1.

Rozpatrywany w niniejszej sprawie wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy interpretacji trzeciej dyrektywy Rady 90/232/EWG z dnia 14 maja 1990 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych ( 2 ).

2.

Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu, którego stronami początkowo byli: z jednej strony David Smith, a z drugiej Patrick i Philip Meade, FBD Insurance plc (zwana dalej „FBD”), Irlandia oraz Attorney General, dotyczącego odszkodowania za szkodę poniesioną przez D. Smitha na skutek wypadku w ruchu drogowym, w którym uczestniczył pojazd prowadzony przez Patricka Meade’a, będący własnością Philipa Meade’a.

3.

W wyroku z dnia 19 kwietnia 2007 r., Farrell (C‑356/05, EU:C:2007:229), Trybunał orzekł, że wykładni art. 1 trzeciej dyrektywy należy dokonywać w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych nie obejmuje odpowiedzialności za uszkodzenia ciała doznane przez osoby, które podróżują w tej części pojazdu, której projekt ani konstrukcja nie obejmują siedzeń dla pasażerów ( 3 ). Trybunał orzekł również, że art. 1 trzeciej dyrektywy spełnia wszystkie przesłanki wymagane do wywarcia skutku bezpośredniego, a w konsekwencji przyznaje on prawa, na które jednostki mogą powoływać się bezpośrednio przed sądami krajowymi ( 4 ).

4.

Do Trybunału zwrócono się o doprecyzowanie konsekwencji płynących z wyroku z dnia 19 kwietnia 2007 r., Farrell (C‑356/05, EU:C:2007:229), w następujących okolicznościach: podczas gdy w pierwszym etapie sporu jego stronami byli D. Smith oraz P. i P. Meade, do których dodani zostali w charakterze pozwanych FBD, Irlandia i Attorney General, to na etapie postępowania, w ramach którego pojawiło się rozpatrywane pytanie prejudycjalne, stronami są FBD, które wstąpiło w prawa D. Smitha, oraz Irlandia. W tym kontekście Irlandia podnosi, jako środek obrony, że trzecia dyrektywa może nałożyć na wspomnianego ubezpieczyciela obowiązek wypłaty odszkodowania D. Smithowi. Rysuje się zatem problem natury ogólnej – z pewnością nie po raz pierwszy, jednak w tym przypadku pojawiający się w szczególnych okolicznościach procesowych – a mianowicie pytanie, czy dyrektywa może skutkować nałożeniem obowiązków na jednostkę, w sytuacji gdy państwo dokonało nieprawidłowej transpozycji tej dyrektywy.

5.

W niniejszej opinii przedstawię w pierwszej kolejności powody, dla których uważam, że w ramach postępowania, którego stronami są z jednej strony zakład ubezpieczeń, który wstąpił w prawa poszkodowanego, któremu przyznał odszkodowanie, a z drugiej strony państwo, sąd odsyłający zobowiązany jest odstąpić od stosowania swoich przepisów prawa krajowego, zgodnie z którymi obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych nie obejmuje odpowiedzialności za uszkodzenia ciała doznane przez osoby podróżujące w tej części pojazdu, której projekt ani konstrukcja nie obejmują siedzeń dla pasażerów, a które to przepisy są niezgodne z art. 1 trzeciej dyrektywy, co wynika z wyroku z dnia 19 kwietnia 2007 r., Farrell (C‑356/05, EU:C:2007:229).

6.

W dalszej kolejności wyjaśnię, dlaczego uważam, że tego rodzaju wyłączenie stosowania przepisów prawa krajowego niezgodnych z art. 1 trzeciej dyrektywy nie może skutkować nałożeniem na ubezpieczyciela, który działał zgodnie z tymi przepisami, ciężaru wypłaty poszkodowanemu odszkodowania za szkodę, która nie była objęta zatwierdzoną polisą ubezpieczeniową.

7.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/103/WE z dnia 16 września 2009 r. w sprawie ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczania od takiej odpowiedzialności ( 5 ) uchyliła dyrektywę Rady 72/166/EWG z dnia 24 kwietnia 1972 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów mechanicznych i egzekwowania obowiązku ubezpieczania od takiej odpowiedzialności ( 6 ), jak również drugą dyrektywę Rady 84/5/EWG z dnia 30 grudnia 1983 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do ubezpieczenia w zakresie odpowiedzialności cywilnej za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów silnikowych ( 7 ) i trzecią dyrektywę. Niemniej jednak, biorąc pod uwagę datę wystąpienia okoliczności faktycznych istotnych dla sporu w postępowaniu głównym, warto mieć wzgląd na uchylone dyrektywy.

8.

Zgodnie z art. 3 ust. 1 pierwszej dyrektywy:

„[…] [K]ażde państwo członkowskie […] podejmie wszelkie stosowne środki, aby zapewnić, że odpowiedzialność cywilna odnosząca się do ruchu pojazdów normalnie przebywających [znajdujących się] na jego terytorium jest objęta ubezpieczeniem. Zakres pokrycia szkód oraz warunki ubezpieczenia zostaną ustalone w ramach tych środków”.

9.

Artykuł 1 ust. 1 drugiej dyrektywy stanowił:

„Ubezpieczenie, o którym mowa w art. 3 ust. 1 [pierwszej dyrektywy] pokrywa obowiązkowo zarówno szkody majątkowe, jak i uszkodzenia ciała”.

10.

Artykuł 2 ust. 1 akapit pierwszy wspomnianej dyrektywy brzmiał następująco:

„Każde państwo członkowskie podejmie odpowiednie środki w celu zapewnienia, że każdy przepis prawny lub postanowienie umowne zawarte w polisie ubezpieczeniowej wydanej zgodnie z art. 3 ust. 1 [pierwszej dyrektywy], które wyłącza z zakresu ubezpieczenia użytkowanie pojazdu przez:

będzie, dla celów art. 3 ust. 1 [pierwszej dyrektywy] uznane za bezskuteczne […]”.

11.

Artykuł 1 akapit pierwszy trzeciej dyrektywy przewidywał, że:

„[…] [U]bezpieczenie, określone w art. 3 ust. 1 [pierwszej dyrektywy] obejmuje odpowiedzialność z tytułu uszkodzenia ciała wszystkich pasażerów, innych niż kierowca, wynikającą z ruchu pojazdu”.

12.

Artykuł 56 ust. 1 Road Traffic Act 1961 (ustawy z 1961 r. o ruchu drogowym) w wersji obowiązującej w czasie wystąpienia okoliczności istotnych dla sporu w postępowaniu głównym (zwanej dalej „ustawą z 1961 r.”) stanowił, że kierujący pojazdem nie może prowadzić pojazdu mechanicznego po drodze publicznej bez zatwierdzonej, ważnej polisy ubezpieczenia obejmującej ochroną ubezpieczeniową niewłaściwe użytkowanie pojazdu skutkujące obowiązkiem wypłaty odszkodowania na rzecz innych osób z wyjątkiem osób nieobjętych ochroną ubezpieczeniową.

13.

Artykuł 56 ust. 3 ustawy z 1961 r. przewidywał, że użytkowanie pojazdu z naruszeniem zakazu przewidzianego w art. 56 ust. 1 stanowi przestępstwo.

14.

Na podstawie art. 65 ust. 1 lit. a) wspomnianej ustawy „osobę nieobjętą ochroną ubezpieczeniową” w rozumieniu art. 56 ust. 1 tej ustawy stanowi:

„Każda osoba dochodząca odszkodowania za uszkodzenia ciała poniesione w czasie, kiedy znajdowała się w lub na pojeździe mechanicznym (lub pojeździe ciągniętym przez pojazd mechaniczny), wskazanym we właściwym dokumencie, innym niż pojazd mechaniczny, pojazd ciągnięty przez pojazd mechaniczny lub pojazdy mechaniczne tworzące zespół pojazdów danego rodzaju określonego dla celów niniejszego ustępu w rozporządzeniach wydanych przez właściwego ministra, jeżeli takie rozporządzenia nie przewidują obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej obejmującej pasażerów:

15.

Artykuł 6 ust. 1 lit. a) Road Traffic (Compulsory Insurance) Regulations, 1962 (rozporządzenia z 1962 r. w sprawie przepisów drogowych [obowiązkowe ubezpieczenie]) w wersji obowiązującej w czasie wystąpienia okoliczności faktycznych istotnych dla sporu w postępowaniu głównym (zwanego dalej „rozporządzeniem ministerialnym z 1962 r.”) przewidywał:

„Do celów stosowania art. 65 ust. 1 lit. a) ustawy z 1961 r. wskazuje się następujące pojazdy:

16.

W dniu 19 czerwca 1999 r. David Smith doznał poważnych uszkodzeń ciała, gdy furgonetka, w której podróżował jako pasażer tylnej części pojazdu, zderzyła się z innym pojazdem, również jadącym po drodze publicznej nieopodal miejscowości Tullyallen (Irlandia). W momencie wypadku furgonetką kierował Patrick Meade, a jej właścicielem był Philip Meade. Furgonetka nie była wyposażona w trwale zamocowane siedzenia dla pasażerów podróżujących w tylnej części pojazdu.

17.

Polisa ubezpieczenia komunikacyjnego, którą Philip Meade wykupił w FBD, była ważna w chwili wypadku i została zatwierdzona zgodnie z podlegającymi zastosowaniu przepisami prawa irlandzkiego. Polisa ta zawierała klauzulę wyłączającą odpowiedzialność wobec pasażerów podróżujących w tylnej części furgonetki, która przewidywała, że ochronie ubezpieczeniowej podlega wyłącznie pasażer siedzący na trwale zamocowanym siedzeniu w przedniej części pojazdu.

18.

David Smith pozwał P. i P. Meade’ów w związku z niedbalstwem i naruszeniem obowiązku.

19.

Po wystąpieniu z roszczeniem odszkodowawczym przez D. Smitha, pismem z dnia 13 sierpnia 2001 r. FBD odmówiło wypłaty Philipowi Meade’owi odszkodowania za uszkodzenia ciała doznane przez D. Smitha. Towarzystwo ubezpieczeniowe powołało się na zawartą w polisie ubezpieczeniowej klauzulę wyłączającą odpowiedzialność i wskazało, że uszkodzenia ciała doznane przez osoby podróżujące jako pasażer w części pojazdu, której projekt ani konstrukcja nie przewidują siedzeń dla pasażerów, nie są objęte ową polisą.

20.

W dniu 19 kwietnia 2007 r. Trybunał wydał wyrok Farrell (C‑356/05, EU:C:2007:229), w którym w odniesieniu do spornego w postępowaniu głównym uregulowania irlandzkiego orzekł, że wykładni art. 1 trzeciej dyrektywy należy dokonywać w ten sposób, iż stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych nie obejmuje odpowiedzialności za uszkodzenia ciała doznane przez osoby, które podróżują w tej części pojazdu, której projekt ani konstrukcja nie obejmują siedzeń dla pasażerów, oraz że przepis ten spełnia wszystkie przesłanki wymagane do wywarcia skutku bezpośredniego, a w konsekwencji przyznaje on prawa, na które jednostki mogą powoływać się bezpośrednio przed sądami krajowymi. Trybunał uznał jednak, że do sądu krajowego należy ustalenie, czy możliwe jest powołanie się na ten przepis przeciwko podmiotowi takiemu jak ten, którego dotyczyło postępowanie w sprawie, w której wydano omawiany wyrok.

21.

Rozpoznający w pierwszej instancji spór pomiędzy D. Smithem z jednej strony a P. i P. Meade’ami, FBD, Irlandią a Attorney General z drugiej strony High Court (wysoki trybunał, Irlandia) orzekł w wyroku z dnia 5 lutego 2009 r., że interpretacja art. 65 ust. 1 lit. a) ustawy z 1961 r. oraz art. 6 rozporządzenia ministerialnego z 1962 r. w zgodzie z trzecią dyrektywą jest możliwa.

22.

W dniu 10 lutego 2009 r. High Court (wysoki trybunał) zatwierdził ugodę zawartą pomiędzy FBD a D. Smithem w następstwie wyroku z dnia 5 lutego 2009 r. Zgodnie z ugodą FBD wypłaciło D. Smithowi, działając na rzecz Philipa Meade’a, kwotę 3 mln EUR. Następnie D. Smith został objęty kuratelą sądową. Na skutek dokonanej wypłaty FBD wstąpiło w prawa D. Smitha.

23.

Postępowanie wobec P. i P. Meade’ów z jednej strony i Attorney General z drugiej zostało zawieszone.

24.

FBD odwołało się od wyroku High Court (wysokiego trybunału) do sądu odsyłającego, to jest Court of appeal (sądu apelacyjnego, Irlandia), podnosząc, że sąd pierwszej instancji niewłaściwie zastosował orzecznictwo wynikające z wyroku z dnia 13 listopada 1990 r., Marleasing (C‑106/89, EU:C:1990:395), poprzez dokonanie wykładni prawa krajowego contra legem oraz że jego wyrok skutkuje nadaniem trzeciej dyrektywie swego rodzaju retroaktywnego bezpośredniego skutku horyzontalnego wobec FBD, jako że jest ono prywatnym towarzystwem ubezpieczeń. FBD oznajmiło również, że jeśli jego odwołanie zostanie rozpatrzone pozytywnie, będzie dochodzić od państwa zwrotu sumy wypłaconej D. Smithowi.

25.

Court of appeal (sąd apelacyjny) wskazuje, że w momencie wystąpienia okoliczności istotnych dla sporu w postępowaniu głównym osoby podróżujące w furgonetkach, które nie były wyposażone w trwale zamocowane siedzenia, stanowiły „osoby nieobjęte ochroną ubezpieczeniową” zarówno dla celów art. 65 ust. 1 lit. a) ustawy z 1961 r. ze zmianami, jak i rozporządzenia ministerialnego z 1962 r., oraz że na gruncie prawa irlandzkiego nie istniał prawny obowiązek ich ubezpieczenia. Sąd ten stwierdza także, że kierujący pojazdem, którzy prowadzą pojazd, posiadając zatwierdzoną polisę ubezpieczeniową nieobejmującą ochroną ubezpieczeniową osób podróżujących bez trwale zamontowanych siedzeń, nie popełniają przestępstwa. Sąd odsyłający wskazuje również, że z brzmienia art. 65 ust. 1 lit. a) ustawy z 1961 r. wynika, że nawet gdyby właściwy minister zechciał rozszerzyć zakres obowiązkowych ubezpieczeń na takie osoby, to działałby z przekroczeniem uprawnień.

26.

Sąd odsyłający stwierdza między innymi, że w związku ze złożonym do niego odwołaniem powstaje pytanie o konsekwencje wyroku z dnia 19 kwietnia 2007 r., Farrell (C‑356/05, EU:C:2007:229). Podkreśla on w tym kontekście, że w sprawie będącej przedmiotem wspomnianego wyroku kierowca nie był ubezpieczony, w związku z czym obowiązek zapewnienia ochrony ubezpieczeniowej spoczywał na Motor Insurers Bureau of Ireland (zwanym dalej „MIBI”). Natomiast w rozpatrywanej sprawie FBD jest podmiotem prywatnym, którego nie można uznać za emanację państwa. Ponadto, w odróżnieniu od sprawy będącej przedmiotem wyroku z dnia 19 kwietnia 2007 r., Farrell (C‑356/05, EU:C:2007:229), właściciel pojazdu, Philip Meade, był ubezpieczony, choć warunki polisy ubezpieczenia wprost wyłączały ochronę ubezpieczeniową w przypadku pasażerów takich jak D. Smith, podróżujących na miejscu innym niż trwale zamocowane siedzenie z przodu pojazdu.

27.

Sąd odsyłający stoi na stanowisku, że nie można dokonać wykładni rozpatrywanej regulacji krajowej w zgodzie z art. 1 akapit pierwszy trzeciej dyrektywy.

28.

Court of appeal (sąd apelacyjny) ustalił również – wbrew stanowisku High Court (wysokiego trybunału) – że obydwa rozpatrywane przepisy krajowe są same w sobie „krystalicznie jasne i całkowicie pozbawione jakichkolwiek wieloznaczności” i że obydwa „wyraźnie wyłączają przypadki takie jak zaistniały w badanej sprawie, kiedy to pasażer podróżował w części pojazdu mechanicznego niewyposażonej w trwale zamocowane siedzenia” ( 8 ). W ocenie Court of appeal (sądu apelacyjnego) był to świadomy zabieg ustawodawcy; sąd ten nie zgodził się tym samym ze stanowiskiem High Court (wysokiego trybunału) w kwestii wykładni i stwierdził, że „nie była możliwa wykładnia tych przepisów w sposób zgodny z wymogami trzeciej dyrektywy, gdyż w przeciwnym razie wykładnia byłaby dokonana contra legem, wbrew brzmieniu obu przepisów” ( 9 ).

29.

Sąd odsyłający zadaje sobie w związku z tym pytanie, co powinien zrobić sąd krajowy w sprawie z udziałem podmiotów prywatnych, w sytuacji gdy odpowiednie przepisy krajowe są rażąco sprzeczne z wymogami dyrektywy i niemożliwa jest ich wykładnia zapewniająca zgodność z tymi wymogami.

30.

Court of appeal (sąd apelacyjny) uważa w tym względzie, że z wyroku z dnia 19 kwietnia 2016 r., DI (C‑441/14, EU:C:2016:278), wynika, że jeśli dokonanie wykładni zgodnej [z dyrektywą] okazuje się niemożliwe, sąd krajowy powinien, w miarę możliwości, odstąpić od stosowania przepisów prawa krajowego, nawet w sporach między dwoma podmiotami prywatnymi.

31.

W związku z tym Court of appeal (sąd apelacyjny) doszedł do wniosku, że należy odstąpić od stosowania art. 65 ust. 1 lit. a) ustawy z 1961 r. oraz art. 6 rozporządzenia ministerialnego z 1962 r. w zakresie, w jakim przepisy te przewidują wyłączenie spod ochrony ubezpieczeniowej pasażerów, którzy nie podróżują na trwale zamocowanych siedzeniach.

32.

Court of appeal (sąd apelacyjny) jest zdania, że gdyby odstąpić od stosowania wyrażenia „których projekt lub konstrukcja obejmują siedzenia dla pasażera”, zawartego w art. 6 rozporządzenia ministerialnego z 1962 r., to zakresem stosowania art. 65 ust. 1 lit. a) ustawy z 1961 r. byłyby objęte wszystkie pojazdy inne niż motocykle, co skutkowałoby prawnym obowiązkiem ubezpieczenia wszystkich pojazdów. Jeśli chodzi o drugi z powołanych wyżej przepisów, to fragmentem, od którego stosowania należałoby odstąpić, byłby art. 65 ust. 1 lit. a) ppkt (i) powołanej ustawy.

33.

Odstąpienie od stosowania wskazanych fragmentów miałoby skutek wsteczny. W konsekwencji polisa ubezpieczenia będąca przedmiotem postępowania głównego nie mogłaby zostać uznana za „zatwierdzoną polisę” w rozumieniu art. 62 ust. 1 lit. a) ustawy z 1961 r. W ocenie sądu odsyłającego w takiej sytuacji kierujący oraz właściciel pojazdu, których dotyczy postępowanie główne, teoretycznie popełniliby przestępstwo, pierwszy z nich – prowadząc pojazd na drodze publicznej bez zatwierdzonej polisy ubezpieczeniowej, a drugi – zezwalając na prowadzenie pojazdu w ten sposób.

34.

Court of appeal (sąd apelacyjny) jest jednak zdania, że gdyby samą klauzulę wyłączającą ochronę ubezpieczeniową pasażerów niepodróżujących na trwale zamocowanych siedzeniach wyłączyć z polisy ubezpieczenia, której dotyczy postępowanie główne, w związku z niezgodnością tej klauzuli z prawem Unii, to polisa ta automatycznie odzyskałaby status polisy zatwierdzonej w rozumieniu art. 62 ust. 1 lit. a) ustawy z 1961 r., a problem dotyczący odpowiedzialności karnej P. i P. Meade’ów przestałby istnieć.

35.

W ocenie tego sądu prowadzi to do kolejnego pytania, a mianowicie: czy stwierdzenie konieczności odstąpienia od stosowania [przepisu] mogłoby lub powinno sięgać tak daleko i czy tego rodzaju stwierdzenie nie stanowiłoby w istocie swego rodzaju bezpośredniego horyzontalnego skutku trzeciej dyrektywy wobec prywatnego ubezpieczyciela, jakim jest FBD?

36.

W konsekwencji sąd odsyłający stoi na stanowisku, że rozpatrywana sprawa nasuwa trudne i póki co pozostające bez odpowiedzi pytania dotyczące zakresu, w jakim dyrektywy w sprawie ubezpieczenia pojazdów mechanicznych mogą wywierać bezpośrednie skutki wobec podmiotu czysto prywatnego, takiego jak FBD, w następstwie stwierdzenia niemożności stosowania odpowiednich zapisów art. 65 ust. 1 lit. a) ustawy z 1961 r. oraz art. 6 rozporządzenia ministerialnego z 1962 r., w świetle wyroku z dnia 19 kwietnia 2007 r., Farrell (C‑356/05, EU:C:2007:229).

37.

Sąd odsyłający podkreśla, że gdyby był obowiązany odstąpić od stosowania zawartej w polisie ubezpieczenia klauzuli wyłączającej ochronę, to D. Smith słusznie wystąpił z roszczeniem wobec P. i P. Meade’ów, a FBD byłoby z kolei zobowiązane wypłacić odszkodowanie na ich rzecz. Sąd ten wskazuje jednak również, że w przypadku gdyby nie był obowiązany odstąpić od stosowania klauzuli wyłączającej ochronę zawartej w polisie ubezpieczenia, FBD mogłoby wystąpić z roszczeniem regresowym wobec państwa o wypłatę 3 mln EUR, które ubezpieczyciel ten wypłacił D. Smithowi na podstawie ugody, wykorzystując odpowiedni mechanizm regresu, który może obejmować roszczenie odszkodowawcze w oparciu o wyrok w sprawie Francovich i in. ( 10 ).

38.

W tych okolicznościach Court of appeal (sąd apelacyjny) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy w sytuacji gdy:

w postępowaniu spornym między osobami prywatnymi i prywatnym towarzystwem ubezpieczeń dotyczącym wypadku drogowego z 1999 r. skutkującego poważnymi uszkodzeniami ciała pasażera, który nie podróżował na trwale zamocowanym siedzeniu pasażera, w którym to postępowaniu za zgodą stron sąd krajowy dopozwał państwo i towarzystwo ubezpieczeniowe po stronie pozwanej […], sąd ów, odstępując od stosowania odpowiednich przepisów prawa krajowego, ma również obowiązek niestosowania […] klauzuli wyłączającej odpowiedzialność przewidzianej w polisie ubezpieczenia komunikacyjnego lub w inny sposób wyłączenia możliwości zastosowania przez ubezpieczyciela klauzuli wyłączającej odpowiedzialność, obowiązującej w chwili wypadku, dopuszczając tym samym możliwość dochodzenia przez poszkodowanego odszkodowania bezpośrednio od ubezpieczyciela na podstawie tej polisy? Ewentualnie: czy taki rezultat przełoży się w istocie na bezpośredni horyzontalny skutek dyrektywy wobec osoby prywatnej zakazany prawem Unii?”.

39.

Poprzez swoje pytanie prejudycjalne, które moim zdaniem należy przeformułować, aby dostosować je do konfiguracji i przedmiotu sporu w postępowaniu głównym, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia w pierwszym rzędzie, czy w ramach postępowania, którego stronami są z jednej strony zakład ubezpieczeń, który wstąpił w prawa poszkodowanego, któremu przyznał odszkodowanie, a z drugiej strony państwo, sąd odsyłający zobowiązany jest odstąpić od stosowania przepisów prawa krajowego swojego państwa, zgodnie z którymi obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych nie obejmuje odpowiedzialności za uszkodzenia ciała doznane przez osoby podróżujące w tej części pojazdu, której projekt ani konstrukcja nie obejmują siedzeń dla pasażerów, a które to przepisy są niezgodne z art. 1 trzeciej dyrektywy, co wynika z wyroku z dnia 19 kwietnia 2007 r., Farrell (C‑356/05, EU:C:2007:229).

40.

W drugiej kolejności sąd odsyłający wnosi do Trybunału o wskazanie, czy tego rodzaju wyłączenie stosowania przepisów prawa krajowego skutkuje tym, że zastosowanie klauzuli wyłączającej przewidzianej w analizowanej umowie ubezpieczenia również powinno być wyłączone, co w konsekwencji nakładałoby na ubezpieczyciela ciężar wypłaty odszkodowania poszkodowanemu.

41.

Aby jasno określić, w jakich okolicznościach procesowych sporządzono rozpatrywane odesłanie prejudycjalne, należy wskazać, że – jak zostało to potwierdzone w trakcie rozprawy – stronami sporu w postępowaniu głównym na etapie procesowym, na którym wystąpiono z niniejszym wnioskiem prejudycjalnym, są FBD oraz Irlandia. Jest to zatem spór o charakterze wertykalnym.

42.

W tym względzie niniejsza sprawa różni się od sprawy, która skutkowała wydaniem wyroku z dnia 19 kwietnia 2016 r., DI (C‑441/14, EU:C:2016:278), a na którą sąd odsyłający powołuje się kilkukrotnie. Dodam, że wyrok ten dotyczy możliwości powołania się na wyłączenie stosowania ogólnej zasady prawa Unii w ramach sporu pomiędzy jednostkami, w tym przypadku zasady niedyskryminacji ze względu na wiek, podczas gdy w rozpatrywanej sprawie chodzi o ustalenie, jakie skutki wywołuje dyrektywa. Biorąc pod uwagę specyfikę aktu prawa Unii, jakim jest dyrektywa, na którą Trybunał wielokrotnie zwracał uwagę, nie uważam w każdym razie, aby wnioski płynące z wyroku z dnia 19 kwietnia 2016 r., DI (C‑441/14, EU:C:2016:278), mogły zostać automatycznie przeniesione na sprawę, w której powstaje pytanie o skutki dyrektywy rozpatrywanej indywidualnie.

43.

W ramach sporu w postępowaniu głównym, który ma charakter wertykalny, powstaje w istocie pytanie, czy dyrektywa może nałożyć obowiązek bezpośrednio na jednostkę, w tym przypadku FBD. Pytanie to powstaje w związku ze środkiem obrony, jaki Irlandia powołała, aby uniknąć konieczności poniesienia kosztów związanych z odszkodowaniem dla D. Smitha.

44.

Podczas rozprawy potwierdzono, że w ramach skargi zawisłej przed Court of appeal (sądem apelacyjnym), w której stronami sporu są FBD i Irlandia, nie wniesiono środka mającego na celu powołanie się na odpowiedzialność państwa za naruszenie prawa Unii, na podstawie orzecznictwa opartego na wyroku z dnia 19 listopada 1991 r., Francovich i in. (C‑6/90 i C‑9/90, EU:C:1991:428). Znajduje to również potwierdzenie w informacjach przedstawionych przez sąd odsyłający, zgodnie z którymi w toku rozprawy przeprowadzonej przed tym sądem pełnomocnik FBD oznajmił, że jeśli odwołanie zostanie rozstrzygnięte na korzyść jego klienta, klient ten – korzystając z odpowiedniego mechanizmu regresu, który może obejmować roszczenie odszkodowawcze na podstawie wyroku w sprawie Francovich i in. ( 11 ). – będzie dochodził od państwa zwrotu sumy wypłaconej D. Smithowi ( 12 ).

45.

Na tej podstawie wnioskuję, że od odpowiedzi na pytanie prejudycjalne sformułowane przez sąd odsyłający zależeć będzie, czy FBD podejmie ewentualne kroki mające na celu uzyskanie od państwa kwoty równej sumie wypłaconej przez FBD na rzez D. Smitha.

46.

Tym samym, w ramach przyjętej strategii, strony sporu w postępowaniu głównym dążą w pierwszej kolejności do ustalenia – co znajduje odzwierciedlenie w pytaniu prejudycjalnym skierowanym do Trybunału przez sąd odsyłający – jakie obowiązki prawo Unii nakłada, odpowiednio, na FBD oraz Irlandię w sytuacji takiej jak ta w sporze w postępowaniu głównym.

47.

Nie ulega wątpliwości, że jeśli odpowiedź Trybunału miałaby pójść w tym kierunku, że pomimo niewłaściwego wdrożenia art. 1 trzeciej dyrektywy przez Irlandię ciężar odszkodowania na rzecz D. Smitha spoczywałby na FBD, to ubezpieczyciel ten mógłby być skłonny nie wszczynać postępowania sądowego mającego na celu uzyskanie od tego państwa zwrotu kwoty wypłaconej na rzecz D. Smitha, czy to w drodze powołania się na odpowiedzialność Irlandii w ramach roszczenia odszkodowawczego w oparciu o wyrok w sprawie Francovich i in. ( 13 ), czy też ewentualnie innych procedur przewidzianych w prawie irlandzkim.

48.

W ramach skargi zawisłej przed Court of appeal (sądem apelacyjnym) FBD przysługuje regres z tytułu odszkodowania wypłaconego poszkodowanemu D. Smithowi ( 14 ). Istotą tego etapu postępowania jest ustalenie, czy zgodnie z prawem Unii obowiązek wypłaty odszkodowania poszkodowanemu spoczywa na ubezpieczycielu czy też na państwie. Aby ustalić, który podmiot jest dłużnikiem w przypadku tego roszczenia odszkodowawczego, należy zweryfikować zasadność rozumowania High Court (wysokiego trybunału), który uważa, że można dokonać wykładni art. 65 ust. 1 lit. a) ustawy z 1961 r. oraz art. 6 rozporządzenia ministerialnego z 1962 r. w zgodzie z trzecią dyrektywą, a w konsekwencji należy uznać klauzulę wyłączającą zawartą w umowie ubezpieczenia za nieważną.

49.

Jak już wspomniałem, sąd odsyłający kwestionuje takie rozumowanie. Z tego też względu sąd ten umieszcza spór w kontekście bezpośredniego skutku trzeciej dyrektywy.

50.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału sąd krajowy, działający w ramach swoich kompetencji, ma obowiązek stosować w całości prawo Unii i zapewnić ochronę uprawnień wynikających z tego prawa dla jednostek, odmawiając zastosowania jakiegokolwiek przepisu prawa krajowego, który byłby ewentualnie z nim sprzeczny ( 15 ).

51.

Przypominam, że zgodnie z art. 3 ust. 1 pierwszej dyrektywy „[…] każde państwo członkowskie podejmie […] wszelkie stosowne środki, aby zapewnić, że odpowiedzialność cywilna odnosząca się do ruchu pojazdów normalnie przebywających na jego terytorium jest objęta ubezpieczeniem”. Artykuł 1 akapit pierwszy trzeciej dyrektywy przewiduje ponadto, że „ubezpieczenie, określone w art. 3 ust. 1 [pierwszej dyrektywy], obejmuje odpowiedzialność z tytułu uszkodzenia ciała wszystkich pasażerów, innych niż kierowca, wynikającą z ruchu pojazdu”.

52.

W wyroku z dnia 19 kwietnia 2007 r., Farrell (C‑356/05, EU:C:2007:229), Trybunał orzekł, że wykładni art. 1 trzeciej dyrektywy należy dokonywać w ten sposób, że przepis ten stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych nie obejmuje odpowiedzialności za uszkodzenia ciała doznane przez osoby, które podróżują w tej części pojazdu, której projekt ani konstrukcja nie obejmują siedzeń dla pasażerów ( 16 ).

53.

Trybunał stwierdził również, że art. 1 trzeciej dyrektywy spełnia wszystkie przesłanki wymagane do wywarcia skutku bezpośredniego, a w konsekwencji przyznaje on prawa, na które jednostki mogą powoływać się bezpośrednio przed sądami krajowymi ( 17 ).

54.

Trybunał zwrócił w tym kontekście uwagę na swoje utrwalone orzecznictwo, zgodnie z którym przepis dyrektywy jest bezpośrednio skuteczny, jeżeli ze względu na swoją treść okazuje się bezwarunkowy i wystarczająco jasny ( 18 ).

55.

Trybunał stwierdził, że art. 1 trzeciej dyrektywy spełnia te kryteria, jako że pozwala na określenie zarówno obowiązku państwa członkowskiego, jak i jego beneficjentów, a jego treść jest bezwarunkowa i jasna ( 19 ). W konsekwencji w ocenie Trybunału art. 1 trzeciej dyrektywy może być powołany w celu odrzucenia przepisów prawa krajowego pozbawiających dobrodziejstwa obowiązkowej ochrony ubezpieczeniowej osoby podróżujące w jakiejkolwiek części pojazdu, której projekt ani konstrukcja nie obejmują siedzeń dla pasażerów ( 20 ).

56.

W kwestii tego, czy na przepis ten można się powołać względem instytucji gwarancyjnej, przewidzianej w art. 1 ust. 4 drugiej dyrektywy, odpowiedź została nakreślona w wyroku z dnia 19 kwietnia 2007 r., Farrell (C‑356/05, EU:C:2007:229), a następnie uzupełniona w wyroku z dnia 10 października 2017 r., Farrell (C‑413/15, EU:C:2017:745).

57.

W drugim z powołanych wyżej orzeczeń Trybunał orzekł, że wobec instytucji prawa prywatnego, której państwo członkowskie powierzyło zadanie leżące w interesie publicznym, takie jak zadanie związane z obowiązkiem nałożonym na państwa członkowskie w art. 1 ust. 4 drugiej dyrektywy, i która to instytucja na mocy ustawy została w tym celu wyposażona w szczególne uprawnienia, takie jak uprawnienie do nakazania zakładom ubezpieczeń prowadzącym działalność w zakresie ubezpieczeń komunikacyjnych na terytorium danego państwa członkowskiego, aby stały się jej członkami i aby ją finansowały, można powoływać się na przepisy dyrektywy wywierające bezpośredni skutek ( 21 ).

58.

W odróżnieniu od spraw skutkujących wydaniem dwóch powołanych wyżej wyroków Farrell ( 22 ) w sporze w postępowaniu głównym nie uczestniczy irlandzka instytucja gwarantująca, to jest MIBI. Wydaje się, że wynika to z okoliczności, że w odróżnieniu od właściciela pojazdu, którym podróżowała Elaine Farrell, właściciel pojazdu, którym podróżował D. Smith, (Philip Meade) posiadał polisę ubezpieczenia pojazdu mechanicznego.

59.

Jak już wspomniałem, stronami sporu w postępowaniu głównym, na etapie procesowym, w który wpisuje się niniejsze odesłanie prejudycjalne, są FBD i Irlandia.

60.

Odkąd skutek bezpośredni art. 1 trzeciej dyrektywy został potwierdzony, nie ma wątpliwości, iż FBD może powołać ten przepis wobec Irlandii w celu odstąpienia od stosowania przepisów krajowych sprzecznych z trzecią dyrektywą. To, co możliwe jest względem emanacji państwa, jaką jest MIBI, a fortiori musi być możliwe także wobec samego państwa jako władzy publicznej. Należy bowiem unikać sytuacji, w której państwo mogłoby odnieść korzyść z naruszenia prawa Unii ( 23 ).

61.

Z powyższych rozważań wynika, że w ramach sporu w postępowaniu toczącym się przed sądem odsyłającym FBD jest uprawnione, by powołać art. 1 trzeciej dyrektywy w celu odstąpienia od stosowania art. 65 ust. 1 lit. a) ustawy z 1961 r. oraz art. 6 rozporządzenia ministerialnego z 1962 r.

62.

Skoro w obowiązującym w Irlandii systemie interwencja subsydiarna instytucji gwarancyjnej nie jest przewidziana w sytuacji, gdy właściciel pojazdu posiada polisę ubezpieczenia, a polisa ta nie obejmuje określonego ryzyka ( 24 ), które jednak powinna obejmować, w sytuacji gdy państwo dokonałoby prawidłowej implementacji art. 1 trzeciej dyrektywy, to właśnie państwo to powinno ponieść ciężar finansowy wynikających z tego konsekwencji.

63.

Inaczej niż próbuje wykazać rząd irlandzki, wyłączenie stosowania przepisów krajowych sprzecznych z art. 1 trzeciej dyrektywy nie musiałoby automatycznie skutkować nałożeniem na ubezpieczyciela ciężaru odszkodowania na rzecz D. Smitha. Chciałbym zauważyć, że klauzula wyłączająca zawarta w umowie ubezpieczenia, której dotyczy spór w postępowaniu głównym, stanowi wcielenie w życie zasad wprowadzonych przez ustawodawcę krajowego ustanawiających zatwierdzoną polisę ubezpieczeniową. W ramach sporu w postępowaniu głównym Irlandia nie może powoływać się na art. 1 trzeciej dyrektywy w celu wyłączenia stosowania wspomnianej klauzuli umownej i wywodzenia z tego, że na ubezpieczycielu spoczywa obowiązek wzięcia na siebie kosztów związanych z odszkodowaniem dla D. Smitha.

64.

Uznanie tego rodzaju przeniesienia odpowiedzialności za konsekwencje nieprawidłowej transpozycji dyrektywy stałoby w sprzeczności z ustalonym orzecznictwem Trybunału, zgodnie z którym akt prawa Unii, jakim jest dyrektywa, nie może, ze względu na swoją naturę i cechy, nakładać obowiązków bezpośrednio na jednostki.

65.

W tym względzie należy przypomnieć, że na mocy art. 288 akapit trzeci TFUE prawnie wiążący charakter dyrektywy, na którym opiera się możliwość powołania się na nią, istnieje wyłącznie w stosunku do „każdego państwa członkowskiego, do którego jest ona skierowana” ( 25 ). Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem wynika z tego, że dyrektywa nie może samoistnie tworzyć obowiązków po stronie jednostki, wobec czego nie można powoływać się na nią wobec jednostki przed sądem krajowym ( 26 ). W ocenie Trybunału rozszerzenie możliwości powoływania się na nieprzetransponowane dyrektywy o dziedzinę stosunków między jednostkami oznaczałoby bowiem przyznanie Unii uprawnienia do nakładania w sposób bezpośrednio skuteczny zobowiązań na jednostki, podczas gdy ma ona tę kompetencję wyłącznie w obszarach, w których powierzono jej uprawnienie do wydawania rozporządzeń ( 27 ). Z przytoczonego orzecznictwa wynika, że nawet jeśli podmiot jest objęty zakresem podmiotowym dyrektywy, to nie można powoływać się wobec niego przed sądami krajowymi na przepisy tej dyrektywy jako takie ( 28 ). Nie można zatem uznać bezpośredniego skutku wertykalnego przepisów dyrektywy w zakresie, w jakim państwo nie może się powołać na swój własny występek względem jednostki ( 29 ).

66.

Ponadto wbrew twierdzeniom rządu irlandzkiego w ramach niniejszej procedury odesłania prejudycjalnego obowiązek poniesienia przez FBD kosztu odszkodowania dla D. Smitha nie może wynikać z analogicznego zastosowania orzecznictwa wypracowanego w wyrokach z dnia 30 kwietnia 1996 r., CIA Security International (C‑194/94, EU:C:1996:172), oraz z dnia 26 września 2000 r., Unilever (C‑443/98, EU:C:2000:496), które dotyczyły interpretacji dyrektywy Rady 83/189/EWG z dnia 28 marca 1983 r. ustanawiającej procedurę udzielania informacji w zakresie norm i przepisów technicznych [tłumaczenie nieoficjalne] ( 30 ). Jak Trybunał wskazał w pkt 51 drugiego z powołanych powyżej wyroków, szczególny charakter wspomnianego orzecznictwa opiera się na stwierdzeniu, że „dyrektywa 83/189 nie określa w żadnym stopniu materialnej treści przepisu prawnego, na podstawie którego sąd krajowy ma rozstrzygać zawisły przed nim spór. Nie ustanawia ona ani praw, ani obowiązków dla jednostek [tłumaczenie nieoficjalne]”.

67.

Ponadto wyroku z dnia 28 marca 1996 r., Ruiz Bernáldez (C‑129/94, EU:C:1996:143), nie należy moim zdaniem rozumieć w ten sposób, że wynika z niego, iż państwo może powołać się na art. 1 trzeciej dyrektywy wobec FBD w celu nałożenia na ubezpieczyciela ciężaru odszkodowania, ponieważ w wyroku tym Trybunał nie rozpatrywał jako takiej problematyki związanej z powoływaniem się na dyrektywę wobec jednostki.

68.

Wreszcie podkreślam, że nałożenie na FBD ciężaru odszkodowania na rzecz D. Smitha w okolicznościach takich jak te w sporze w postępowaniu głównym skutkowałoby rozstrzygnięciem niesprawiedliwym, sprzecznym z zasadą bezpieczeństwa prawnego. Jak słusznie wskazuje sąd odsyłający, nie ulega wątpliwości, że podmiot prywatny taki jak FBD niewątpliwie działał w oparciu o kwestionowane przepisy krajowe, przewidujące wyłączenie gwarancji, w celu wydania zatwierdzonej polisy ubezpieczenia. FBD nie dysponowało swobodą umów, a wydanie wspomnianej polisy nie było wynikiem autonomicznego działania ubezpieczyciela, lecz działania nakazanego przepisami krajowymi.

69.

Ponadto – jak słusznie zauważył sąd odsyłający – „nie może […] być wątpliwości, że koszt polisy ubezpieczeniowej wystawionej przez FBD w badanej sprawie odzwierciedlał to, co słusznie postrzegane jest jako granice ryzyka ubezpieczeniowego, a ryzyko to nie rozciągało się na pasażerów podróżujących w furgonetkach niewyposażonych w trwale zamocowane siedzenia” ( 31 ). Stwierdzenie, że art. 1 trzeciej dyrektywy wywołuje bezpośrednie skutki wertykalne, doprowadziłoby do tego, że ubezpieczyciel wziąłby na siebie świadczenie, które nie było przewidziane w umowie.

70.

W tych okolicznościach nie mogę zgodzić się z twierdzeniem, że wyłączenie przepisów prawa krajowego sprzecznych z art. 1 trzeciej dyrektywy w postępowaniu, którego stronami są FBD i Irlandia, skutkuje nałożeniem na wspomnianego ubezpieczyciela, ze skutkiem wstecznym, obowiązków przewidzianych w tym artykule, a mianowicie odpowiedzialności „z tytułu uszkodzenia ciała wszystkich pasażerów, innych niż kierowca, wynikając[ej] z ruchu pojazdu”.

71.

Nawet gdyby przyjąć, że ciążące na ubezpieczycielu zobowiązanie wynikałoby nie z art. 1 trzeciej dyrektywy, lecz z przepisów prawa krajowego pozbawionych elementów sprzecznych z tym artykułem, nie zmieniłoby to mojego stanowiska, które opiera się na zasadzie, iż państwo nie może, w taki czy inny sposób, odnosić jakichkolwiek korzyści z nieprawidłowej transpozycji dyrektywy, próbując nałożyć na ubezpieczycieli ciężar ubezpieczenia obszarów ryzyka, które samo to państwo wprost wyłączyło z obowiązku ubezpieczenia.

72.

Przypominam w tym względzie, że z art. 3 ust. 1 pierwszej dyrektywy oraz art. 1 akapit pierwszy trzeciej dyrektywy wynika, że obowiązkiem każdego państwa członkowskiego jest podjęcie wszelkich stosownych środków, aby zapewnić, że odpowiedzialność cywilna odnosząca się do ruchu pojazdów z tytułu uszkodzenia ciała pasażerów pojazdu, takich jak D. Smith, jest objęta ubezpieczeniem. Jeśli państwo członkowskie nie podjęło takich środków, a nawet – jak w rozpatrywanej sprawie – podjęło środki skutkujące wyłączeniem z umów ubezpieczeniowych odszkodowania za ten rodzaj szkód, to w mojej ocenie powinno ponieść finansowe konsekwencje takiego działania.

73.

Podsumowując, ubezpieczyciel nie naruszył ani zasady przewidzianej w art. 1 akapit pierwszy trzeciej dyrektywy, ani przepisów prawa krajowego, za pomocą których transponowano ten artykuł. To państwo naruszyło wspomniany przepis poprzez transponowanie go [do prawa krajowego] w sposób nieprawidłowy. Nie może zatem odnosić korzyści z owej nieprawidłowej transpozycji.

74.

Zgodnie z logiką stanowiącą podstawę dla orzecznictwa, które wypracowało teorię bezpośredniej skuteczności (effet direct) dyrektyw, podmiot prywatny, taki jak FBD, który – przypominam – wstąpił w prawa poszkodowanego, może w ramach sporu, którego stroną jest państwo, wyegzekwować od państwa spełnienie jego zobowiązań. Przypominam w tym względzie, że u podstaw teorii bezpośredniego skutku leży argument dotyczący „staranności jednostek zainteresowanych ochroną ich praw” ( 32 ).

75.

Na koniec moich rozważań okoliczności sporu w postępowaniu głównym można podsumować następująco: zawierając ugodę z D. Smithem w następstwie wyroku High Court (wysokiego trybunału) z dnia 5 lutego 2009 r., skutkującą wypłatą odszkodowania D. Smithowi, FBD de facto spełniło zobowiązanie spoczywające na Irlandii. Zobowiązania tego nie można prawnie przenieść na FBD, ponieważ skutkowałoby to tym, że art. 1 akapit pierwszy trzeciej dyrektywy wywołałby względem tego ubezpieczyciela skutek bezpośredni poprzez zmuszenie go do pokrycia ryzyka, które nie zostało uwzględnione podczas obliczania składki ubezpieczeniowej.

76.

Okoliczności występujące w sporze w postępowaniu głównym noszą zatem cechy bezpodstawnego wzbogacenia po stronie Irlandii i powinny zostać odpowiednio skorygowane, tak aby zapewnić zgodność z art. 3 ust. 1 pierwszej dyrektywy oraz art. 1 akapit pierwszy trzeciej dyrektywy.

77.

Z przedstawionych wyżej rozważań wynika, że w ramach postępowania, którego stronami są z jednej strony zakład ubezpieczeń, który wstąpił w prawa poszkodowanego, któremu udzielił on odszkodowania, a z drugiej strony państwo, sąd krajowy zobowiązany jest odstąpić od stosowania przepisów prawa krajowego swojego państwa, zgodnie z którymi obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych nie obejmuje odpowiedzialności za uszkodzenia ciała doznane przez osoby podróżujące w tej części pojazdu, której projekt ani konstrukcja nie obejmują siedzeń dla pasażerów, a które to przepisy są niezgodne z art. 1 trzeciej dyrektywy, co wynika z wyroku z dnia 19 kwietnia 2007 r., Farrell (C‑356/05, EU:C:2007:229).

78.

Tego rodzaju wyłączenie stosowania przepisów prawa krajowego niezgodnych z art. 1 trzeciej dyrektywy nie może skutkować nałożeniem na ubezpieczyciela, który działał zgodnie z tymi przepisami, ciężaru wypłaty poszkodowanemu odszkodowania za szkodę, która nie była objęta zatwierdzoną polisą ubezpieczeniową.

79.

Mając na uwadze całokształt powyższych rozważań proponuję, aby na pytanie prejudycjalne przedstawione przez Court of appeal (sąd apelacyjny, Irlandia) Trybunał udzielił następującej odpowiedzi: