1.

Prywatne egzekwowanie reguł konkurencji zawartych w traktatach europejskich („private enforcement”) zyskało w ostatnich latach coraz bardziej na znaczeniu jako drugi filar obok publicznego egzekwowania („public enforcement”). Prywatne powództwa o odszkodowanie wnoszone przez ofiary antykonkurencyjnych praktyk gospodarczych cieszą się coraz większą popularnością i nie należy ich już dzisiaj pomijać ( 2 ) w zdecentralizowanym systemie egzekwowania prawa antymonopolowego wprowadzonym w życie na podstawie rozporządzenia (WE) nr 1/2003 ( 3 ). Często są one wnoszone w następstwie decyzji właściwych organów ochrony konkurencji (jako tak zwane „follow-on actions”), częściowo także niezależnie od tego (jako tak zwane „stand‑alone actions”).

2.

Dokładniej rzecz ujmując, nadal liczne kwestie wymagają jednak wyjaśnienia, w szczególności kwestie związane z nową dyrektywą 2014/104/UE ( 4 ), którą Trybunał zajmuje się po raz pierwszy w niniejszej sprawie.

3.

Do Trybunału zwrócono się o ocenę, czy przepis dotyczący przedawnienia taki jak w portugalskim prawie cywilnym, który to przepis przewidywał uprzednio trzyletni termin przedawnienia dla prywatnych powództw o odszkodowanie z tytułu nadużycia pozycji dominującej na rynku, jest zgodny z wymogami pierwotnego i wtórnego prawa Unii. Ponadto chodzi o wartość dowodową decyzji krajowych organów ochrony konkurencji przed sądami cywilnymi, które mają rozstrzygnąć w przedmiocie takich prywatnych powództw odszkodowawczych.

4.

Okoliczności faktyczne niniejszej sprawy miały miejsce przed opublikowaniem i wejściem w życie dyrektywy 2014/104, a powództwo o odszkodowanie zostało wytoczone przed sąd krajowy po wejściu w życie dyrektywy, ale przed upływem terminu do dokonania jej transpozycji. Od tego czasu upłynął wprawdzie ów termin do dokonania transpozycji, a portugalski ustawodawca dokonał niedawno – z pewnym opóźnieniem – transpozycji dyrektywy do prawa krajowego, jednak nowe przepisy ustawowe nie znajdują zastosowania do przeszłości ani do powództw wytoczonych przed ich wejściem w życie.

5.

W tym kontekście pojawia się pytanie, jakie elementy rozwiązania dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym może zawierać dyrektywa 2014/104 i czy ewentualnie z art. 102 TFUE, jak i z ogólnych zasad prawa Unii, zwłaszcza z zasady skuteczności, wynikają pewne wymogi. Należy mieć jednak przy tym w szczególności na uwadze, że przedmiotem sporu w postępowaniu głównym jest czysto horyzontalny stosunek prawny między podmiotami prywatnymi.

6.

Wyrok Trybunału w niniejszym postępowaniu o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym będzie miał istotne znaczenie dla praktyki sądów krajowych i prywatnego egzekwowania przepisów prawa antymonopolowego Unii.

7.

Ramy prawa Unii dla niniejszej sprawy określają z jednej strony ogólne zasady prawa Unii – mianowicie zasada skuteczności oraz prawo do skutecznego środka prawnego – oraz z drugiej strony przepisy prawa wtórnego rozporządzenia nr 1/2003 i dyrektywy 2014/104.

8.

Związek pomiędzy art. 102 TFUE a krajowym prawem konkurencji jest uregulowany w art. 3 ust. 1 zdanie drugie rozporządzenia nr 1/2003 w sposób następujący:

„W przypadkach gdy organy ochrony konkurencji państw członkowskich lub krajowe sądy stosują krajowe prawo konkurencji do praktyk zakazanych [zgodnie z art. 102 TFUE], stosują również [art. 102 TFUE]”.

9.

Artykuł 5 rozporządzenia nr 1/2003, zatytułowany „Uprawnienia organów ochrony konkurencji państw członkowskich”, zawiera ponadto następujące uregulowanie:

„Organy ochrony konkurencji państw członkowskich mają prawo stosowania [art. 101 i 102 TFUE] w indywidualnych sprawach. W tym celu, działając z urzędu lub na wniosek, mogą wydać następujące decyzje:

Jeżeli na podstawie informacji, które posiadają organy ochrony konkurencji państw członkowskich, warunki ustanowienia zakazu nie zostały spełnione, mogą [one] również zdecydować, że nie ma podstaw do działania z ich strony”.

10.

„Przedmiot i zakres” dyrektywy 2014/104 został określony w jej art. 1 w następujący sposób:

„1.   Niniejsza dyrektywa ustanawia określone przepisy niezbędne do zapewnienia, by każdy, kto poniósł szkodę wynikającą z naruszenia prawa konkurencji przez przedsiębiorstwo lub związek przedsiębiorstw, mógł skutecznie korzystać z prawa dochodzenia od tego przedsiębiorstwa lub związku pełnego odszkodowania z tytułu tej szkody. Ustanawia ona przepisy sprzyjające niezakłóconej konkurencji na rynku wewnętrznym oraz usuwające przeszkody w jego właściwym działaniu, zapewniając równoważną ochronę w całej Unii każdemu, kto poniósł taką szkodę.

2.   Niniejsza dyrektywa ustanawia przepisy służące skoordynowaniu egzekwowania reguł konkurencji przez organy ochrony konkurencji oraz egzekwowania tych reguł podczas dochodzenia roszczeń odszkodowawczych przed sądami krajowymi”.

11.

Jak wynika z definicji zawartych w art. 2 dyrektywy 2014/104:

Wyrażenie „naruszenie prawa konkurencji” oznacza „naruszenie art. 101 lub 102 TFUE lub krajowego prawa konkurencji” (art. 2 pkt 1 dyrektywy); wyrażenie „krajowe prawo konkurencji” oznacza „przepisy prawa krajowego, których cel jest zasadniczo identyczny z celem art. 101 i 102 TFUE i które stosuje się do tej samej sprawy i równolegle z unijnym prawem konkurencji na mocy art. 3 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 1/2003, z wyłączeniem przepisów prawa krajowego, które nakładają kary na osoby fizyczne, chyba że takie kary są sposobem egzekwowania reguł konkurencji mających zastosowanie do przedsiębiorstw” (art. 2 pkt 3 dyrektywy).

12.

W odniesieniu do „skutku rozstrzygnięć krajowych” art. 9 ust. 1 dyrektywy 2014/104 stanowi:

„Państwa członkowskie zapewniają, by naruszenie prawa konkurencji stwierdzone w ostatecznym rozstrzygnięciu krajowego organu ochrony konkurencji lub sądu odwoławczego było uznawane za dowiedzione w sposób niezbity do celów powództwa o odszkodowanie wytaczanego przed ich sąd krajowy na mocy art. 101 lub 102 TFUE lub na mocy krajowego prawa konkurencji”.

13.

Artykuł 10 dyrektywy 2014/104 jest poświęcony „terminom przedawnienia” i ma następujące brzmienie:

„1.   Państwa członkowskie ustanawiają, zgodnie z niniejszym artykułem, przepisy mające zastosowanie do terminów przedawnienia dla roszczenia o odszkodowanie [wniesienia powództw o odszkodowanie]. Przepisy te regulują początek biegu terminu przedawnienia, długość terminu przedawnienia oraz okoliczności powodujące przerwanie lub zawieszenie biegu tego terminu.

2.   Bieg terminów przedawnienia nie rozpoczyna się, zanim nie ustanie naruszenie prawa konkurencji ani zanim powód nie dowie się lub zanim nie będzie można od niego zasadnie oczekiwać wiedzy:

3.   Państwa członkowskie zapewniają, aby terminy przedawnienia dla roszczenia [wniesienia powództwa] o odszkodowanie wynosiły co najmniej pięć lat.

4.   Państwa członkowskie zapewniają, aby termin przedawnienia ulegał zawieszeniu lub – zależnie od prawa krajowego – przerwaniu, w przypadku gdy organ ochrony konkurencji podejmie działania do celów dochodzenia lub [swo]jego postępowania w odniesieniu do naruszenia prawa konkurencji, którego dotyczy powództwo o odszkodowanie. Zawieszenie ustaje nie wcześniej niż jeden rok po nabraniu przez rozstrzygnięcie stwierdzające naruszenie charakteru ostatecznego lub po zakończeniu postępowania w inny sposób”.

14.

Artykuł 21 dyrektywy 2014/104, zatytułowany „Transpozycja”, stanowi w ust. 1:

„Najpóźniej do dnia 27 grudnia 2016 r. państwa członkowskie wprowadzają w życie przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne do wykonania niniejszej dyrektywy […].

[…]”.

15.

Wreszcie w odniesieniu do „zastosowania czasowego” art. 22 dyrektywy 2014/104 przewiduje, co następuje:

„1.   Państwa członkowskie zapewniają, aby środki krajowe przyjęte na mocy art. 21 w celu zapewnienia zgodności z istotnymi przepisami niniejszej dyrektywy nie były stosowane z mocą wsteczną.

2.   Państwa członkowskie zapewniają, aby wszelkie środki krajowe przyjęte na mocy art. 21 inne niż te, o których mowa w ust. 1, nie miały zastosowania w sprawach o odszkodowanie rozpoznawanych przez sądy krajowe przed dniem 26 grudnia 2014 r.”.

16.

Dyrektywa 2014/104, zgodnie z jej art. 23, weszła w życie w dniu 25 grudnia 2014 r., dwudziestego dnia po jej opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej ( 5 ).

17.

Jeśli chodzi o prawo portugalskie, istotne są z jednej strony art. 498 portugalskiego kodeksu cywilnego (Código Civil, zwanego dalej „CC”), a z drugiej art. 623 portugalskiego kodeksu postępowania cywilnego (Código de Processo Civil, zwanego dalej „CPC”).

18.

Artykuł 498 CC stanowi, co następuje:

„1.   Roszczenie odszkodowawcze przedawnia się z upływem trzech lat od chwili, w której poszkodowany dowiedział się o przysługującym mu roszczeniu, nawet jeżeli nie jest mu znana tożsamość osoby odpowiedzialnej i całkowity zakres szkody, bez uszczerbku dla ogólnego przedawnienia w przypadku upływu stosownego terminu od zdarzenia wywołującego szkodę.

2.   Z upływem trzech lat od momentu wykonania zobowiązania przedawnia się również roszczenie regresowe pomiędzy osobami odpowiedzialnymi.

3.   W przypadku gdy czyn niedozwolony stanowi przestępstwo, dla którego prawo ustanawia dłuższy termin przedawnienia, zastosowanie znajduje ten termin.

4.   Przedawnienie roszczenia odszkodowawczego nie powoduje przedawnienia roszczenia posesoryjnego lub roszczenia o zwrot w przypadku bezpodstawnego wzbogacenia”.

19.

Artykuł 623 CPC jest zatytułowany „Skutek skazania w sprawie karnej wobec osób trzecich” i ma następujące brzmienie:

„Prawomocne skazanie w postępowaniu karnym uzasadnia w stosunku do osób trzecich domniemanie iuris tantum istnienia czynów spełniających przesłanki zastosowania kary i wypełniających znamiona czynu podlegającego karze we wszelkich postępowaniach cywilnych, w których są rozpatrywane stosunki prawne uzależnione od popełnienia przestępstwa”.

20.

Transpozycja dyrektywy 2014/104 do prawa portugalskiego została dokonana dopiero w czerwcu 2018 r. na podstawie ustawy nr 23/2018 ( 6 ). Jak wynika z jej art. 25, ustawa ta weszła w życie w terminie 60 dni od jej ogłoszenia. Ponadto przepisy materialno-prawne rzeczonej ustawy – włącznie z tymi dotyczącymi ciężaru dowodu – zgodnie z jej art. 24 nie są stosowane z mocą wsteczną, a przepisów proceduralnych tej ustawy nie stosuje się do powództw wytoczonych przed jej wejściem w życie.

21.

Cogeco Communications Inc. (zwana dalej „spółką Cogeco”) jest kanadyjską spółką prawa handlowego, która pozwem z dnia 27 lutego 2015 r. wszczęła przed Tribunal Judicial da Comarca de Lisboa ( 7 ) (Portugalia), sądem odsyłającym, postępowanie odszkodowawcze przeciwko trzem spółkom portugalskim: Sport TV Portugal, SA (zwanej dalej „spółką Sport TV”), Controlinveste-SGPS, SA (zwanej dalej „spółką Controlinveste”) oraz NOS‑SGPS, SA (zwanej dalej „spółką NOS”) (zwanych dalej łącznie „pozwanymi”), przy czym spółki Controlinveste i NOS były udziałowcami spółki Sport TV w okresie istotnym dla powództwa.

22.

Spółka Cabovisão – Televisão Por Cabo, SA (zwana dalej „spółką Cabovisão”), której udziałowcem była wówczas spółka Cogeco ( 8 ), jest dostawcą płatnej telewizji w Portugalii. W dniu 30 lipca 2009 r. złożyła ona do Autoridade da Concorrência ( 9 ) (Portugalia) skargę przeciwko spółce Sport TV ( 10 ), podnosząc, że spółka ta stosowała praktyki antykonkurencyjne w zakresie kanałów sportowych premium, w szczególności dyskryminującą politykę cenową, co jej zdaniem stanowi nadużycie pozycji dominującej na rynku.

23.

W decyzji z dnia 14 czerwca 2013 r. Autoridade da Concorrência uznał, że spółka Sport TV nadużyła swojej pozycji dominującej na rynku i wskutek tego naruszyła art. 102 TFUE i odpowiednie przepisy prawa portugalskiego ( 11 ) ( 12 ). Z tego tytułu nałożył on na spółkę Sport TV grzywnę w wysokości 3,73 mln EUR wraz z karą dodatkową.

24.

Na skutek sprzeciwu spółki Sport TV Tribunal da Concorrência, Regulação e Supervisão ( 13 ) (Portugalia) zmienił decyzję Autoridade da Concorrência wyrokiem z dnia 4 czerwca 2014 r. w ten sposób, że spółka Sport TV dopuściła się wykroczenia z tytułu nadużycia pozycji dominującej na rynku w postaci dyskryminacyjnych praktyk cenowych tylko zgodnie z prawem krajowym, ale nie popełniła naruszenia art. 102 TFUE ( 14 ). Tribunal da Concorrência, Regulação e Supervisão w sentencji swojego wyroku orzekł dosłownie między innymi: „Artykuł 102 TFUE nie ma zastosowania do zachowania pozwanej spółki”. Ponadto obniżył on grzywnę nałożoną na spółkę Sport TV do 2,7 mln EUR, a także uchylił karę dodatkową.

25.

Odwołanie od powyższego wyroku wniesione przez spółkę Sport TV do Tribunal da Relação de Lisboa ( 15 ) (Portugalia) zostało oddalone w dniu 11 marca 2015 r.

26.

W drodze powództwa cywilnoprawnego spółka Cogeco żąda obecnie odszkodowania za zawinione i bezprawne antykonkurencyjne zachowanie trzech pozwanych w okresie od 3 sierpnia 2006 r. do 30 marca 2011 r. Dochodzona szkoda wraz z odsetkami za zwłokę ma, po pierwsze, wynikać z zapłaty przez spółkę Cabovisão nadmiernych cen za prawa do transmisji audycji spółki Sport TV, po drugie, z utraty zwrotu z kapitału, którym nie mogła ona dysponować wskutek tych nadmiernych cen, a po trzecie, z utraconych korzyści. Tytułem żądania ewentualnego spółka Cogeco wnosi o nakazanie pozwanym, by zwróciły solidarnie uzyskane bezprawnie dochody.

27.

Trzy pozwane podniosły przeciwko powyższemu zarzut przedawnienia. Ich zdaniem przewidziany w prawie portugalskim zgodnie z art. 498 ust. 1 CC trzyletni termin przedawnienia dla roszczeń opartych na odpowiedzialności pozaumownej już upłynął. Twierdzą one, że najpóźniej w jednym z następujących czterech momentów spółka Cogeco posiadała wszystkie informacje niezbędne do tego, by dowiedzieć się o istnieniu roszczenia odszkodowawczego:

28.

Natomiast spółka Cogeco jest zdania, że przedawnienie jeszcze nie nastąpiło. W sporze w postępowaniu głównym spółka Cogeco argumentuje, że bieg terminu przedawnienia rozpoczął się dopiero wraz z wydaniem decyzji przez Autoridade da Concorrência w dniu 14 czerwca 2013 r., ponieważ dopiero po wydaniu tej decyzji przedsiębiorstwo uzyskało dostęp do wszystkich informacji, które były niezbędne do dokonania oceny praktyk antykonkurencyjnych i do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych. Przed wydaniem decyzji przez Autoridade da Concorrência istniało jedynie podejrzenie co do naruszenia reguł konkurencji. W każdym wypadku zdaniem spółki Cogeco termin przedawnienia był zawieszony w trakcie postępowania przed Autoridade da Concorrência.

29.

Sąd odsyłający chciałby się teraz upewnić, czy art. 498 CC i art. 623 CPC są zgodne z wymogami prawa Unii. Przyznaje on, że okoliczności faktyczne sporu w postępowaniu głównym miały miejsce jeszcze przed wydaniem dyrektywy 2014/104 i zdecydowanie przed upływem terminu do dokonania jej transpozycji. Niemniej jednak sąd ten zastanawia się, w szczególności w kontekście wyroków Van Duyn ( 16 ) i Mangold ( 17 ) oraz obowiązku lojalności państw członkowskich (art. 4 ust. 3 TUE), czy owa dyrektywa wywołuje uprzednie skutki, które sąd musi uwzględnić w swoim rozstrzygnięciu w sporze między podmiotami prywatnymi, zwłaszcza w chwili obecnej, gdy termin do dokonania transpozycji dyrektywy dawno upłynął.

30.

Postanowieniem z dnia 25 lipca 2017 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 15 listopada 2017 r., Tribunal Judicial da Comarca de Lisboa (Portugalia) zwrócił się do Trybunału, na podstawie art. 267 TFUE, z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

31.

W postępowaniu o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym przed Trybunałem uwagi na piśmie przedstawiły spółki Cogeco, Sport TV, Controlinveste i NOS jako strony w postępowaniu głównym, a ponadto Republika Portugalska, Republika Włoska i Komisja Europejska. Z wyjątkiem spółki Controlinveste i Włoch uczestnicy ci byli też reprezentowani na rozprawie w dniu 15 listopada 2018 r.

32.

Jak podkreśla sam sąd odsyłający, spór w postępowaniu głównym wykazuje dwie cechy szczególne:

33.

W takich okolicznościach można przy powierzchownej ocenie zadać sobie pytanie, czy niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie jest w całości lub częściowo niedopuszczalny ze względu na brak znaczenia dla sprawy.

34.

Należy jednak przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem pytania dotyczące wykładni prawa Unii korzystają z domniemania, iż mają one znaczenie dla sprawy ( 18 ). Ponadto Trybunał tylko w nadzwyczaj wyjątkowych przypadkach stwierdza brak znaczenia dla sprawy przedstawionych mu pytań, mianowicie wtedy, gdy jest on oczywisty ( 19 ).

35.

W niniejszej sprawie z pewnością nie można wyjść z takiego założenia. Ani nie jest tak, że dyrektywa 2014/104 w sposób oczywisty nie znajduje zastosowania, ani nie jest bez wątpienia pewne, że art. 102 TFUE nie może znaleźć zastosowania w niniejszej sprawie.

36.

Najpierw, jeżeli chodzi o dyrektywę 2014/104, treść jej art. 22 ust. 2 potwierdza, że niektóre z jej przepisów mogą niewątpliwie znaleźć zastosowanie do powództw, które – tak jak omawiane powództwo spółki Cogeco w niniejszej sprawie – zawisły przed sądem krajowym między chwilą wejścia w życie dyrektywy a upływem terminu do dokonania jej transpozycji i których przedmiotem są okoliczności faktyczne dotyczące przeszłości. Kwestia, czy także szczególnie sporne tu art. 9 i 10 dyrektywy 2014/104 mogą znaleźć zastosowanie do sprawy takiej jak niniejsza, nie jest kwestią dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, lecz kwestią merytoryczną, na którą można odpowiedzieć tylko po bardzo wnikliwym rozpatrzeniu owych przepisów dyrektywy ( 20 ).

37.

W świetle art. 22 ust. 2 dyrektywy 2014/104 nie można w każdym razie argumentować, że przepisy owej dyrektywy w sposób oczywisty są pozbawione znaczenia dla sprawy.

38.

Następnie, jeżeli chodzi o art. 102 TFUE, Tribunal da Concorrência, Regulação e Supervisão jako instancja kontrolna dla decyzji krajowego urzędu ochrony konkurencji w niniejszej sprawie stwierdził rzeczywiście wyraźnie, że ów przepis prawa Unii „nie ma zastosowania” do zachowania spółki Sport TV, zaś później w drugiej instancji Tribunal da Relação de Lisboa to potwierdził.

39.

Samo takie orzeczenie sądowe nie powinno jednak prowadzić do przedwczesnego wniosku, że niniejsza sprawa nie ma w sposób oczywisty związku z prawem Unii – prawem pierwotnym bądź wtórnym – i tym samym pytania dotyczące art. 102 TFUE od początku nie mogą mieć znaczenia dla sprawy.

40.

Z jednej strony istnieją bowiem istotne wątpliwości w świetle orzecznictwa Trybunału ( 21 ), czy sądy krajowe w ogóle są uprawnione do wiążącego ustalenia, że art. 102 TFUE „nie znajduje zastosowania” do konkretnego przypadku – tak jak w niniejszej sprawie do zachowania spółki Sport TV.

41.

Z drugiej strony portugalskie uregulowanie krajowe, mianowicie art. 623 CPC, według informacji sądu odsyłającego należało w chwili wniesienia pozwu przez spółkę Cogeco rozumieć jeszcze w ten sposób, że stwierdzenie naruszenia reguł konkurencji w decyzji krajowego urzędu ochrony konkurencji stanowiło jedynie domniemanie iuris tantum do celów cywilnych postępowań odszkodowawczych. Gdyby oprzeć się na owym uregulowaniu prawnym, brak byłoby według prawa krajowego bezwzględnej przeszkody dla sądu odsyłającego do uznania, w odróżnieniu od opinii innego sądu we wcześniejszym postępowaniu z zakresu konkurencji, że art. 102 TFUE znajduje zastosowanie.

42.

W tym kontekście pytania prejudycjalne dotyczące wartości dowodowej rozstrzygnięć krajowych organów ochrony konkurencji mają również logiczny sens. W istocie za pomocą tych pytań sąd odsyłający chciałby się jednak tylko upewnić, że prawo Unii – w szczególności art. 9 ust. 1 dyrektywy 2014/104 – nie zabrania mu odejścia od stanowiska prawnego w kwestii braku zastosowania art. 102 TFUE zajętego przez inny sąd orzekający wcześniej w sprawie rozstrzygnięcia krajowego urzędu ochrony konkurencji i zastosowania tego przepisu prawa pierwotnego Unii. Jest to klasyczne pytanie dotyczące prawa Unii, zaś Trybunał jest powołany do udzielenia na nie odpowiedzi, od której może zależeć w sposób decydujący los pozwu spółki Cogeco w sporze w postępowaniu głównym.

43.

Tak więc nie ma powodu do negowania w całości lub w części znaczenia dla sprawy pytań dotyczących prawa Unii przedłożonych Trybunałowi i tym samym ostatecznie dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

44.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem prawo Unii zobowiązuje sąd krajowy, także wtedy, gdy rozpoznaje on spór pomiędzy osobami prywatnymi, do zapewnienia ochrony prawnej, która wynika dla jednostek z przepisów prawa Unii, oraz do zapewnienia pełnej skuteczności tych przepisów ( 22 ). Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Tribunal Judicial da Comarca de Lisboa charakteryzuje w sposób wyraźny dążenie do wywiązania się z owego zobowiązania wynikającego z prawa Unii.

45.

W drodze swoich pytań, których jest łącznie sześć, sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, jakie wymogi wynikają z prawa Unii dla postępowań cywilnych między podmiotami prywatnymi, w których są poruszane kwestie prawne dotyczące przedawnienia roszczeń odszkodowawczych z tytułu naruszenia reguł konkurencji oraz przedstawiania dowodu na istnienie takich naruszeń reguł konkurencji. Sąd odsyłający powołuje się przy tym w pierwszej kolejności na dyrektywę 2014/104, w szczególności na jej art. 9, 10 i 22. Nie ogranicza się on jednak wyłącznie do owych przepisów prawa wtórnego, lecz przeciwnie, wyraźnie bierze także pod uwagę „mające zastosowanie zasady ogólne prawa Unii Europejskiej” i tym samym ostatecznie prawo pierwotne Unii. W prawie pierwotnym jest ustanowiony w szczególności zakaz nadużywania pozycji dominującej na rynku (art. 102 TFUE), mający szczególne znaczenie dla niniejszej sprawy. Aby udzielić użytecznej odpowiedzi sądowi odsyłającemu ( 23 ), należy wszystkie pytania dotyczące „mających zastosowanie zasad ogólnych prawa Unii Europejskiej” rozumieć w ten sposób, że skupiają się one głównie na art. 102 TFUE i zasadzie skuteczności.

46.

W każdym ze swoich sześciu pytań prejudycjalnych sąd odsyłający odwołuje się, używając zasadniczo identycznego sformułowania, do dyrektywy 2014/104, do „mających zastosowanie zasad ogólnych prawa Unii Europejskiej” lub do obydwu. W tym kontekście logiczne wydaje się wyjaśnienie na wstępie wszelkich wątpliwości co do zastosowania art. 102 TFUE i dyrektywy.

47.

Rationae temporis art. 102 TFUE – bądź mające taką samą treść postanowienie art. 82 WE w odniesieniu do czasu przed wejściem w życie traktatu z Lizbony – na pierwszy rzut oka znajduje zastosowanie do okoliczności faktycznych sporu w postępowaniu głównym.

48.

W obliczu uprzednio wydanych wyroków obydwu sądów portugalskich, które w niniejszej sprawie musiały orzec o zgodności z prawem rozstrzygnięcia krajowego urzędu ochrony konkurencji dotyczącego zachowania handlowego spółki Sport TV, mogą jednak powstać wątpliwości co do zastosowania rationae materiae art. 102 TFUE w sporze w postępowaniu głównym. Jak już wspomniano, Tribunal da Concorrência, Regulação e Supervisão odszedł przy tym od opinii Autoridade da Concorrência i wyraźnie stwierdził, że art. 102 TFUE „nie znajduje zastosowania” do zachowania spółki Sport TV, co nie było już kwestionowane w późniejszym postępowaniu odwoławczym przed Tribunal da Relação de Lisboa.

49.

Owo ustalenie w wyrokach innych sądów krajowych nie może jednak zostać błędnie zrozumiane w ten sposób, że na jego podstawie został ustalony ze skutkiem wiążącym obecnie także dla sądu odsyłającego w postępowaniu odszkodowawczym brak zastosowania art. 102 TFUE. W zdecentralizowanym systemie egzekwowania przepisów prawa antymonopolowego Unii żadnemu organowi krajowemu nie może bowiem przysługiwać uprawnienie do ustalenia ze skutkiem wiążącym dla innych organów krajowych lub nawet dla Komisji Europejskiej braku zastosowania art. 102 TFUE lub stwierdzenia, że brak jest zachowania noszącego znamiona nadużycia w rozumieniu tego postanowienia.

50.

W odniesieniu do uprawnień krajowych organów ochrony konkurencji Trybunał wywiódł to już przed kilkoma laty w wyroku Tele 2 Polska z art. 5 rozporządzenia nr 1/2003 ( 24 ). W braku elementów wskazujących na naruszenie art. 102 TFUE wskazany przepis rozporządzenia ogranicza uprawnienia krajowych organów ochrony konkurencji do uznania, że nie ma podstaw do podjęcia działań. Krajowe organy ochrony konkurencji nie mogą zatem dokonać wyraźnie dalej idącego ustalenia, że nie istnieje naruszenie art. 102 TFUE.

51.

Nie może być inaczej w sytuacji, gdy sądy krajowe, do których wniesiono środek zaskarżenia – jak w niniejszym przypadku – zmieniając decyzję krajowego organu ochrony konkurencji, dojdą do wniosku, że brak jest pewnych przesłanek dla przyjęcia naruszenia art. 102 TFUE. Również wtedy nie mogą po prostu stwierdzić, że art. 102 TFUE nie znajduje zastosowania lub ustalić ze skutkiem wiążącym dla innych postępowań, że nie istnieje naruszenie owego przepisu prawa Unii. Do innego wniosku nie mogą również prowadzić ponownie podkreślone w art. 6 rozporządzenia nr 1/2003 uprawnienia sądów krajowych ( 25 ) do stosowania art. 101 i 102 TFUE. Choć takie sądy nie działają jako organy ochrony konkurencji w rozumieniu art. 5 rozporządzenia nr 1/2003, to jednak przedmiotem ich kontroli może być decyzja krajowego organu ochrony konkurencji zgodnie z wymogami wynikającymi z art. 5 rozporządzenia nr 1/2003. Bez uszczerbku dla ich uprawnień kontrolnych zgodnie z prawem krajowym w takim przypadku należy w każdym wypadku wykluczyć, że ich rozstrzygnięcie ograniczy uprawnienia innego sądu przewidziane w art. 6 rozporządzenia nr 1/2003, przykładowo w ramach powództwa o odszkodowanie.

52.

Ograniczenie uprawnień organów krajowych w drodze art. 5 rozporządzenia nr 1/2003 ma bowiem wreszcie zapewnić, by w zdecentralizowanym systemie egzekwowania reguł konkurencji właściwy organ krajowy nie przeszkadzał w działaniu innych także właściwych organów. W szczególności ofiarom przestępstw antymonopolowych należy umożliwić dochodzenie naprawienia ewentualnych szkód na drodze cywilnoprawnej nie tylko w ramach tak zwanych „follow-on actions” (to jest w drodze powództw na skutek stwierdzenia przez właściwe organy naruszenia reguł konkurencji), lecz także w ramach tak zwanych „stand-alone actions” (tj. w drodze powództw niezależnie od ewentualnych ustaleń przez właściwe organy) ( 26 ). Ów cel należy także uwzględnić w ramach art. 6 rozporządzenia nr 1/2003.

53.

W sporze w postępowaniu głównym na sądzie odsyłającym spoczywa zatem obowiązek samodzielnego dokonania niezbędnych ustaleń dotyczących zastosowania ratione materiae art. 102 TFUE – a w szczególności możliwości wywarcia przez zachowanie handlowe spółki Sport TV odczuwalnego wpływu na handel między państwami członkowskimi ( 27 ) – przy czym nie jest on związany wcześniejszym ustaleniem braku zastosowania art. 102 TFUE dokonanym uprzednio przez inne sądy krajowe zajmujące się tą sprawą.

54.

Jeżeli chodzi o dyrektywę 2014/104, to poza jej zastosowaniem ratione materiae do sporu w postępowaniu głównym wątpliwe jest przede wszystkim jej zastosowanie ratione temporis.

55.

Przedmiotowy zakres stosowania dyrektywy 2014/104 jest zdefiniowany w jej art. 1 w związku z art. 2.

56.

Zgodnie z jej art. 1 ust. 1 przedmiotem dyrektywy są naruszenia prawa konkurencji przez przedsiębiorstwa lub związki przedsiębiorstw i zawiera ona przepisy, które mają zapewnić każdemu pełne odszkodowanie z tytułu szkód wynikających z takich naruszeń.

57.

Pojęcie „naruszenia prawa konkurencji” zostało z kolei doprecyzowane w art. 2 pkt 1 dyrektywy w ten sposób, że musi chodzić o naruszenie art. 101 lub 102 TFUE lub krajowego prawa konkurencji. „Krajowe prawo konkurencji” oznacza jednak zgodnie z art. 2 pkt 3 dyrektywy tylko takie przepisy prawa krajowego, które stosuje się do tej samej sprawy i równolegle z prawem konkurencji Unii.

58.

Z łącznej analizy art. 1 ust. 1 i art. 2 pkt 1 i 3 wynika zatem, że przedmiotowy zakres stosowania dyrektywy 2014/104 ogranicza się do sporów dotyczących roszczeń odszkodowawczych, które są oparte – co najmniej również – na naruszeniach prawa antymonopolowego Unii. Roszczenia, które opierają się wyłącznie na naruszeniach krajowego prawa konkurencji, nie są natomiast objęte przedmiotowym zakresem stosowania dyrektywy. Można to wyjaśnić za pomocą celu przyświecającego dyrektywie, która zgodnie z jej art. 1 ma zapewnić każdemu równoważną ochronę na rynku wewnętrznym ( 28 ). Wystarczający związek z rynkiem wewnętrznym mają jednak tylko sprawy, w których spełniona jest „klauzula międzypaństwowa” wynikająca z art. 101 TFUE bądź art. 102 TFUE, w których zatem – co najmniej potencjalnie – można przyjąć odczuwalny wpływ na handel między państwami członkowskimi.

59.

Jak już wskazano ( 29 ), dla sądu odsyłającego w sporze w postępowaniu głównym nie stanowi przeszkody w zastosowaniu art. 102 TFUE wyłącznie to, że Tribunal da Concorrência, Regulação e Supervisão uznał wcześniej w tej samej sprawie, że owo postanowienie „nie ma zastosowania”. Przeciwnie, na sądzie odsyłającym spoczywa obowiązek samodzielnego dokonania niezbędnych ustaleń dotyczących zastosowania ratione materiae art. 102 TFUE – i tym samym także tych dotyczących zastosowania ratione materiae dyrektywy 2014/104.

60.

Czasowy zakres stosowania dyrektywy 2014/104 jest ograniczony w jej art. 22 w ten sposób, że w odniesieniu do materialno-prawnych przepisów służących jej transpozycji obowiązuje ogólny zakaz działania prawa wstecz (zob. w tym względzie art. 22 ust. 1 dyrektywy). Wszystkie pozostałe krajowe przepisy transponujące – zatem szczególnie przepisy proceduralne – znajdują wprawdzie zastosowanie do okoliczności faktycznych z okresu sprzed wejścia w życie dyrektywy, jednak tylko w ramach powództw wniesionych po wejściu w życie dyrektywy.

61.

W przypadku wchodzących w grę w niniejszej sprawie przepisów art. 9 ust. 1 i art. 10 dyrektywy 2014/104 nie chodzi jednak o czysto proceduralne przepisy.

62.

Z jednej strony wartość dowodowa, jaką należy przypisać zgodnie z art. 9 ust. 1 dyrektywy decyzjom krajowych organów ochrony konkurencji w odniesieniu do dowodu na istnienie naruszeń art. 101 lub 102 TFUE, stanowi kwestię prawa materialnego.

63.

Z drugiej strony, w każdym razie zgodnie z niekwestionowanymi oświadczeniami kilku uczestników postępowania, prawo portugalskie przyporządkowywało swego czasu przedawnienie, do którego odnosi się art. 10 dyrektywy, również do prawa materialnego. Dopóki kwestia przedawnienia roszczeń odszkodowawczych nie była zharmonizowana, dopóty portugalski system prawny miał swobodę dokonania takiego przyporządkowania do prawa materialnego ( 30 ). Jak słusznie podkreślało wielu uczestników w trakcie rozprawy, ostatecznie może pozostać kwestią otwartą, jak dalece takie przyporządkowanie jest kwestionowane w świetle art. 22 ust. 2 dyrektywy 2014/104 na podstawie dokonanej tymczasem transpozycji dyrektywy ( 31 ), ponieważ takie krajowe przepisy transponujące nie mogą, w każdym razie nie na podstawie wcześniejszego prawa, ponownie ożywić już przedawnionych roszczeń.

64.

Z art. 22 ust. 1 dyrektywy 2014/104 wynika zatem, że do powództwa takiego jak zawisłe w postępowaniu głównym, które zostało wprawdzie wytoczone po wejściu w życie dyrektywy, ale dotyczy okoliczności faktycznych z czasu sprzed wydania i wejścia w życie dyrektywy, nie może być stosowany ani art. 9, ani art. 10 tej dyrektywy ( 32 ). Ponadto art. 22 ust. 2 dyrektywy 2014/104 nie stoi w każdym razie na przeszkodzie uregulowaniu dotyczącemu stosowania ratione temporis przepisów transponujących, zgodnie z którym to uregulowaniem przepisy proceduralne danej ustawy nie mają zastosowania do powództw wytoczonych przed dniem wejścia w życie tej ustawy ( 33 ).

65.

W swoim pytaniu pierwszym i w postawionym posiłkowo pytaniu szóstym sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy z jednej strony dyrektywa 2014/104 i z drugiej strony „mające zastosowanie zasady ogólne prawa Unii Europejskiej” – w szczególności zatem art. 102 TFUE – mogą wywierać bezpośredni skutek pomiędzy podmiotami prywatnym (między „jednostkami”). Wskazane jest łączne rozważenie obydwu tych pytań.

66.

Jeżeli chodzi o art. 102 TFUE, to zgodne z utrwalonym orzecznictwem jest, że ustanowiony w tym postanowieniu na płaszczyźnie prawa pierwotnego zakaz nadużywania pozycji dominującej na rynku wywołuje bezpośrednie skutki w stosunkach między jednostkami i przyznaje im bezpośrednio prawa, które sądy krajowe są zobowiązane chronić ( 34 ).

67.

Inaczej jest jednak z przepisami dyrektywy 2014/104 w przypadku takim jak niniejszy.

68.

Z pewnością także przepisy dyrektyw mogą być bezpośrednio skuteczne, gdy – tak jak nastąpiło to tymczasem w niniejszej sprawie – termin do dokonania jej transpozycji upłynął i ponadto wchodzące w grę przepisy dyrektywy są, ze względu na swoją treść, bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne ( 35 ). Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem dyrektywa nie może jednak sama w sobie tworzyć obowiązków po stronie jednostki, w związku z czym nie można powoływać się wobec niej na dyrektywę jako taką ( 36 ).

69.

Ponadto dyrektywie 2014/104 nie można także przypisać tzw. effet d’exclusion ( 37 ) w taki sposób, że w sporze między podmiotami prywatnymi należy po prostu odstąpić od stosowania przepisów prawa krajowego sprzecznych z dyrektywą, takich jak art. 498 CC i art. 623 CPC. Niedawno Trybunał wyraźnie odrzucił teorię „effet d’exclusion” i orzekł, że sąd krajowy nie może być zobowiązany – jedynie na podstawie prawa Unii – do odstąpienia od stosowania w sporze między jednostkami przepisów prawa krajowego, które są sprzeczne z przepisami tej dyrektywy ( 38 ).

70.

W niniejszej sprawie należy ponadto wskazać, że dyrektywa z trudem może sobie rościć prawo do obowiązywania poza swoimi czasowymi granicami stosowania. Ponieważ, jak już wskazano ( 39 ), okoliczności faktyczne sporu w postępowaniu głównym nie są objęte ratione temporis art. 9 i 10 dyrektywy, strony nie mogą się powoływać na te przepisy dyrektywy przed sądem krajowym.

71.

W odpowiedzi na pierwsze pytanie prejudycjalne należy zatem stwierdzić:

Artykuł 102 TFUE wywołuje bezpośrednie skutki w stosunkach między jednostkami. Natomiast art. 9 i 10 dyrektywy 2014/104 nie mogą znaleźć bezpośredniego zastosowania w sporze pomiędzy jednostkami, w którym powództwo cywilnoprawne zostało wniesione przed upływem terminu do dokonania transpozycji tej dyrektywy i dotyczy okoliczności faktycznych z czasu sprzed wejścia w życie dyrektywy.

72.

Drugie pytanie prejudycjalne jest poświęcone przedawnieniu roszczeń odszkodowawczych zgodnie z prawem krajowym. Sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy z jednej strony dyrektywa 2014/104, a z drugiej strony „mające zastosowanie zasady ogólne prawa Unii Europejskiej” nie stoją na przeszkodzie przepisowi dotyczącemu przedawnienia takiemu jak przepis portugalski przewidziany w art. 498 ust. 1 CC, zgodnie z którym termin przedawnienia dla cywilnoprawnych powództw o odszkodowanie opartych na odpowiedzialności pozaumownej wynosi trzy lata, bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o istnieniu szkody, i nie przewiduje możliwości zawieszenia lub przerwania biegu przedawnienia w toku toczącego się postępowania administracyjnego przed krajowym urzędem ochrony konkurencji.

73.

Przepis dotyczący przedawnienia taki jak art. 498 ust. 1 CC może być w sporze w postępowaniu głównym oceniany jedynie w świetle zasad ogólnych prawa Unii Europejskiej, ale nie w świetle dyrektywy, ponieważ – jak już wskazano – niniejsza sprawa leży poza zakresem obowiązywania ratione temporis dyrektywy 2014/104, a w szczególności jej art. 10.

74.

Odnośnie do zasad ogólnych prawa Unii Europejskiej należy zauważyć, że organy ochrony konkurencji państw członkowskich i sądy tych państw są zobowiązane do stosowania art. 101 i 102 TFUE oraz do zapewnienia skutecznego stosowania tych postanowień w interesie ogólnym, gdy dane fakty są objęte zakresem zastosowania prawa Unii ( 40 ). Jeżeli zatem sąd odsyłający dojdzie do wniosku, że zachowanie handlowe spółki Sport TV mogło w sposób odczuwalny wpłynąć na handel między państwami członkowskimi, to powinien zastosować art. 102 TFUE w sporze w postępowaniu głównym i zadbać, aby prawo poszkodowanych do naprawnienia ich szkody z powodu nadużycia pozycji dominującej na rynku ( 41 ) mogło zostać skutecznie wyegzekwowane.

75.

Dopóki harmonizacja dokonana dyrektywą 2014/104 nie znajduje jeszcze zastosowania, dopóty egzekwowanie tego prawa do odszkodowania następuje nadal według wewnętrznego porządku prawnego danego państwa członkowskiego, przy czym muszą być przestrzegane zasady równoważności i skuteczności ( 42 ).

76.

W niniejszej sprawie nie można przyjąć naruszenia zasady równoważności, ponieważ według zgodnych wskazań uczestników postępowania przepis dotyczący przedawnienia art. 498 CC znajduje zastosowanie w takim samym stopniu do roszczeń odszkodowawczych wynikających z prawa Unii, jak i do roszczeń odszkodowawczych wynikających z prawa krajowego.

77.

Bardziej szczegółowego badania wymaga natomiast kwestia, czy wspomniany przepis dotyczący przedawnienia jest zgodny z zasadą skuteczności, w myśl której przepisy krajowe nie mogą czynić wykonywania uprawnień przyznanych przez porządek prawny Unii praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym ( 43 ).

78.

Samą okoliczność, że przepis krajowy taki jak art. 498 ust. 1 CC poddaje roszczenia odszkodowawcze oparte na odpowiedzialności pozaumownej trzyletniemu terminowi przedawnienia, trudno uznać za naruszenie zasady skuteczności. Dla potencjalnych poszkodowanych trzy lata są bowiem wystarczająco długim okresem, aby móc dochodzić na drodze sądowej roszczeń odszkodowawczych wynikających z prawa Unii przed krajowym sądem cywilnym.

79.

W art. 10 ust. 3 dyrektywy 2014/104 dla antymonopolowych roszczeń odszkodowawczych wprowadzono następnie rzeczywiście bardziej wspaniałomyślny termin przedawnienia wynoszący co najmniej pięć lat. Nie oznacza to jednak, że krótszy ustawowy termin przedawnienia, który dotychczas obowiązywał na poziomie krajowym, od początku uniemożliwiałby lub nadmiernie utrudniałby dochodzenie roszczeń odszkodowawczych z powodu naruszenia reguł konkurencji wynikających z prawa Unii.

80.

Za pomocą zharmonizowanego terminu przedawnienia wynoszącego co najmniej pięć lat, jak jest to obecnie przewidziane w art. 10 ust. 3 dyrektywy 2014/104, prawodawca Unii podjął krok w celu poprawy ochrony prawnej przysługującej poszkodowanym wskutek przestępstw antymonopolowych. Owego przepisu dyrektywy nie należy rozumieć tylko jako kodyfikacji tego, co już dotąd – w sposób dorozumiany – wynikało z prawa pierwotnego, mianowicie z art. 102 TFUE i zasady skuteczności.

81.

Jak słusznie podkreśla jednak Komisja, przy badaniu skuteczności nie wystarcza rozważyć w odizolowaniu pojedynczych elementów krajowego przepisu dotyczącego przedawnienia. Przeciwnie, decydujące znaczenie ma ocena owego przepisu w całości ( 44 ).

82.

W tym względzie należy podkreślić, że krajowy przepis taki jak przepis portugalski zawarty w art. 498 ust. 1 CC nie sprowadza się tylko do ograniczenia terminu przedawnienia do trzech lat. Ów przepis wyróżnia się bowiem, po pierwsze, tym, że bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się niezależnie od tego, czy poszkodowany zna tożsamość osoby odpowiedzialnej i pełny zakres szkody. Po drugie, przepis ten nie przewiduje zawieszenia lub przerwania przedawnienia w trakcie postępowania toczącego się przed krajowym urzędem ochrony konkurencji ( 45 ).

83.

Moim zdaniem zarówno rozpoczęcie się biegu terminu przedawnienia bez wiedzy o sprawcy szkody i zakresie szkody, jak i brak zawieszenia lub przerwania biegu terminu przedawnienia w trakcie postępowania przed organem ochrony konkurencji mogą nadmiernie utrudniać dochodzenie antymonopolowych roszczeń odszkodowawczych.

84.

Z jednej strony do dochodzenia pozaumownych roszczeń odszkodowawczych, w szczególności na drodze sądowej, także w prawie antymonopolowym, niezbędna jest właśnie wiedza o osobie odpowiedzialnej. Przedsiębiorstwa odpowiedzialne za naruszenie reguł konkurencji mają bowiem na ogół status osób prawnych, które nierzadko stanowią część grupy przedsiębiorstw lub struktury koncernu trudnych do zrozumienia dla osób postronnych i które ponadto z biegiem czasu mogą być przedmiotem restrukturyzacji.

85.

Z drugiej strony trafna ocena prawna naruszeń reguł konkurencji wymaga w licznych przypadkach dokonywania oceny złożonych stosunków gospodarczych i wewnętrznej dokumentacji handlowej, ujawnianej często dopiero na skutek pracy organów ochrony konkurencji ( 46 ).

86.

W tym kontekście w odniesieniu do drugiego pytania prejudycjalnego należy stwierdzić:

Artykuł 102 TFUE w związku z zasadą skuteczności prawa Unii stoi na przeszkodzie przepisowi takiemu jak art. 498 ust. 1 portugalskiego Código Civil, który to przepis ustanawia trzyletni termin przedawnienia dla pozaumownych roszczeń odszkodowawczych z tytułu nadużycia pozycji dominującej na rynku, którego bieg rozpoczyna się również wtedy, gdy poszkodowanemu nie są jeszcze znane tożsamość osoby odpowiedzialnej i pełny zakres szkody, i którego bieg nie ulega zawieszeniu lub przerwaniu w trakcie postępowania krajowego organu ochrony konkurencji w przedmiocie zbadania i ukarania takiego naruszenia.

87.

Trzecie pytanie prejudycjalne dotyczy dowodu naruszenia konkurencji, z tytułu którego dochodzone jest odszkodowanie. Sąd odsyłający pragnie w istocie dowiedzieć się, czy z jednej strony dyrektywa 2014/104, a z drugiej strony „mające zastosowanie zasady ogólne prawa Unii Europejskiej” nie stoją na przeszkodzie przepisowi takiemu jak portugalski art. 623 CPC, zgodnie z którym prawomocne stwierdzenie naruszenia prawa konkurencji w postępowaniu administracyjnym przez krajowy urząd ochrony konkurencji nie wywołuje skutków bądź stanowi jedynie domniemanie iuris tantum w cywilnych postępowaniach odszkodowawczych.

88.

Zasada dowodowa taka jak ta uregulowana w art. 623 CPC w sporze w postępowaniu głównym może być oceniana jedynie w świetle zasad ogólnych prawa Unii Europejskiej, ale nie w świetle dyrektywy, ponieważ, jak już wskazano, niniejsza sprawa leży poza zakresem obowiązywania ratione temporis dyrektywy 2014/104, a w szczególności jej art. 9.

89.

Odnośnie do zasad ogólnych prawa Unii Europejskiej należy zauważyć, jak to już uczyniono w ramach drugiego pytania prejudycjalnego ( 47 ), że organy ochrony konkurencji państw członkowskich i sądy tych państw są zobowiązane do stosowania art. 101 i 102 TFUE oraz do zapewnienia skutecznego stosowania tych postanowień w interesie ogólnym, gdy dane fakty są objęte zakresem zastosowania prawa Unii. Jeżeli zatem sąd odsyłający dojdzie do wniosku, że zachowanie handlowe spółki Sport TV mogło w sposób odczuwalny wpłynąć na handel między państwami członkowskimi, to powinien zastosować art. 102 TFUE w sporze w postępowaniu głównym i zadbać, aby prawo poszkodowanych do naprawnienia ich szkody z powodu nadużycia pozycji dominującej na rynku mogło zostać skutecznie wyegzekwowane.

90.

Dopóki harmonizacja dokonana dyrektywą 2014/104 nie znajduje jeszcze zastosowania, dopóty egzekwowanie tego prawa do odszkodowania następuje nadal według wewnętrznego porządku prawnego danego państwa członkowskiego, przy czym muszą być przestrzegane zasady równoważności i skuteczności ( 48 ).

91.

W niniejszej sprawie nie można przyjąć naruszenia zasady równoważności, ponieważ według zgodnych wskazań uczestników postępowania zasada dowodowa uregulowana w art. 623 CPC znajduje zastosowanie w takim samym stopniu do roszczeń odszkodowawczych wynikających z prawa Unii, jak i do takich roszczeń wynikających z prawa krajowego.

92.

Jeżeli chodzi o zasadę skuteczności, należy zauważyć, że zgodnie z informacjami sądu odsyłającego art. 623 CPC można poddać dwóm różnym wykładniom: albo w ten sposób, że stwierdzenie przez krajowy organ ochrony konkurencji naruszenia reguł konkurencji jako wykroczenia administracyjnego nie wywołuje żadnych skutków w cywilnym postępowaniu odszkodowawczym, albo w ten sposób, że wynika z niego jedynie domniemanie iuris tantum istnienia takiego naruszenia konkurencji.

93.

Z jednej strony gdyby pracom przygotowawczym organu ochrony konkurencji nie przyznać żadnych skutków w cywilnym postępowaniu odszkodowawczym, egzekwowanie roszczeń odszkodowawczych z tytułu naruszenia art. 102 TFUE byłoby nadmiernie utrudnione. Z uwagi na szczególną złożoność wielu przestępstw antymonopolowych i praktyczne trudności w udowodnieniu owych przestępstw przez poszkodowanych zasada skuteczności wymaga, aby prawomocnemu stwierdzeniu naruszenia przez krajowy organ ochrony konkurencji przyznać co najmniej walor orientacyjny w postępowaniu odszkodowawczym.

94.

Z drugiej strony z zasady skuteczności jako takiej z trudem by można wywnioskować, że nadużycie pozycji dominującej na rynku musi zawsze być uznawane za stwierdzone w sposób niewzruszalny w cywilnym postępowaniu odszkodowawczym przed sądem krajowym, w sytuacji gdy krajowy organ ochrony konkurencji stwierdził ostatecznie takie naruszenie prawa konkurencji.

95.

Wprowadzając niewzruszalne domniemanie, jak jest to teraz przewidziane w art. 9 ust. 1 dyrektywy 2014/104, prawodawca Unii podjął krok w celu poprawy ochrony prawnej przysługującej poszkodowanym wskutek przestępstw antymonopolowych. Owego przepisu dyrektywy nie należy rozumieć tylko jako kodyfikacji tego, co już dotąd – w sposób dorozumiany – wynikało z prawa pierwotnego, mianowicie z art. 102 TFUE i zasady skuteczności.

96.

Przed rozpoczęciem stosowania art. 9 dyrektywy 2014/104 na podstawie prawa Unii wyłącznie decyzjom Komisji Europejskiej została przyznana moc wiążąca w postępowaniach przed sądami krajowymi. Ową szczególną moc wiążącą, która wynika z art. 16 ust. 1 rozporządzenia nr 1/2003 oraz z orzecznictwa Masterfoods ( 49 ), można uzasadnić kluczową rolą Komisji w kształtowaniu polityki konkurencji na europejskim rynku wewnętrznym i wreszcie także pierwszeństwem prawa Unii, jak i wiążącym charakterem decyzji instytucji Unii. Nie może ona zostać rozszerzona w ten sam sposób na decyzje krajowych organów ochrony konkurencji, chyba że prawodawca Unii wyraźnie to określi, jak uczynił to na przyszłość w drodze art. 9 dyrektywy 2014/104.

97.

Należy zatem w odniesieniu do trzeciego pytania prejudycjalnego w podsumowaniu stwierdzić:

Artykuł 102 TFUE w związku z zasadą skuteczności stoi na przeszkodzie takiej wykładni przepisu takiego jak art. 623 portugalskiego Código de Processo Civil, zgodnie z którą prawomocne stwierdzenie przez krajowy organ ochrony konkurencji nadużycia pozycji dominującej na rynku nie wywołuje żadnych skutków w cywilnym postępowaniu odszkodowawczym. Natomiast przepis ten jest zgodny z art. 102 TFUE i zasadą skuteczności, o ile jest on rozumiany w ten sposób, że w późniejszym cywilnym postępowaniu odszkodowawczym z takiego prawomocnego stwierdzenia dokonanego przez krajowy organ ochrony konkurencji wynika domniemanie iuris tantum nadużycia pozycji dominującej na rynku.

98.

Za pomocą pytania czwartego i postawionego posiłkowo pytania piątego sąd odsyłający zmierza w istocie do uzyskania informacji na temat treści i granic spoczywającego na nim obowiązku dokonania wykładni prawa krajowego zgodnie z prawem Unii, mianowicie przepisów art. 498 ust. 1 CC i art. 623 CPC. Wskazane jest łączne rozważenie tych dwu pytań.

99.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zasada wykładni zgodnej z prawem Unii wymaga, by sądy krajowe czyniły wszystko, co leży w zakresie ich kompetencji, uwzględniając wszystkie przepisy prawa krajowego i stosując uznane w porządku krajowym metody wykładni, by zapewnić pełną skuteczność prawa Unii i dokonać rozstrzygnięcia zgodnego z realizowanymi przez niego celami. Odnosi się to do wykładni zgodnej z prawem pierwotnym ( 50 ), jak i do wykładni zgodnej z prawem wtórnym, w szczególności wykładni zgodnej z dyrektywami ( 51 ).

100.

Zasada wykładni zgodnej z prawem Unii może jednak oddziaływać tylko w zakresie obowiązywania wchodzącego w danym wypadku w grę przepisu prawa Unii. W szczególności w kontekście dyrektywy 2014/104 oznacza to, że w niniejszej sprawie w ogóle nie może istnieć obowiązek wykładni zgodnej z dyrektywą, ponieważ okoliczności faktyczne sporu w postępowaniu głównym, jak wykazano powyżej ( 52 ), leżą poza zakresem obowiązywania ratione temporis tej dyrektywy, który to zakres został zdefiniowany w jej art. 22.

101.

Prawdą jest, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem istnieje zakaz działania wbrew celom wynikającym z dyrektywy tego rodzaju, że już przed upływem terminu do dokonania transpozycji dyrektywy państwa członkowskie muszą także zaniechać wszystkiego, co poważnie narażałoby na szwank osiągnięcie celu wynikającego z dyrektywy ( 53 ). Wynika z tego, że począwszy od daty wejścia w życie dyrektywy organy państw członkowskich, a także sądy krajowe są zobowiązane tak dalece jak jest to możliwe do powstrzymywania się od dokonywania wykładni prawa wewnętrznego w sposób, który poważnie zagrażałby – po upływie terminu do dokonania transpozycji tej dyrektywy – osiągnięciu wskazanego w niej rezultatu ( 54 ). Celem określonym przez prawodawcę Unii w przypadku rozważanej tu dyrektywy 2014/104 jest jednak właśnie uniknięcie stosowania z mocą wsteczną zharmonizowanych przepisów dotyczących przedawnienia roszczeń odszkodowawczych i wartości dowodowej rozstrzygnięć krajowych organów ochrony konkurencji, czy to z tego względu, że chodzi o przepisy materialno-prawne, które zgodnie z art. 22 ust. 1 dyrektywy 2014/104 podlegają zakazowi działania wstecz, czy dlatego, że przy dokonywaniu transpozycji dyrektywy ustawodawca krajowy przestrzegał w każdym razie granic ewentualnego działania wstecz innych przepisów zgodnie z art. 22 ust. 2 dyrektywy ( 55 ). Tym samym z zakazu działania wbrew celom wynikającym z dyrektywy nie można również wywodzić wynikającego z prawa Unii obowiązku osiągnięcia przez sąd odsyłający w przypadku takim jak niniejszy rezultatu zgodnego z dyrektywą.

102.

Gdyby jednak sąd odsyłający doszedł do wniosku, że zachowanie handlowe spółki Sport TV mogło w sposób odczuwalny wpłynąć na handel między państwami członkowskimi ( 56 ), to całkowicie niezależnie od dyrektywy 2014/104 musiałby on zastosować w postępowaniu głównym wynikający z prawa Unii zakaz nadużywania pozycji dominującej na rynku, a następnie dokonać wykładni prawa krajowego – w szczególności art. 498 ust. 1 CC i art. 623 CPC – i zastosować to prawo zgodnie z art. 102 TFUE oraz zasadą skuteczności.

103.

W odniesieniu do wartości dowodowej decyzji krajowego organu ochrony konkurencji oznacza to konkretnie, że sąd krajowy nie może po prostu zignorować takiej decyzji, lecz – jak wskazano powyżej ( 57 ) – musi jej przyznać w ramach art. 623 CPC co najmniej walor orientacyjny.

104.

Jeżeli chodzi o przedawnienie roszczeń odszkodowawczych opartych na odpowiedzialności pozaumownej, to z zasady dokonywania wykładni zgodnej z prawem Unii wynika, że przy dokonywaniu wykładni i stosowaniu przepisu takiego jak art. 498 ust. 1 CC sąd krajowy powinien uwzględnić cel skutecznego wyegzekwowania roszczeń odszkodowawczych z tytułu nadużycia pozycji dominującej na rynku w odniesieniu do początku, długości i ewentualnych powodów zawieszenia lub przerwania biegu terminu przedawnienia.

105.

Zasada wykładni prawa krajowego zgodnej z prawem Unii jest jednak ograniczona przez ogólne zasady prawa i nie może także służyć jako podstawa do dokonywania wykładni prawa krajowego contra legem ( 58 ). W niniejszej sprawie oznacza to konkretnie, że na sądzie odsyłającym nie spoczywa na podstawie prawa Unii obowiązek przesunięcia – wbrew brzmieniu art. 498 ust. 1 CC i ewentualnych innych przepisów prawa krajowego istotnych dla przedawnienia –początku terminu przedawnienia do momentu uzyskania wiedzy o osobach odpowiedzialnych i o pełnym zakresie szkody, do przyznania terminowi przedawnienia dłuższego okresu niż trzy lata lub do uznania zupełnie nowej, nieznanej ustawie krajowej przyczyny zawieszenia lub przerwania przedawnienia.

106.

Podsumowując, w odniesieniu do czwartego i piątego pytania prejudycjalnego należy zatem stwierdzić:

Jeżeli cywilnoprawne powództwo o odszkodowanie dotyczy okoliczności faktycznych leżących poza zakresem obowiązywania ratione temporis dyrektywy 2014/104, to nie istnieje obowiązek dokonywania wykładni prawa krajowego zgodnie z tą dyrektywą. Nienaruszony pozostaje obowiązek dokonania wykładni prawa krajowego zgodnie z art. 102 TFUE, o ile znajduje on zastosowanie, oraz zgodnie z zasadą skuteczności, o ile zostaną przy tym uwzględnione ogólne zasady prawa Unii i prawo Unii nie będzie służyć jako podstawa do dokonywania wykładni prawa krajowego contra legem.

107.

W świetle powyższych rozważań proponuję, aby na pytania prejudycjalne Tribunal Judicial da Comarca de Lisboa (Portugalia) Trybunał odpowiedział w następujący sposób: