnie z § 495 ust. 1 BGB:

„W przypadku umowy kredytu zawartej przez konsumenta, kredytobiorcy przysługuje prawo odstąpienia od umowy […]”.

11

Treść § 312b i 312d BGB została zmieniona Gesetz zur Umsetzung der Verbraucherrechterichtlinie und zur Änderung des Gesetzes zur Regelung der Wohnungsvermittlung (ustawą transponującą dyrektywę o ochronie konsumentów i zmieniającą ustawę o agencjach obrotu nieruchomościami) z dnia 20 września 2013 r. (BGBl. 2013 I, s. 3642). Paragraf 229 ust. 32 Einführungsgesetz zum Bürgerlichen Gesetzbuch (ustawy wprowadzającej kodeks cywilny) przewiduje jednak, że zmiany wprowadzone w ten sposób do BGB nie mają zastosowania do umów zawartych przed dniem 13 czerwca 2014 r. Ze wspomnianego § 229 ust. 32 wynika ponadto, że prawo konsumenta do odstąpienia od umowy nie wygasa w odniesieniu do umów o usługi finansowe jeżeli konsument, w odniesieniu do umowy zawartej na odległość przed dniem 13 czerwca 2014 r., nie został poinformowany o przysługującym mu prawie odstąpienia od umowy lub nie został poinformowany w sposób, który spełniałby wymogi prawne obowiązujące w dniu zawarcia umowy

12

Paragraf 495 ust. 1 BGB, w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 sierpnia 2002 r. do dnia 12 czerwca 2014 r. przewiduje:

„W przypadku umowy kredytu zawartej przez konsumenta kredytobiorcy przysługuje prawo odstąpienia od umowy zgodnie z § 355”.

13

W brzmieniu obowiązującym w dniu zajścia okoliczności leżących u podstawy sporu w postępowaniu głównym § 355 ust. 3 BGB stanowił:

„Prawo do odstąpienia od umowy wygasa najpóźniej sześć miesięcy po zawarciu umowy. W przypadku sprzedaży towarów bieg termin rozpoczyna się w dniu ich odbioru przez adresata. W drodze odstępstwa od zdania pierwszego prawo do odstąpienia od umowy nie wygasa, jeżeli konsument nie został prawidłowo poinformowany o swoim prawie do odstąpienia od umowy; w przypadku umów o usługi finansowe zawieranych na odległość prawo do odstąpienia od umowy nie wygasa również, jeżeli przedsiębiorca nie wypełnił prawidłowo swoich obowiązków informacyjnych zgodnie z art. 312c ust. 2 pkt 1”.

14

W dniach 1 lipca 1994 r., 17 lipca 1994 r. i 4 listopada 1999 r. instytucja bankowa, w której prawa wstąpiła Sparkasse Südholstein, zawarła z KH trzy umowy kredytu. Pierwsza umowa, opiewająca na kwotę 114000 marek niemieckich (DEM, około 57000 EUR) oraz odsetki w wysokości 6,95%, dotyczyła również finansowania nieruchomości i była zabezpieczona ustanowioną na niej hipoteką. Druga umowa, opiewająca na kwotę 112000 DEM (około 56000 EUR) oraz odsetki w wysokości 5,7%, również dotyczyła finansowania nieruchomości i była zabezpieczona ustanowioną na niej hipoteką. Trzecia umowa, opiewająca na kwotę 30000 DEM (około 15000 EUR) oraz odsetki w wysokości 6,6%, dotyczyła finansowania towarów konsumpcyjnych.

15

Klauzule umowne zawarte w tych umowach przewidywały, że po upływie określonego terminu każda ze stron ma prawo żądać dostosowania pierwotnie uzgodnionej wysokości oprocentowania i że w przeciwnym razie instytucja kredytująca może ustalić zmienną wysokość oprocentowania porównywalną oprocentowaniem stosowanym do kredytów tego rodzaju.

16

Zgodnie z tymi postanowieniami od 2008 r. do 2010 r. – korzystając wyłącznie ze środków porozumiewania się na odległość – strony wprowadziły aneksy do trzech umów, ustalające nową roczną wysokość oprocentowania. Przy okazji zawarcia rzeczonych aneksów Sparkasse Südholstein nie poinformowała KH, że przysługuje jej prawo odstąpienia od umowy.

17

W oświadczeniu z dnia 2 września 2015 r., doręczonym Sparkasse Südholstein w dniu 8 września 2015 r., KH poinformowała, że zamierzała odstąpić od aneksów. Podkreśliwszy, że każdy z tych aneksów stanowi umowę zawieraną na odległość, podniosła ona, że ponieważ nie została poinformowana o przysługującym jej prawie odstąpienia od umowy, ma ona jeszcze możliwość odstąpienia od umowy na podstawie § 495 ust. 1 BGB lub ewentualnie na podstawie § 312d ust. 1 BGB.

18

KH wniosła do Landgericht Kiel (sądu krajowego w Kilonii, Niemcy) pozew o stwierdzenie, że odstąpienie od aneksów do drugiej i trzeciej umowy skutkowało wygaśnięciem umowy między stronami w przedmiocie ustalonej przez te aneksy wysokości oprocentowania oraz o nakazanie Sparkasse Südholstein zwrotu na jej rzecz odsetek i kwoty głównej zapłaconych od chwili zawarcia aneksów do umowy, uiszczonych kosztów prowadzenia rachunku oraz zapłaty odszkodowania.

19

Sparkasse Südholstein wniosła o oddalenie powództwa, kwestionując istnienie prawa KH do odstąpienia od aneksów do umowy. Zdaniem tej instytucji bankowej bowiem, poza faktem, że pierwotne umowy nie zostały zawarte przy użyciu środków porozumiewania się na odległość, aneksy, które nie dotyczyły innych usług finansowych, nie mogły być przedmiotem odrębnego odstąpienia. Tytułem ewentualnym, Sparkasse Südholstein podnosi, że jedynym skutkiem odstąpienia przez KH od postanowień aneksów byłoby stwierdzenie nieważności aneksów, a nie umów pierwotnych, które podlegają nadal zmiennej wysokości oprocentowania zgodnie z postanowieniami umowy.

20

Sąd odsyłający wyjaśnia, że rozstrzygnięcie sporu w postępowaniu głównym zależy od tego, czy aneksy należy uznać, po pierwsze – za zawarte w ramach zorganizowanego przez dostawcę systemu świadczenia usług na odległość w rozumieniu art. 2 lit. a) dyrektywy 2002/65, a po drugie – za wchodzące w zakres pojęcia „umów o usługi finansowe”, którym posługuje się ten przepis. W szczególności sąd odsyłający podkreśla, że odpowiedź na drugie z tych pytań jest konieczna, aby w razie konieczności móc zastosować do sporu w postępowaniu głównym § 312b ust. 1 oraz § 312d ust. 1 i 2 BGB, i dodaje, że zgodnie z wolą ustawodawcy niemieckiego pojęcie „umów o świadczenie usług, w tym usług finansowych”, o którym mowa w § 312 ust. 1 zdanie pierwsze BGB, powinno być interpretowane zgodnie z dyrektywą 2002/65.

21

W tych okolicznościach Landgericht Köln (sąd krajowy w Kilonii,) postanowił zawiesić postępowanie i skierować do Trybunału następujące pytania prejudycjalne:

22

Poprzez pytanie drugie, które należy zbadać w pierwszej kolejności, sąd odsyłający dąży co do zasady do ustalenia, czy art. 2 lit. a) dyrektywy 2002/65 należy interpretować w ten sposób, że aneks do umowy kredytu wchodzi w zakres pojęcia „umowy dotyczącej usług finansowych” w rozumieniu tego przepisu, jeżeli aneks ogranicza się jedynie do zmiany pierwotnie uzgodnionej wysokości oprocentowania, bez przedłużenia terminu obowiązywania umowy, ani zmiany jej kwoty, w sytuacji gdy pierwotne warunki umowy kredytu przewidywały wprowadzenie takiego aneksu, a w razie jego braku – zastosowanie zmiennej wysokości oprocentowania.

23

Tytułem wstępu należy wskazać – jak podkreśliła rzecznik generalna w pkt 45 opinii – że dyrektywa 2002/65 dokonuje co do zasady całkowitej harmonizacji zagadnień, które reguluje oraz że w konsekwencji jej treści powinno nadać się wspólną wykładnię we wszystkich państwach członkowskich (zob. podobnie wyrok z dnia 11 września 2019 r., Romano, C‑143/18, EU:C:2019:701, pkt 34 i 55).

24

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału z wymogu jednolitego stosowania prawa Unii oraz zasady równego traktowania wynika, że treść przepisu prawa Unii, który nie zawiera wyraźnego odesłania do prawa państw członkowskich dla celów ustalenia jego znaczenia i zakresu, powinna zwykle w całej Unii Europejskiej być przedmiotem autonomicznej i jednolitej wykładni, którą należy ustalić z uwzględnieniem nie tylko brzmienia tego przepisu, ale również kontekstu tego przepisu oraz celu danego uregulowania (wyrok z dnia 23 maja 2019 r., WB, C‑658/17, EU:C:2019:444, pkt 50 i przytoczone tam orzecznictwo).

25

Jeśli chodzi o treść pojęcia „umowa dotycząca usług finansowych” zawartego w art. 2 lit. a) dyrektywy 2002/65, należy zauważyć, że poczynione w nim odesłanie do „usług finansowych” stanowi element odróżniający to pojęcie, ponieważ chodzi o określenie szczególnej kategorii umów.

26

Artykuł 2 lit. b) dyrektywy 2002/65 określa „usługi finansowe” jako wszelkie usługi o charakterze bankowym, kredytowym, ubezpieczeniowym, emerytalnym, inwestycyjnym lub płatniczym.

27

W odniesieniu w szczególności do umowy kredytu Trybunał miał już okazję uściślić, że świadczeniem charakterystycznym jest samo oddanie do dyspozycji kwoty kredytu, podczas gdy spoczywający na kredytobiorcy obowiązek zwrotu owej kwoty jest wyłącznie konsekwencją spełnienia świadczenia przez kredytodawcę (wyrok z dnia 15 czerwca 2017 r., Kareda, C‑249/16, EU:C:2017:472, pkt 41).

28

Co się tyczy następnie kontekstu, w jaki wpisuje się art. 2 lit. a) dyrektywy 2002/65, należy zwrócić uwagę, że jak słusznie podnoszą sąd odsyłający i rzecznik generalna w pkt 41 opinii, w przypadku umów dotyczących usług finansowych zawierających „wstępną umowę o świadczenie usług”, po której następują inne czynności, przepisy dyrektywy 2002/65 mają zastosowanie, zgodnie z jej art. 1 ust. 2 akapit pierwszy, jedynie do wstępnej umowy o świadczenie usług. Motyw 17 zdanie drugie wspomnianej dyrektywy uściśla w tym względzie, że dodawanie nowych elementów do wstępnej umowy o świadczenie usług, nie jest traktowane jako „czynność”, ale jako dodatkowa umowa, do której stosuje się tę dyrektywę.

29

Tymczasem w świetle przykładów czynności przedstawionych w tym samym motywie 17 należy uznać, że ustanowienie w drodze aneksu nowej wysokości oprocentowania na podstawie warunku renegocjacji przewidzianej już w pierwotnej umowie, ustanawiającej w przypadku braku umowy warunek uzupełniający ustanawiający zmienną wysokość oprocentowania, nie stanowi ani czynności, w rozumieniu art. 1 ust. 2 akapit pierwszy dyrektywy 2002/65, ani dodania elementów do wstępnej umowy.

30

Tym samym zarówno z wykładni językowej, jak również systemowej art. 2 lit. a) dyrektywy 2002/65 wynika, że „umowę dotyczącą usług finansowych” należy uznać za umowę przewidującą świadczenie takich usług. Tymczasem warunek ten nie jest spełniony, w przypadku gdy – tak jak w sprawie w postępowaniu głównym – rozpatrywany aneks ma na celu jedynie dostosowanie wysokości oprocentowania należnego jako ekwiwalent wcześniej uzgodnionej usługi.

31

Wykładnia ta znajduje potwierdzenie w analizie innych przepisów dyrektywy 2002/65, z której wynika, że obejmuje ona co do zasady swym zakresem umowy dotyczące zobowiązania charakteryzującego świadczenie usługodawcy. I tak art. 3 wspomnianej dyrektywy przewiduje, że konsument powinien być w pełni poinformowany o tożsamości dostawcy lub o podstawowych cechach usługi finansowej, w tym o istnieniu lub braku prawa do odstąpienia od umowy. Tymczasem w przypadku aneksu dotyczącego jedynie wysokości oprocentowania, ponowne informowanie konsumenta o tych elementach byłoby pozbawione sensu.

32

Co się tyczy wreszcie celu dyrektywy 2002/65, należy stwierdzić, że zgodnie z jej motywami 3 i 13 jej celem jest zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów w celu zwiększenia ich zaufania do sprzedaży na odległość i zapewnienia swobodnego przepływu usług finansowych.

33

Tymczasem taki cel niekoniecznie wymaga, aby w sytuacji, gdy zgodnie z pierwotnymi warunkami umowy kredytu aneks do niej określał nową wysokość oprocentowania, ów aneks należało uznać za nową umowę dotyczącą usług finansowych.

34

W świetle powyższego na pytanie drugie należy odpowiedzieć, że art. 2 lit. a) dyrektywy 2002/65 należy interpretować w ten sposób, że aneks do umowy kredytu nie wchodzi w zakres pojęcia „umowy dotyczącej usług finansowych” w rozumieniu tego przepisu, jeżeli aneks ogranicza się jedynie do zmiany pierwotnie uzgodnionej wysokości oprocentowania, bez przedłużenia terminu obowiązywania umowy, ani zmiany jej kwoty, w sytuacji gdy pierwotne warunki umowy kredytu przewidywały wprowadzenie takiego aneksu, a w razie jego braku – zastosowanie zmiennej wysokości oprocentowania

35

Mając na uwadze odpowiedź udzieloną na pytanie drugie, brak jest konieczności udzielenia odpowiedzi na pytanie pierwsze.

36

Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje:

Artykuł 2 lit. a) dyrektywy 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 września 2002 r. dotyczącej sprzedaży konsumentom usług finansowych na odległość oraz zmieniającej dyrektywę Rady 90/619/EWG oraz dyrektywy 97/7/WE i 98/27/WE należy interpretować w ten sposób, że aneks do umowy kredytu nie wchodzi w zakres pojęcia „umowy dotyczącej usług finansowych” w rozumieniu tego przepisu, jeżeli aneks ogranicza się jedynie do zmiany pierwotnie uzgodnionej wysokości oprocentowania, bez przedłużenia terminu obowiązywania umowy kredytu, ani zmiany jej kwoty, w sytuacji gdy pierwotne warunki umowy kredytu przewidywały wprowadzenie takiego aneksu, a w razie jego braku – zastosowanie zmiennej wysokości oprocentowania.