1. 

Niniejsze odesłanie prejudycjalne dotyczy zastosowania dyrektyw: 2012/13/UE ( 2 ), 2013/48/UE ( 3 ) i (UE) 2016/343 ( 4 ) w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko osobie, która począwszy od momentu jej zatrzymania w charakterze podejrzanego o poważne przestępstwo, wykazywała objawy niepoczytalności, w związku z czym została umieszczona w szpitalu psychiatrycznym.

2. 

Dyrektywy te zawierają „wspóln[e] norm[y] minimaln[e] dotycząc[e] ochrony […] podejrzanych i oskarżonych [w postępowaniu karnym]” w celu „zwiększenia wzajemnego zaufania państw członkowskich do ich systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, przyczyniając się tym samym do ułatwienia wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych” ( 5 ).

3. 

W świetle wskazanego celu pojawia się pytanie, czy owe trzy dyrektywy mają być stosowane w tych postępowaniach karnych, w których wydane orzeczenia nie będą, jak można rozsądnie przewidzieć, przedmiotem wzajemnego uznawania między państwami członkowskimi. Pytanie w tej kwestii nie zostało do tej pory przedstawione Trybunałowi Sprawiedliwości ( 6 ). Być może w przyszłości, z uwagi na ewolucję odesłań prejudycjalnych w tym właśnie zakresie, możliwe będzie wypracowanie linii orzecznictwa.

4.

Artykuł 1 („Przedmiot”) stanowi:

„Niniejsza dyrektywa ustanawia przepisy dotyczące prawa osób podejrzanych lub oskarżonych do informacji dotyczących praw przysługujących im w postępowaniu karnym oraz oskarżenia przeciwko nim. […]”.

5.

Artykuł 2 („Zakres”) stanowi:

„1.   Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie od chwili poinformowania osób przez właściwe organy państwa członkowskiego, że są one podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa, do czasu zakończenia postępowania rozumianego jako ostateczne rozstrzygnięcie tego, czy osoba podejrzana lub oskarżona popełniła przestępstwo, w tym również, w stosownych przypadkach, wydania wyroku oraz rozstrzygnięcia wszelkich środków odwoławczych.

[…]”.

6.

Artykuł 3 („Prawo do informacji o prawach”) wskazuje, iż:

„1.   Państwa członkowskie zapewniają, aby osobom podejrzanym lub oskarżonym niezwłocznie udzielano informacji dotyczących przynajmniej poniższych praw procesowych, stosowanych zgodnie z prawem krajowym, aby umożliwić skuteczne wykonywanie tych praw:

[…]

[…]

2.   Państwa członkowskie zapewniają, aby informacje określone w ust. 1 zostały udzielone ustnie lub pisemnie, w prostym i przystępnym języku, z uwzględnieniem wszelkich szczególnych potrzeb osób podejrzanych lub oskarżonych, wymagających szczególnego traktowania”.

7.

Zgodnie z art. 4 („Pouczenie o prawach w przypadku zatrzymania”):

„1.   Państwa członkowskie zapewniają, aby osoby podejrzane lub oskarżone, które zostały zatrzymane lub aresztowane, otrzymały niezwłocznie pisemne pouczenie o prawach. Umożliwia się im zapoznanie się z pouczeniem o prawach oraz zatrzymanie go w swoim posiadaniu przez cały okres, w którym pozostają pozbawione wolności.

[…]”.

8.

Artykuł 6 („Prawo do informacji dotyczących oskarżenia”) stanowi:

„1.   Państwa członkowskie zapewniają, aby osobom podejrzanym lub oskarżonym udzielono informacji o czynie zabronionym, o którego popełnienie są one podejrzane lub oskarżone. Informacje te przekazuje się niezwłocznie i są one na tyle szczegółowe, na ile jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania oraz skutecznego wykonywania prawa do obrony.

2.   Państwa członkowskie zapewniają, aby osoby podejrzane lub oskarżone, które zostały zatrzymane lub aresztowane, otrzymały informacje o powodach ich zatrzymania lub aresztowania, w tym o czynie zabronionym, o którego popełnienie są podejrzane lub oskarżone.

3.   Państwa członkowskie zapewniają, aby najpóźniej w chwili przekazania podstawy oskarżenia do oceny sądu przedstawiono szczegółowe informacje na temat oskarżenia, w tym rodzaju przestępstwa i jego kwalifikacji prawnej, jak również charakteru udziału osoby oskarżonej.

4.   Państwa członkowskie zapewniają, aby osoby podejrzane lub oskarżone były niezwłocznie informowane o wszelkich zmianach w informacjach podanych zgodnie z niniejszym artykułem, w przypadku gdy jest to konieczne do zagwarantowania rzetelności postępowania”.

9.

Zgodnie z art. 1 („Przedmiot”):

„W niniejszej dyrektywie ustanawia się normy minimalne dotyczące praw podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym […] dostępu do adwokata, do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności”.

10.

Stosownie do art. 2 („Zakres stosowania”):

„1.   Niniejszą dyrektywę stosuje się do podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym od chwili poinformowania ich przez właściwe organy państwa członkowskiego, za pomocą oficjalnego powiadomienia lub w inny sposób, o tym, że są podejrzani lub oskarżeni o popełnienie przestępstwa, niezależnie od tego, czy zostali pozbawieni wolności. Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie do czasu zakończenia postępowania, przez co rozumie się ostateczne rozstrzygnięcie kwestii, czy podejrzany lub oskarżony popełnił przestępstwo, w tym w stosownych przypadkach wydanie wyroku skazującego i rozpatrzenie wszelkich środków odwoławczych.

[…]

3.   Niniejszą dyrektywę stosuje się także, na takich samych warunkach jak przewidziane w ust. 1, do osób – innych niż podejrzani lub oskarżeni – które w toku przesłuchania przez policję lub inny organ ścigania stają się podejrzanymi lub oskarżonymi.

[…]”.

11.

Zgodnie z art. 3 („Prawo dostępu do adwokata w postępowaniu karnym”):

„1.   Państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani i oskarżeni mieli prawo dostępu do adwokata w takim terminie i w taki sposób, aby osoby te mogły rzeczywiście i skutecznie wykonywać przysługujące im prawo do obrony.

2.   Podejrzani lub oskarżeni mają prawo dostępu do adwokata bez zbędnej zwłoki. W każdym wypadku podejrzani lub oskarżeni mają dostęp do adwokata począwszy od najwcześniejszego spośród następujących terminów:

[…]”.

12.

Artykuł 12 („Środki naprawcze [odwoławcze/zaskarżenia]”) stanowi:

„1.   Państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni w postępowaniu karnym, jak również osoby podlegające nakazowi w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania miały do dyspozycji na mocy prawa krajowego skuteczny środek naprawczy [odwoławczy/zaskarżenia] w przypadku naruszenia ich praw przewidzianych w niniejszej dyrektywie.

[…]”.

13.

Artykuł 13 („Osoby wymagające szczególnego traktowania”) wskazuje:

„Państwa członkowskie zapewniają, aby przy stosowaniu niniejszej dyrektywy uwzględniane były odrębne potrzeby podejrzanych i oskarżonych wymagających szczególnego traktowania”.

14.

Zgodnie z art. 1 („Przedmiot”):

„W niniejszej dyrektywie ustanawia się wspólne normy minimalne dotyczące:

15.

Artykuł 2 („Zakres”) stanowi:

„Niniejsza dyrektywa ma zastosowanie do osób fizycznych będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym. Ma zastosowanie na wszystkich etapach postępowania karnego od chwili, gdy dana osoba staje się podejrzana lub zostaje oskarżona o popełnienie czynu zabronionego lub domniemanego czynu zabronionego, aż do uprawomocnienia się orzeczenia w przedmiocie ostatecznego rozstrzygnięcia, czy osoba ta popełniła dany czyn zabroniony”.

16.

Artykuł 3 („Domniemanie niewinności”) stanowi:

„Państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani i oskarżeni byli uważani za niewinnych, do czasu udowodnienia im winy zgodnie z prawem”.

17.

Artykuł 6 („Ciężar dowodu”) wskazuje:

„1.   Państwa członkowskie zapewniają, aby przy ustalaniu winy podejrzanych lub oskarżonych ciężar dowodu spoczywał na oskarżeniu. Powyższe stosuje się z zastrzeżeniem obowiązków sędziego lub właściwego sądu w zakresie poszukiwania zarówno dowodów obciążających, jak i uniewinniających, oraz prawa obrony do przeprowadzenia dowodów zgodnie z obowiązującym prawem krajowym.

[…]”.

18.

Artykuł 10 („Środki naprawcze [odwoławcze]”) wskazuje:

„1.   Państwa członkowskie zapewniają podejrzanym i oskarżonym skuteczny środek naprawczy [odwoławczy] na wypadek naruszenia praw przysługujących im na mocy niniejszej dyrektywy.

2.   Z zastrzeżeniem krajowych przepisów i systemów dotyczących dopuszczalności dowodów państwa członkowskie zapewniają, aby przy ocenie oświadczeń składanych przez podejrzanych lub oskarżonych lub przy ocenie dowodów uzyskanych z naruszeniem ich prawa do nieskładania wyjaśnień lub prawa do nieobciążania samego siebie przestrzegane były prawo do obrony i rzetelność postępowania”.

19.

Artykuł 33 wskazuje, że kto działał w stanie niepoczytalności, który uniemożliwia mu zrozumienie charakteru lub znaczenia swych czynów lub kontrolowanie swego postępowania, nie ponosi odpowiedzialności karnej ( 7 ).

20.

Stosownie do art. 89 kto, będąc w stanie wyłączającym odpowiedzialność karną, popełnił czyn niebezpieczny dla społeczeństwa, może zostać poddany przymusowemu leczeniu w specjalistycznym szpitalu psychiatrycznym.

21.

Artykuł 24 ust. 1 przewiduje, że nie wszczyna się postępowania karnego, a wszczęte postępowanie umarza się, jeżeli popełnione czyny nie stanowią przestępstwa.

22.

Artykuł 46 określa czynności prokuratora w postępowaniu karnym. Prokurator wszczyna postępowanie karne i kieruje śledztwem.

23.

Artykuł 70 dotyczy postępowania w przedmiocie prewencyjnego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym oskarżonego cierpiącego na zburzenia psychiczne w celu zbadania go. O umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym orzeka sąd na wniosek prokuratora po uprzednim przeprowadzeniu postępowania, w którym niezbędny jest udział obrońcy.

24.

Artykuł 94 ust. 1 pkt 2 i ust. 3 wymaga obowiązkowego udziału obrońcy w postępowaniu karnym, jeżeli oskarżony cierpi na zaburzenia psychiczne, i nakazuje właściwemu organowi wyznaczenie adwokata jako obrońcy.

25.

Artykuł 242 ust. 2, zamieszczony w rozdziale poświęconym czynnościom prokuratora kończącym śledztwo, zobowiązuje prokuratora do sprawowania nadzoru, czy w trakcie dochodzenia przestrzegano praw procesowych oskarżonego. W przypadku stwierdzenia naruszeń powinien on zażądać usunięcia uchybień lub samodzielnie przystąpić do ich usunięcia.

26.

Artykuł 243 ust. 1 pkt 1 stanowi, że prokurator umarza postępowanie karne w przypadkach wskazanych w art. 24 ust. 1 (to jest, kiedy popełnione czyny nie stanowią przestępstwa).

27.

Zgodnie z art. 247, dotyczącym przygotowania rozprawy, rozprawa rozpoczyna się od aktu oskarżenia przedstawionego przez prokuratora.

28.

Zgodnie z art. 248 do obowiązków sędziego sprawozdawcy należy m.in. kontrola, czy w trakcie śledztwa przestrzegano praw procesowych oskarżonego (ust. 2 pkt 3). W przypadku ich naruszenia wskaże on wykryte naruszenia i zwróci sprawę prokuratorowi w celu ich usunięcia zgodnie z art. 242 ust. 2.

29.

Artykuł 427 rozpoczyna rozdział poświęcony stosowaniu środków w postaci przymusowego leczenia, o których mowa w art. 89 kodeksu karnego. Prokurator wnosi o zastosowanie określonych środków, a orzeka o nich sąd pierwszej instancji, przy czym możliwe jest zaskarżenie orzeczenia do sądu wyższej instancji.

30.

Artykuły 428–431 regulują postępowanie w przedmiocie orzekania o zastosowaniu tych środków, które obejmuje przesłuchanie danej osoby z udziałem prokuratora i obrońcy.

31.

Stosownie do art. 155 osoby z zaburzeniami psychicznymi, które wymagają szczególnego leczenia (zdefiniowane w art. 146), podlegają przymusowemu umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym i przymusowemu leczeniu, jeżeli w wyniku choroby mogą one popełnić przestępstwo i stanowią zagrożenie dla członków rodziny, osób bliskich lub społeczeństwa albo poważnie zagrażają swemu zdrowiu.

32.

Artykuły 156 i następne regulują postępowanie w przedmiocie przymusowego umieszczenia w szpitalu, o którym orzeka sąd pierwszej instancji właściwy dla miejsca zamieszkania danej osoby. Konieczny jest w tej sprawie wniosek prokuratora, przeprowadzenie badania przez biegłego psychiatrę oraz rozprawa, w której bierze udział ta osoba (jeżeli jej stan zdrowia na to pozwala), jej obrońca oraz psychiatra.

33.

Artykuł 165 ust. 1 przewiduje pomocnicze zastosowanie NPK.

34.

W dniu 26 sierpnia 2015 r. w godzinach porannych na drodze publicznej w miejscowości Medkowets, (Łom, Bułgaria) znaleziono zwłoki ze śladami przemocy.

35.

Około godziny 6.00 rano funkcjonariusze policji przybyli do domu ofiary i znaleźli tam jej syna, EP, ze śladami krwi na nogach. Z jego odpowiedzi w trakcie pierwszego przesłuchania, podczas którego przyznał się do popełnienia przestępstwa ( 8 ), wywnioskowano, że wykazuje on oznaki zaburzeń psychicznych, wskutek czego został on zatrzymany i przewieziony do służb psychiatrycznych w szpitalu w miejscowości Łom.

36.

W dniu 26 sierpnia 2015 r. dokonano oględzin miejsca zdarzenia i przesłuchano świadków. Zeznali oni, że EP cierpi na chorobę psychiczną oraz że kilkukrotnie był umieszczany w szpitalach psychiatrycznych. Badanie przez biegłych psychiatrów wykazało, że cierpi on na schizofrenię paranoidalną oraz że w dniach 25 i 26 sierpnia 2015 r. znajdował się w stanie długotrwałego zaburzenia świadomości, wskutek czego nie mógł zrozumieć istoty i znaczenia swoich czynów.

37.

W dniu 12 września 2015 r. Rayonen sad Lom (sąd rejonowy w Łomie, Bułgaria), działając w oparciu o przepisy ustawy o ochronie zdrowia, orzekł o umieszczeniu EP w szpitalu psychiatrycznym. Sytuacja ta trwała co najmniej do daty przedstawienia pytań prejudycjalnych.

38.

W dniu 7 lipca 2016 r., Okrazhna prokuratura Montana (prokuratura w Montanie) zawiesiła postępowanie karne prowadzone przeciwko EP, uznając, że „domniemany winny podlega przymusowemu leczeniu, a w rezultacie nie posiada on odpowiedniej legitymacji procesowej”.

39.

Apelativna prokuratura Sofia (prokuratura przy sądzie apelacyjnym w Sofii, Bułgaria), działając jako prokuratura nadrzędna w stosunku do prokuratury w Montanie, nakazała wznowienie postępowania karnego z uwagi na niedopuszczalność jego zawieszenia, co nastąpiło w dniu 29 grudnia 2017 r.

40.

W dniu 1 marca 2018 r., prokuratura w Montanie umorzyła postępowanie karne, ponieważ „czyn został popełniony przez EP znajdującego się w stanie wyłączającym odpowiedzialność za przestępstwo umyślne”, wskutek czego należy zastosować środek polegający na przymusowym leczeniu.

41.

Postanowienie prokuratury zostało doręczone wyłącznie córce ofiary i w dniu 10 marca 2018 r. stało się prawomocne.

42.

Rozstrzygając sprawę negatywnej konkurencji między sądami pierwszej instancji w Łomie i w Łukowicie, Varhoven kasatsionen sad (najwyższy sąd kasacyjny, Bułgaria) postanowił, że zgodnie z NPK sądem właściwym dla rozstrzygnięcia postępowania karnego w przedmiocie umieszczenia EP w szpitalu psychiatrycznym jest sąd w Łukowicie.

43.

W tych okolicznościach Rayonen sad Lukovit (sąd rejonowy w Łukowicie) przedstawił Trybunałowi Sprawiedliwości następujące pytania prejudycjalne:

zapewniają gwarancje skutecznych środków ochrony osób wymagających szczególnego traktowania, zgodnie z wymogami określonymi w art. 13 w związku z art. 12 dyrektywy 2013/48/UE i w art. 8 pkt 2 w związku z art. 3 ust. 2 [dyrektywy] 2012/13/UE, a także czy różne uprawnienia sądu wynikające z rodzaju postępowania – określanego w zależności od tego, czy osoba wskazana jako sprawca posiada stan zdrowia psychicznego umożliwiający jej ponoszenie odpowiedzialności karnej – są zgodne z zasadą niedyskryminacji określoną w art. 21 ust. 1 karty?”.

44.

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wpłynął do Trybunału Sprawiedliwości w dniu 17 lipca 2018 r. wraz z wnioskiem o rozpatrzenie go w trybie pilnym, na co Trybunał Sprawiedliwości nie wyraził zgody.

45.

Uwagi na piśmie przedstawili EP, rządy czeski i niderlandzki oraz Komisja. Nie uznano za konieczne przeprowadzenia rozprawy.

46.

Zadaniem Trybunału Sprawiedliwości przy rozpatrywaniu pytań prejudycjalnych jest zaoferowanie sądowi odsyłającemu takiej wykładni przepisów prawa Unii, która może być użyteczna dla rozstrzygnięcia sporu. Jednakże nie jest on zobowiązany do orzekania w przedmiocie okoliczności faktycznych ani czynności podejmowanych przez właściwe organy krajowe w toku poprzedzającego złożenie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym postępowania karnego lub innego rodzaju postępowania.

47.

Podczas dokonywania wykładni prawa Unii Trybunał Sprawiedliwości nie musi również ustalać, czy w danym przypadku przestrzegano przepisów tej lub innej dyrektywy mającej zastosowanie w postępowaniu karnym ( 9 ) oraz czy w praktyce dokonano lub nie dokonano naruszeń odnośnych praw ( 10 ).

48.

Dyrektywy, o których wykładnię wnosi sąd odsyłający, zawierają przepisy dotyczące czynności właściwych organów służących zagwarantowaniu praw podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym z trzech punktów widzenia: (i) ci ostatni muszą otrzymać informacje o swoich prawach procesowych i o wniesionym przeciwko nim oskarżeniu (dyrektywa 2012/13), (ii) mogą oni otrzymać pomoc prawną ze strony prawnika, a o pozbawieniu ich wolności należy zawiadomić osobę trzecią, z którą mogą się komunikować (dyrektywa 2013/48), oraz (iii) korzystają oni z domniemania niewinności (dyrektywa 2016/343).

49.

Ze względu na to, że trzy przywołane dyrektywy dotyczą jedynie postępowań karnych, nie mają one zastosowania w przypadku przymusowego leczenia psychiatrycznego orzeczonego z przyczyn wyłącznie medycznych zgodnie z przepisami regulującymi kwestie zdrowia publicznego. Takie przymusowe leczenie psychiatryczne musi oczywiście podlegać kontroli sądowej, albowiem w grę wchodzi wolność osób, nie oznacza to jednak, że postępowania temu służące mają charakter karny.

50.

Zgodnie z informacjami zawartymi w aktach sprawy w niniejszej sprawie miały miejsce dwa rodzaje czynności:

51.

Należy zatem wykluczyć z odpowiedzi, której ma udzielić Trybunał Sprawiedliwości, pytania dotyczące zastosowania tych dyrektyw w postępowaniu prowadzonym na podstawie przepisów ustawy o ochronie zdrowia. Ustawa ta zezwala na przymusowe umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym osób z zaburzeniami psychicznymi, które wskutek tych zaburzeń mogą popełnić przestępstwo i stanowią zagrożenie dla swoich rodzin, innych osób lub społeczeństwa albo stanowią poważne zagrożenie dla swego zdrowia.

52.

Chodzi o postępowanie, w którym właściwy sąd po uprzednim przeprowadzeniu postępowania dowodowego orzeka, jeśli uważa to za właściwe, o umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym na podlegający przedłużeniu okres czasu. Nie posiada ono zatem charakteru postępowania karnego, a tym samym nie stanowi ono przedmiotu żadnej z wymienionych dyrektyw (art. 1 każdej z tych dyrektyw, definiując ich odpowiedni przedmiot, ogranicza go do postępowania karnego).

53.

Sąd odsyłający twierdzi, że praktyka krajowa dopuszcza, aby osoba, która popełniła przestępstwo w stanie niepoczytalności, została na podstawie przepisów ustawy o ochronie zdrowia przymusowo umieszczona w szpitalu psychiatrycznym z pominięciem wymogów formalnych stosowanych zwykle w postępowaniu karnym ( 11 ). Nawet jeżeli tak jest, w niniejszej sprawie istotne jest to, że przepisy ustawy o ochronie zdrowia nie są przepisami o charakterze karnym. Jeżeli w niektórych przypadkach są one stosowane w sposób niewłaściwy, środków naprawczych dotyczących owej dysfunkcjonalności de facto należy szukać w samym prawie krajowym ( 12 ).

54.

Dokonana przeze mnie analiza nie będzie spójna z przedstawionymi dziewięcioma pytaniami prejudycjalnymi, których treść, w dodatku, się pokrywa. Uważam, że należy zbadać każdą z tych dyrektyw oddzielnie, aby wskazać na podstawie wykładni jej przepisów te kryteria oceny, które mogą okazać się pomocne dla sądu odsyłającego.

55.

Dyrektywa ta zawiera przepisy, których celem jest zagwarantowanie niektórych praw podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym. W szczególności przyznaje im ona prawo do niezwłocznego otrzymania informacji o niektórych prawach procesowych oraz do otrzymania informacji o wniesionym przeciwko nim oskarżeniu.

56.

Za podejrzanego uważa się osobę, którą właściwy organ zawiadamia („od chwili poinformowania”), że istnieją przesłanki wskazujące na jej udział w popełnieniu przestępstwa (art. 2 ust. 1 dyrektywy 2012/13).

57.

Do statusu podejrzanego należy dodać status aresztowanego lub pozbawionego wolności. Artykuł 4 i art. 6 ust. 2 dyrektywy 2012/13 odnoszą się właśnie do takiej sytuacji i zobowiązują państwa członkowskie do zapewnienia, aby osoby te „otrzymały niezwłocznie pisemne pouczenie o prawach” (art. 4) oraz zostały poinformowane o powodach ich aresztowania lub pozbawienia wolności (art. 6).

58.

Pojęcie oskarżonego znajduje się na najwyższym poziomie pod względem statusu, ponieważ oznacza ono, iż właściwy organ (zwykle jest to prokurator) przedstawił już konkretne zarzuty, przypisując tej osobie popełnienie przestępstwa.

59.

Logicznie zagwarantowanie przestrzegania tych praw należy do organu, który uczestniczy na każdym etapie postępowania. W szczególności powinno to mieć miejsce, kiedy w związku z popełnieniem przestępstwa ( 13 ) funkcjonariusze policji dokonują zatrzymania ( 14 ) lub kiedy prokurator przedstawia akt oskarżenia.

60.

Zgodnie z jej art. 2 ust. 1 dyrektywa 2012/13 ma zastosowanie do czasu zakończenia postępowania. Rozumie się przez to „ostateczne rozstrzygnięcie tego, czy osoba podejrzana lub oskarżona popełniła przestępstwo, w tym również, w stosownych przypadkach, wydania wyroku oraz rozstrzygnięcia wszelkich środków odwoławczych”.

61.

Sformułowanie to pozwala na zawarcie w przywołanej definicji przypadku, kiedy postępowanie karne nie kończy się wyrokiem skazującym sensu stricto, lecz zastosowaniem środka zabezpieczającego polegającego na przymusowym umieszczeniu osoby, której nie można przedstawić zarzutów z uwagi na jej niepoczytalność, w szpitalu psychiatrycznym lub podobnym.

62.

W podobnej dziedzinie art. 1 lit. b) decyzji ramowej 2008/909/WSiW ( 15 ) definiuje „karę” jako „karę pozbawienia wolności lub środek polegający na pozbawieniu wolności orzeczone za przestępstwo na czas określony lub nieokreślony na podstawie przeprowadzonego postępowania karnego”. W szczególności art. 9 ust. 1 lit. k) tej decyzji ramowej odwołuje się do tego, czy „orzeczona kara obejmuje środek związany z leczeniem psychiatrycznym lub opieką zdrowotną”.

63.

Po dokonaniu powyższych ustaleń ocena przepisów proceduralnych prawa krajowego dokonana w związku z dyrektywą 2012/13 pozwala udzielić odpowiedzi sądowi odsyłającemu.

64.

Zgodnie z NPK postępowanie karne może zakończyć się, poza uniewinnieniem, również albo nałożeniem kary (w drodze postępowania zwykłego), albo ustanowieniem środka w postaci przymusowego leczenia (zgodnie z postępowaniem szczególnym zawartym w art. 427 i nast.). Kiedy sprawca czynu zabronionego dokonał go w stanie niepoczytalności, reakcja na popełnienie przestępstwa, czyli kara, przekształca się w środek w postaci przymusowego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym.

65.

W celu orzeczenia w następstwie popełnienia przestępstwa zarówno kary, jak i środka w postaci przymusowego leczenia ( 16 ) prawo krajowe wymaga przeprowadzenia prawdziwego postępowania karnego, co oznacza, że w jego trakcie należy przestrzegać praw chronionych przez dyrektywę 2012/13. Nie sądzę, aby można było wyłączyć w którejkolwiek z tych sytuacji gwarancje zawarte w tej dyrektywie.

66.

Inną sprawą jest to, że właśnie z uwagi na stan psychiczny podejrzanego lub oskarżonego niezbędne informacje, których należy mu udzielić o jego prawach, mogą podlegać pewnym zmianom. W niektórych przypadkach niepoczytalności przedstawienie danej osobie informacji o jej prawach byłoby bezużyteczne, ponieważ nie jest ona w stanie jej zrozumieć, natomiast zarówno postępowanie, jak i przedstawienie zarzutów może mieć miejsce z udziałem obrońcy tej osoby, gdyż, jak wyjaśnię w dalszej części, udział obrońcy jest nieodzowny.

67.

Artykuł 3 ust. 2 dyrektywy 2012/13 zobowiązuje bowiem do udzielenia informacji o prawach osób podejrzanych lub oskarżonych z uwzględnieniem sytuacji „osób wymagających szczególnego traktowania”. Termin ten obejmuje osoby cierpiące na poważne zaburzenia psychiczne, które to osoby mogą prawie w ogóle nie być w stanie zrozumieć przekazywanych im informacji.

68.

Celem tej gwarancji jest zapewnienie, aby informacja mogła zostać otrzymana i zrozumiana przez adresata. Wskazuje na to „Harmonogram działań mających na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym” ( 17 ), który opisuje „środek E” („specjalne zabezpieczenia dla osób podejrzanych lub oskarżonych wymagających szczególnego traktowania”) w ten sposób, że „w celu zapewnienia rzetelności postępowania ważne jest, aby szczególną uwagę poświęcono osobom podejrzanym lub oskarżonym, które z racji np. wieku lub stanu psychicznego lub fizycznego nie są w stanie zrozumieć lub śledzić treści lub znaczenia postępowania” ( 18 ).

69.

W przypadku osoby chorej psychicznie cierpiącej na poważne zaburzenia psychiczne (co, jak się wydaje, ma miejsce w niniejszej sprawie) przekazywanie informacji może przemawiać za posłużeniem się osobą trzecią działającą w jej imieniu ( 19 ). W każdym razie to do prawa krajowego należy wypracowanie rozwiązań dotyczących uzupełnienia możliwości osób, które nie są w stanie działać samodzielnie ( 20 ).

70.

Stosownie do art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13 należy zapewnić, aby podejrzani lub oskarżeni, którzy nie otrzymali wymaganych informacji (w sposób określony w dyrektywie), mogli zaskarżyć owo zaniechanie „zgodnie z procedurami przewidzianymi w prawie krajowym”.

71.

Sąd odsyłający potwierdza, że w postępowaniu szczególnym dotyczącym umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym osób, którym nie można postawić zarzutów (art. 427 i nast. NPK), w przeciwieństwie do postępowania zwykłego nie ma możliwości zweryfikowania, czy doszło do naruszenia praw w trakcie śledztwa prowadzonego przez prokuratora.

72.

Zdaniem tego sądu, jeżeli śledztwo prowadzone przez prokuratora zakończy się postanowieniem o jego umorzeniu, ponieważ podejrzanemu nie można przedstawić zarzutów, otwiera to drogę do orzeczenia przez ten sąd o umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym. Mogą wtedy ujawnić się ewentualne wcześniejsze naruszenia praw tej osoby, które miały miejsce w trakcie śledztwa, jednak sąd nie jest uprawniony do badania możliwości usunięcia stwierdzonych naruszeń (np. stanowiąc o retroaktywności czynności tak, by objęła ona etap śledztwa). Jak twierdzi sąd odsyłający, może on jedynie bądź orzec o umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym, bądź oddalić wniosek.

73.

Sąd odsyłający powziął wątpliwości, czy w tych okolicznościach przestrzegane jest prawo dostępu do skutecznego środka odwoławczego w rozumieniu art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13, służącego zaskarżeniu czynności właściwego organu, który nie udzielił podejrzanemu lub oskarżonemu odpowiedniej informacji bądź odmówił jej udzielenia.

74.

Aczkolwiek do sądu odsyłającego należy dokonanie wykładni prawa krajowego, nie wydaje mi się, aby możliwe było wyłączenie prawa do zaskarżenia (na podstawie art. 243 ust. 3 NPK) postanowienia prokuratora o umorzeniu postępowania, jeżeli następnie wszczynane jest postępowanie (szczególne) na podstawie art. 427 i nast. tego kodeksu. Taki środek zaskarżenia mógłby opierać się na naruszeniu praw podejrzanego lub oskarżonego w fazie postępowania poprzedzającej wyrok sądu, który na wniosek prokuratora ma orzec w sprawie umieszczenia tych osób w szpitalu psychiatrycznym. Pozostaje zatem otwarta możliwość zaskarżenia w rozumieniu art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13.

75.

Sąd odsyłający akceptuje takie rozwiązanie, wskazując w pkt 62 postanowienia odsyłającego, że jeżeli art. 427 i nast. NPK nie gwarantują prawa do skutecznego środka odwoławczego, „mogą mieć zastosowanie w drodze analogii gwarancje procesowe przewidziane w przypadkach rozpoznawanych w ramach postępowania zwykłego” ( 21 ).

76.

Jeżeli zastosowanie takiej wykładni nie byłoby możliwe, bułgarskie przepisy proceduralne w zakresie, w jakim opisuje je sąd odsyłający ( 22 ), nie gwarantowałyby prawa do skutecznego środka odwoławczego, o którym mowa w art. 8 dyrektywy 2012/13, ponieważ żaden sąd nie miałby prawa do oceny, czy prawa chronione na podstawie dyrektywy były przestrzegane w fazie postępowania poprzedzającej postępowanie prowadzone w oparciu o art. 427 i nast. NPK. To do wewnętrznego porządku prawnego należy w takiej sytuacji określenie skutków wspomnianych naruszeń (w odpowiednim przypadku ewentualne postanowienie o retroaktywności czynności w celu naprawienia popełnionych naruszeń), jeżeli wywierają one istotny wpływ na gwarancje procesowe danej osoby.

77.

Wreszcie nie należy zapominać, że w postępowaniu prowadzonym na podstawie art. 427 i nast. NPK konieczny jest udział obrońcy danej osoby w rozprawie prowadzonej przed sądem orzekającym w sprawie umieszczenia jej w szpitalu psychiatrycznym ( 23 ). Logiczne jest, że adwokat w trakcie rozprawy, działając w obronie swego klienta, może przedstawić wszelkie argumenty przeciwko umieszczeniu go w szpitalu psychiatrycznym, w tym również te, które wynikają z ewentualnych nieprawidłowości popełnionych przez właściwe organy w trakcie śledztwa.

78.

Dyrektywa ta zapewnienia podejrzanym lub oskarżonym prawo do pomocy adwokata w postępowaniu karnym oraz prawo do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu ich wolności, z którą to osobą podejrzani lub oskarżeni będą mogli się porozumiewać.

79.

W odniesieniu do stosowanych w dyrektywie 2013/48 pojęć „podejrzany lub oskarżony” oraz „właściwe organy” odsyłam do uwag dotyczących dyrektywy 2012/13. Konkretnie, dyrektywa 2013/48 odnosi się w sposób wyraźny do „policj[i] lub inny[ch] organ[ów] ścigania”, kiedy w art. 2 ust. 3 rozszerza warunki udzielania pomocy prawnej na osoby, które nie będąc początkowo podejrzanymi lub oskarżonymi, „w toku przesłuchania […] stają się [nimi]” ( 24 ).

80.

Ponieważ, jak już wskazałem, NPK przewiduje prawdziwe postępowanie karne, które może zakończyć się orzeczeniem przymusowego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym (w ramach szczególnego postępowania prowadzonego na podstawie art. 427 i nast.), osobie, której dotyczy to postępowanie, należy zapewnić pomoc adwokata i inne prawa, o których mowa w dyrektywie 2013/48.

81.

W przeciwieństwie do dyrektywy 2012/13 stan psychiczny podejrzanego lub oskarżonego nie zezwala na zmianę jego prawa do pomocy adwokata, w przypadku gdy chodzi o poważne przestępstwa ( 25 ). Raczej wzmacnia on to prawo, bowiem osoba taka np. nie jest w stanie zrzec się w sposób skuteczny pomocy adwokata (art. 9 dyrektywy 2013/48).

82.

Jeżeli, jak już wyjaśniłem, osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne można uznać za wymagające szczególnego traktowania, państwa członkowskie, biorąc pod uwagę ich szczególne potrzeby, powinny zgodnie z art. 13 dyrektywy 2013/48 ułatwiać im korzystanie z pomocy adwokata.

83.

Stosownie do informacji zawartych w aktach sprawy NPK uwzględnia ten cel, gdyż, jeżeli stopień niepoczytalności uniemożliwia zrozumienie informacji, należy niezwłocznie wyznaczyć adwokata, aby ten, planując obronę, mógł zapewnić, aby pozostałe prawa były przestrzegane w należyty sposób. W art. 94 ust. 1 pkt 2 wskazuje się ponadto, że udział obrońcy w postępowaniu karnym jest obowiązkowy, jeżeli z uwagi na niepełnosprawność fizyczną lub umysłową oskarżonego nie może on bronić się samodzielnie. W takim przypadku art. 94 ust. 3 stanowi, że właściwy organ wyznacza adwokata jako obrońcę.

84.

Nie wydaje się zatem, aby uregulowanie bułgarskie, którego niezgodności z dyrektywą 2013/48 dotyczy pytanie przedstawione przez sąd odsyłający, było z tą dyrektywą sprzeczne w zakresie zapewnienia praw gwarantowanych przez dyrektywę. Inną sprawą jest to, że w pewnych pojedynczych przypadkach przepisy prawa nie były przestrzegane.

85.

Jeżeli mimo wszystko prawa te zostały naruszone, uwagi przedstawione w odniesieniu do środków odwoławczych stosowanych w celu zaskarżenia naruszeń dyrektywy 2012/13 mają mutatis mutandis zastosowanie do dyrektywy 2013/48.

86.

Dyrektywa ta wzmacnia niektóre aspekty domniemania niewinności w postępowaniu karnym oraz prawo osób fizycznych występujących w postępowaniu karnym jako podejrzani lub oskarżeni do obecności na rozprawie.

87.

Państwa członkowskie do dnia 1 kwietnia 2018 r. ( 26 ) nie były zobowiązane do przestrzegania dyrektywy 2016/343. W rezultacie, dyrektywy tej nie można uznać za przepis prawa Unii, który należało stosować w postępowaniach karnych zakończonych przed tą datą.

88.

W niniejszej sprawie, jak wynika z postanowienia odsyłającego i późniejszych wyjaśnień sądu odsyłającego, prawomocne umorzenie postępowania karnego poprzedzającego wniosek prokuratora o zastosowanie środka w postaci umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym nastąpiło w dniu 1 marca 2018 r. W postanowieniu tym należało wskazać udowodnione fakty, udział oskarżonego oraz jego stan niepoczytalności.

89.

Czynności dokonywanych w toku postępowania nie można zatem, ratione temporis, analizować w świetle dyrektywy 2016/343. Podobnie nie stoi im na przeszkodzie art. 48 karty praw podstawowych Unii Europejskiej, gdyż nie stwierdzono, że przed dniem 1 kwietnia 2018 r. zaistniała jakakolwiek okoliczność umożliwiająca zastosowanie prawa Unii w rozumieniu art. 51 ust. 1 karty.

90.

Prawdą jest, że ze względu na to, iż zawieszone zostało rozstrzygnięcie przez sąd odsyłający prowadzonej w postępowaniu szczególnym sprawy w przedmiocie umieszczenia EP w szpitalu psychiatrycznym, dyrektywa 2016/343 ma w tej sprawie zastosowanie od dnia 1 kwietnia 2018 r. Jednakże w rzeczywistości pytania prejudycjalne przedstawione przez sąd odsyłający nie dotyczą jego czynności w ramach tego postępowania, lecz czynności właściwych organów (w szczególności prokuratora) dokonanych w trakcie postępowania karnego zakończonego w dniu 1 marca 2018 r.

91.

W związku z tym uważam, że odpowiedź na tę część wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym musi ograniczać się do stwierdzenia, że dyrektywa 2016/343 nie ma zastosowania do postępowania karnego zakończonego przed dniem 1 kwietnia 2018 r. Niemniej jednak na wypadek, gdyby Trybunał zajął odmienne stanowisko, przedstawię swoją opinię w tej kwestii.

92.

Domniemanie niewinności podlegające ochronie na podstawie dyrektywy 2016/343 stosowane jest zgodnie z art. 2 na „wszystkich etapach postępowania karnego […] aż do uprawomocnienia się orzeczenia w przedmiocie ostatecznego rozstrzygnięcia, czy osoba ta popełniła dany czyn zabroniony”.

93.

Nie mam wątpliwości, że gdyby dyrektywa 2016/343 miała zastosowanie ratione temporis, jej przepisy powinny być przestrzegane w postępowaniu karnym prowadzonym przeciwko każdemu podejrzanemu lub oskarżonemu również wtedy, gdy osoby te przejawiają objawy niepoczytalności. Okoliczność, że to prokurator prowadzi śledztwo, nie stoi na przeszkodzie temu, aby na tym etapie postępowania karnego poprzedzającego proces sądowy przestrzegano dyrektywy 2016/343.

94.

Domniemanie niewinności chronione przez dyrektywę 2016/343 stosowane jest, powtarzam, na wszystkich etapach każdego postępowania karnego dotyczącego poważnych przestępstw ( 27 ). Nie ma w związku z tym znaczenia, że osoby, które popełniły czyny zabronione będące przedmiotem postępowania karnego, cierpią na choroby psychiczne, wskutek czego po przeprowadzonym postępowaniu nie można postawić im zarzutów.

95.

Należy w każdym razie wskazać, że tak, jak domniemanie niewinności nie zawsze stoi na przeszkodzie tymczasowemu aresztowaniu, tak nie sprzeciwia się ono również umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa w stanie niepoczytalności. Nie stoi ono również na przeszkodzie, zgodnie z art. 4 dyrektywy 2016/343, wydawaniu „wstępnych decyzji o charakterze procesowym, które są podejmowane przez organy sądowe lub inne właściwe organy i które opierają się na podejrzeniu lub obciążającym materiale dowodowym”.

96.

Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, uważam, że na pytania przedstawione przez sąd odsyłający można udzielić odpowiedzi w następujący sposób:

97.

Pytanie siódme zawiera podpytanie, w którym sąd odsyłający odwołuje się do art. 21 karty, zwracając się o wyjaśnienie, czy zasada niedyskryminacji stoi na przeszkodzie temu, by uprawnienia sądu były zróżnicowane w zależności od tego, czy osoby, których dotyczy postępowanie, są zdrowe psychicznie, czy też nie. Moim zdaniem ze względu na to, że sytuacja, w jakiej znajdują się osoby dotknięte niepoczytalnością, nie jest porównywalna z sytuacją osób będących w pełni władz umysłowych, nie można mówić o dyskryminacji wynikającej z tego, że w stosunku do tych pierwszych mają zastosowanie szczególne normy procesowe. Jak już wyjaśniłem, rozwiązanie takie nie wyłącza stosowania gwarancji, których należy przestrzegać w świetle przywołanych dyrektyw, zarówno do jednych, jak i do drugich osób.

98.

W świetle powyższych rozważań proponuję Trybunałowi Sprawiedliwości, aby na pytania prejudycjalne przedstawione przez Rayonen sad Lukovit (sąd rejonowy w Łukowicie, Bułgaria) odpowiedział w następujący sposób: