1. 

Niniejsze wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczą wykładni art. 7 dyrektywy 2003/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy ( 2 ) oraz art. 31 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej ( 3 ).

2. 

Wnioski te zostały przedstawione w ramach dwóch postępowań toczących się pomiędzy Marią Elisabeth Bauer i Martiną Broßonn a byłymi pracodawcami ich zmarłych mężów, a mianowicie, odpowiednio, Stadt Wuppertal (Niemcy) oraz Volkerem Willmerothem jako właścicielem przedsiębiorstwa TWI Technische Wartung und Instandsetzung Volker Willmeroth e.K. (zwanym dalej „V. Willmerothem”) w przedmiocie odmowy wypłacenia przez pracodawców ekwiwalentu pieniężnego za coroczny płatny urlop wypoczynkowy, niewykorzystany przed śmiercią przez ich małżonków.

3. 

Prawo pracy stanowi niewątpliwie jeden z głównych obszarów, w których normy ustanowione przez Unię mogą być powoływane w ramach sporów pomiędzy osobami prywatnymi ( 4 ).

4. 

Jednocześnie brak horyzontalnego skutku bezpośredniego dyrektyw, który wynika z utrwalonego orzecznictwa Trybunału ( 5 ), może się jawić jako mogący ograniczać w praktyce konkretną skuteczność podstawowych praw społecznych w sprawach rozpoznawanych przez sądy krajowe ( 6 ).

5. 

Ten problem można jednak zredukować, a nawet rozwiązać, jeżeli dany przepis prawa Unii mający rangę prawa pierwotnego, a konkretnie postanowienie karty, posiada cechy niezbędne do powoływania go bezpośrednio w ramach sporu pomiędzy podmiotami prywatnymi.

6. 

Podobnie jak inne podstawowe prawa społeczne potwierdzone w karcie, prawo każdego pracownika do corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego, zapisane w art. 31 ust. 2 karty, z założenia ma regulować stosunki pracy, które w dużej części są stosunkami prywatnoprawnymi. Jeśli się weźmie pod uwagę z jednej strony przytoczone powyżej utrwalone orzecznictwo Trybunału dotyczące braku horyzontalnego skutku bezpośredniego dyrektyw, których jest wiele w prawie socjalnym Unii, a z drugiej strony najnowsze orzecznictwo, w którym Trybunał wydaje się opowiadać za możliwością bezpośredniego powoływania się w sporach pomiędzy podmiotami prywatnymi na postanowienia karty mające charakter bezwzględnie obowiązujący i samowykonalny ( 7 ), zupełnie nie dziwi, że zwrócono się do Trybunału z pytaniem, czy art. 31 ust. 2 karty może być powoływany bezpośrednio w sporze pomiędzy podmiotami prywatnymi w celu wyłączenia stosowania sprzecznych z nim przepisów krajowych.

7. 

Moim zdaniem punktem wyjścia do rozważań w tym zakresie jest to, że aby ustanowione w karcie prawa podstawowe nie pozostawały martwą literą, powinny co do zasady podlegać ochronie, a zatem powinna istnieć możliwość bezpośredniego powoływania się na nie przed sądami krajowymi. Należy jednak stwierdzić także, że nie wszystkie postanowienia karty mają równorzędną pozycję w zakresie możliwości dochodzenia praw na drodze sądowej. W związku z powyższym w sytuacji, gdy Trybunał musi ustalić, czy na określone postanowienie karty można powoływać się bezpośrednio przed sądem krajowym w celu wyłączenia stosowania przepisów prawa krajowego, które są z nim sprzeczne, musi on wziąć pod uwagę brzmienie tego postanowienia interpretowane w świetle wyjaśnień, które się do niego odnoszą ( 8 ).

8. 

Niniejsze sprawy skłaniają mnie przede wszystkim do przedstawienia w wywodach poniżej powodów, dla których uważam, że art. 31 ust. 2 karty posiada cechy niezbędne do tego, by mógł być powoływany bezpośrednio w sporze pomiędzy podmiotami prywatnymi w celu wyłączenia stosowania sprzecznych z nim przepisów krajowych.

9.

Zgodnie z art. 31 ust. 2 karty „[k]ażdy pracownik ma prawo […] do corocznego płatnego urlopu”.

10.

Artykuł 7 dyrektywy 2003/88, zatytułowany „Urlop roczny”, ma następujące brzmienie:

„1.   Państwa członkowskie podejmują niezbędne środki w celu zapewnienia, by każdy pracownik był uprawniony do corocznego płatnego urlopu w wymiarze co najmniej czterech tygodni, zgodnie z warunkami uprawniającymi i przyznającymi mu taki urlop, przewidzianymi w ustawodawstwie krajowym lub w praktyce krajowej.

2.   Minimalny okres corocznego płatnego urlopu nie może być zastąpiony wypłatą ekwiwalentu pieniężnego, z wyjątkiem przypadku gdy stosunek pracy ulega rozwiązaniu”.

11.

Artykuł 17 tej dyrektywy stanowi, że państwa członkowskie mogą stosować odstępstwa od pewnych jej przepisów. Nie ma jednak możliwości zastosowania odstępstwa w przypadku art. 7 dyrektywy.

12.

Paragraf 7 ust. 4 Bundesurlaubsgesetz (ustawy federalnej o urlopach) ( 9 ) z dnia 8 stycznia 1963 r. w brzmieniu z dnia 7 maja 2002 r. ( 10 ) stanowi:

„Jeżeli ze względu na ustanie stosunku pracy urlop nie może zostać udzielony w całości lub w części, należy wypłacić ekwiwalent pieniężny”.

13.

Paragraf 1922 ust. 1 niemieckiego Bürgerliches Gesetzbuch (kodeksu cywilnego) ( 11 ), zatytułowany „Sukcesja uniwersalna”, stanowi:

„Po śmierci danej osoby (otwarcie spadku) całość majątku (spadek) przechodzi na jedną lub kilka osób (spadkobierców)”.

14.

Maria E. Bauer jest jedyną spadkobierczynią swojego męża zmarłego w dniu 20 grudnia 2010 r., który był zatrudniony przez Stadt Wuppertal, podmiot prawa publicznego. Ten ostatni odrzucił wniosek M.E. Bauer o przyznanie ekwiwalentu pieniężnego w kwocie 5857,75 EUR za 25 dni niewykorzystanego corocznego urlopu wypoczynkowego przysługującego jej mężowi w dniu śmierci.

15.

Martina Broßonn jest jedyną spadkobierczynią swojego męża, który był zatrudniony przez V. Willmerotha od kwietnia 2003 r. i zmarł w dniu 4 stycznia 2013 r., przy czym od lipca 2012 r. przebywał na zwolnieniu lekarskim z powodu choroby. V. Willmeroth odrzucił wniosek M. Broßonn o przyznanie ekwiwalentu pieniężnego w kwocie 3702,72 EUR za 32 dni niewykorzystanego urlopu, który w dniu śmierci przysługiwał jej mężowi uprawnionemu do corocznego urlopu w wymiarze 35 dni.

16.

Maria E. Bauer i Martina Broßonn wystąpiły, każda z osobna, do właściwego Arbeitsgericht (sądu pracy, Niemcy) z powództwem o wypłatę tych ekwiwalentów. Powództwa zostały uwzględnione, natomiast apelacje wniesione przez Stadt Wuppertal i V. Willmerotha od wyroków wydanych w pierwszej instancji zostały oddalone przez właściwy Landesarbeitsgericht (wyższy sąd pracy, Niemcy). Stadt Wuppertal i V. Willmeroth wnieśli do Bundesarbeitsgericht (federalnego sądu pracy, Niemcy) skargi rewizyjne od tych wyroków.

17.

W postanowieniach odsyłających wydanych w obydwu sprawach sąd odsyłający przypomina, że Trybunał orzekł już w wyroku z dnia 12 czerwca 2014 r., Bollacke (C‑118/13, zwanym dalej „wyrokiem Bollacke”, EU:C:2014:1755), że art. 7 dyrektywy 2003/88 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie krajowym przepisom prawa lub praktyce, które stanowią, iż prawo do corocznego płatnego urlopu wygasa, a prawo do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop nie powstaje w sytuacji, gdy stosunek pracy ustaje wskutek śmierci pracownika. Sąd ten stawia sobie jednak pytanie, czy dotyczy to również przypadku, gdy prawo krajowe wyklucza, by taka rekompensata finansowa mogła wchodzić w skład masy spadkowej. Paragraf 7 ust. 4 BUrlG w związku z § 1922 ust. 1 BGB wywołuje bowiem taki skutek, że prawo do urlopu przysługujące zmarłemu wygasa z chwilą śmierci, wobec czego nie może zostać przekształcone w roszczenie o ekwiwalent pieniężny ani wejść do masy spadkowej. Sąd odsyłający wyjaśnia w tym względzie, że każda inna interpretacja tych przepisów byłaby wykładnią contra legem, a zatem nie może zostać przyjęta.

18.

Ponadto, ponieważ Trybunał uznał, że prawo do corocznego płatnego urlopu może wygasnąć po upływie 15 miesięcy od końca roku rozliczeniowego, gdyż nie może już służyć celowi tego prawa, czyli umożliwieniu pracownikowi odpoczynku oraz zapewnieniu mu okresu relaksu i wolnego czasu ( 12 ), ponieważ cel ten nie jest już możliwy do osiągnięcia po śmierci zainteresowanego, sąd odsyłający stawia sobie pytanie, czy wygaśnięcie prawa do urlopu lub do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop jest rzeczywiście wykluczone, czy też należy uznać, że minimalny coroczny płatny urlop zagwarantowany przez dyrektywę 2003/88 i kartę ma również na celu zapewnienie ochrony dla spadkobierców zmarłego pracownika.

19.

W tym kontekście sąd odsyłający stawia sobie pytanie, czy art. 7 dyrektywy 2003/88 i art. 31 ust. 2 karty mogą same z siebie skutkować zobowiązaniem pracodawcy do wypłaty ekwiwalentu pieniężnego spadkobiercom pracownika. W związku z tym, że stronami w sprawie Willmeroth (C‑570/16) są dwa podmioty prywatne, sąd ten zadaje ponadto pytanie, czy ewentualny skutek bezpośredni tych przepisów ma zatem również charakter horyzontalny.

20.

W tych okolicznościach Bundesarbeitsgericht (federalny sąd pracy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi. Pytanie pierwsze w sprawach Bauer (C‑569/16) i Willmeroth (C‑570/16) jest sformułowane w sposób identyczny, natomiast pytanie drugie zostało przedstawione wyłącznie w sprawie Willmeroth (sprawa C‑570/16):

21.

Poprzez pierwsze pytanie prejudycjalne, sformułowane w obu sprawach połączonych Bauer (C‑569/16) i Willmeroth (C‑570/16) identycznie, sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 7 dyrektywy 2003/88 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie krajowym przepisom prawa lub praktykom, takim jak rozpatrywane w postępowaniach głównych, które stanowią, że w przypadku gdy stosunek pracy ustaje wskutek śmierci pracownika, prawo do corocznego płatnego urlopu wygasa bez prawa do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop, i które w konsekwencji uniemożliwiają wypłacenie takiego świadczenia spadkobiercom zmarłego.

22.

W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze sąd odsyłający pragnie następnie ustalić, czy spadkobierca zmarłego pracownika może powołać się bezpośrednio na art. 7 dyrektywy 2003/88 lub na art. 31 ust. 2 karty w stosunku do pracodawcy, niezależnie od tego, czy jest on podmiotem prawa publicznego czy prywatnego, w celu otrzymania wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop.

23.

Przypominam, że w wyroku Bollacke Trybunał orzekł już w odniesieniu do tych samych przepisów prawa niemieckiego, że art. 7 dyrektywy 2003/88 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie krajowym przepisom prawa lub praktyce, takim jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, które stanowią, iż prawo do corocznego płatnego urlopu wygasa, a prawo do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop nie powstaje w sytuacji, gdy stosunek pracy ustaje wskutek śmierci pracownika.

24.

Sąd odsyłający uważa jednak, że Trybunał nie rozstrzygnął kwestii, czy roszczenie o ekwiwalent pieniężny wchodzi do masy spadkowej nawet wtedy, gdy jest to wykluczone przez krajowe prawo spadkowe. Zgodnie z wykładnią sformułowaną przez sąd odsyłający z przepisów prawa niemieckiego wynika, że prawo zmarłego do urlopu wygasło wraz z jego śmiercią i w związku z tym po jego śmierci nie mogło być przekształcone w roszczenie o ekwiwalent pieniężny w rozumieniu § 7 ust. 4 BUrlG, ponieważ takie roszczenie o ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany coroczny płatny urlop nie może wejść do masy spadkowej na mocy § 1922 ust. 1 BGB. Paragraf 7 ust. 4 BUrlG w związku z § 1922 ust. 1 BGB nie mógłby więc być interpretowany w ten sposób, że prawo do urlopu pracownika, który zmarł w czasie trwania stosunku pracy, przechodzi na jego spadkobierców. Pragnę uściślić, że chodzi o stan prawny w Niemczech, jaki wynika z orzecznictwa Bundesarbeitsgericht (federalnego sądu pracy), o czym świadczą przytoczone przez ten sąd jego własne wyroki ( 13 ).

25.

Ponadto sąd ten nie wyklucza, że orzecznictwo Trybunału dotyczące prawa do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop w wypadku śmierci pracownika może ewoluować w oparciu o koncepcję, że korzystanie przez spadkobiercę pracownika z takiego ekwiwalentu może nie odpowiadać celowi, który Trybunał przypisuje prawu do corocznego płatnego urlopu ( 14 ).

26.

Moim zdaniem te okoliczności nie są w stanie podważyć rozwiązania przyjętego przez Trybunał w wyroku Bollacke.

27.

Wręcz przeciwnie, rozwiązanie to – jeśli ma nie zostać pozbawione skuteczności przy jego praktycznym stosowaniu – musi oznaczać przeniesienie w drodze dziedziczenia roszczenia o ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany coroczny płatny urlop na rzecz spadkobierców zmarłego pracownika. Innymi słowy, ponieważ Trybunał orzekł, że prawo do corocznego urlopu wypoczynkowego oraz prawo do wynagrodzenia z tego tytułu stanowią dwa aspekty jednego prawa ( 15 ), zaś ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany coroczny płatny urlop ma na celu zrekompensowanie niemożności rzeczywistego skorzystania przez pracownika z prawa do corocznego płatnego urlopu ( 16 ) i jest niezbędny do zapewnienia jego skuteczności ( 17 ), i że w konsekwencji prawo do corocznego płatnego urlopu nie wygasa wraz ze śmiercią pracownika ( 18 ), na tej podstawie należy koniecznie wyciągnąć wniosek, że spadkobiercy pracownika muszą mieć możliwość dochodzenia prawa do corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego, które przysługiwało pracownikowi, i to w formie ekwiwalentu pieniężnego. Przeciwne rozwiązanie prowadziłoby do pozbawienia zmarłego pracownika z mocą wsteczną prawa do corocznego płatnego urlopu i to z powodu „niespodziewane[go] zdarzeni[a], pozostające[go] poza kontrolą pracownika czy pracodawcy” ( 19 ).

28.

Ponadto wiele wskazuje na to, że Trybunał w wyroku Bollacke wziął pod uwagę spadkowy wymiar rozwiązania, jakie przyjął.

29.

Należy w związku z tym zauważyć, że zarówno § 7 ust. 4 BUrlG, jak i § 1922 ust. 1 BGB są przytoczone w wyroku Bollacke w części dotyczącej prawa niemieckiego. Ustawodawstwo krajowe, o którym mowa w sentencji tego wyroku, odnosi się zatem do obydwu tych przepisów ( 20 ).

30.

Ponadto, jak wynika z opisu stanu faktycznego zawartego w wyroku Bollacke, Trybunał był w pełni świadomy tego, że spór w postępowaniu głównym powstał na skutek odrzucenia przez pracodawcę złożonego przez Gülay Bollacke wniosku o ekwiwalent pieniężny za coroczny płatny urlop niewykorzystany przez jej męża, a pracodawca uzasadniał odmowę wątpliwościami co do tego, czy prawo to podlega dziedziczeniu ( 21 ).

31.

Co więcej, już na etapie wydania wyroku Bollacke było jasne, że problem dotyczy orzecznictwa Bundesarbeitsgericht (federalnego sądu pracy), zgodnie z którym prawo do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop po zakończeniu stosunku pracy nie powstaje w przypadku, gdy stosunek ten ustaje wskutek śmierci pracownika. Toteż Landesarbeitsgericht Hamm (wyższy sąd pracy w Hamm, Niemcy) wyraził wątpliwości co do zasadności orzecznictwa krajowego w świetle orzecznictwa Trybunału dotyczącego art. 7 dyrektywy 2003/88 ( 22 ).

32.

Wreszcie, problem, który wynika wyraźnie z brzmienia pytania drugiego sformułowanego przez Landesarbeitsgericht Hamm (wyższy sąd pracy w Hamm), dotyczył ustalenia, czy prawo do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop jest związane z osobą pracownika w taki sposób, że jedynie on sam może go dochodzić, aby mieć możliwość, nawet w późniejszym terminie, zrealizowania celów odpoczynku i relaksu związanych z przyznaniem corocznego płatnego urlopu.

33.

Na podstawie powyższych stwierdzeń wnioskuję, że wątpliwości, które legły u podstaw niniejszych wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, istniały już w sprawie, która doprowadziła do rozstrzygnięcia w wyroku Bollacke. Zatem Trybunał wydał ten wyrok, biorąc pod uwagę spadkowy wymiar tej sprawy.

34.

Należy zatem podtrzymać wykładnię przyjętą przez Trybunał w wyroku Bollacke, a mianowicie, że art. 7 dyrektywy 2003/88 powinien być interpretowany w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie krajowym przepisom prawa lub praktyce, takim jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, które stanowią, iż w sytuacji gdy stosunek pracy ustaje wskutek śmierci pracownika, prawo do corocznego płatnego urlopu wygasa, a prawo do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop nie powstaje, i które w konsekwencji uniemożliwiają wypłacenie takiego ekwiwalentu spadkobiercom zmarłego.

35.

Należy teraz określić konsekwencje, jakie sąd odsyłający powinien wyciągnąć ze stwierdzenia niezgodności pomiędzy art. 7 dyrektywy 2003/88 a przepisami prawa krajowego będącymi przedmiotem rozpatrywanych przez niego sporów.

36.

W pierwszej kolejności, jeśli chodzi o spoczywający na sądach krajowych obowiązek dążenia do „wykładni kompromisowej” dzięki możliwości odwołania się do wykładni zgodnej w celu „rozładowania niezgodności”, którą stwierdzono ( 23 ), należy wskazać na stanowisko wyrażone przez Bundesarbeitsgericht (federalny sąd pracy), zgodnie z którym sąd ów nie miał możliwości zinterpretowania § 7 ust. 4 BUrlG oraz § 1922 ust. 1 BGB w sposób zgodny z art. 7 dyrektywy 2003/88, tak jak jest on interpretowany przez Trybunał. Sąd odsyłający uważa, że w ten sposób dotarł do granic wykładni zgodnej, jaką stanowi wykładnia contra legem, w wyniku oceny, która – jak przypomina – należy wyłącznie do kompetencji sądów krajowych ( 24 ).

37.

W tym względzie należy przypomnieć, że Trybunał wielokrotnie orzekał, iż „wynikający z dyrektywy wymóg osiągnięcia przez państwa członkowskie określonego w niej rezultatu, jak również obowiązek podejmowania wszelkich właściwych środków ogólnych lub szczególnych w celu zapewnienia wykonania tego wymogu, ciążą na wszystkich organach tych państw, w tym, w granicach ich kompetencji, na organach sądowych” ( 25 ).

38.

Zdaniem Trybunału „[w]ynika stąd, że stosując prawo krajowe, sąd krajowy musi przy dokonywaniu jego interpretacji uwzględnić całość norm prawa krajowego i w oparciu o uznane w porządku krajowym metody wykładni uczynić wszystko, by możliwie w jak najszerszym zakresie interpretować je w świetle treści i celów danej dyrektywy, tak by doprowadzić do osiągnięcia zamierzonego przez nią skutku, realizując tym samym normę ustanowioną w art. 288 akapit trzeci TFUE” ( 26 ).

39.

Prawdą jest, że Trybunał orzekł, iż „wymóg dokonywania wykładni prawa krajowego zgodnie z prawem Unii ma pewne granice. Spoczywający na sądzie krajowym obowiązek odniesienia się do prawa Unii przy dokonywaniu wykładni i stosowaniu odpowiednich przepisów prawa krajowego jest bowiem ograniczony przez ogólne zasady prawa i nie może służyć jako podstawa dla dokonywania wykładni prawa krajowego contra legem” ( 27 ).

40.

Jednakże w tym kontekście Trybunał wyjaśnił, że „wymóg dokonywania wykładni zgodnie z prawem Unii może w danym wypadku obejmować konieczność zmiany [utrwalonego] orzecznictwa przez sądy krajowe, jeżeli opiera się ono na interpretacji prawa krajowego, której nie da się pogodzić z celami dyrektywy” ( 28 ).

41.

Co za tym idzie, zdaniem Trybunału sąd krajowy nie ma podstaw, aby twierdzić, iż nie może interpretować przepisu prawa krajowego zgodnie z prawem Unii tylko dlatego, że do tej pory jednolicie interpretował ten przepis w sposób, który jest niezgodny z tym prawem ( 29 ).

42.

W świetle przytoczonego orzecznictwa Trybunału to do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy przepisy krajowe rozpatrywane w postępowaniu głównym, a mianowicie § 7 ust. 4 BUrlG i § 1922 ust. 1 BGB, można interpretować w sposób zgodny z dyrektywą 2003/88. W tym względzie sąd odsyłający powinien z jednej strony wziąć pod uwagę fakt, iż te przepisy krajowe są sformułowane w sposób dość szeroki i ogólny ( 30 ), a z drugiej strony to, co zdaje się wynikać z samych postanowień odsyłających, a mianowicie że źródłem niezgodności prawa krajowego z prawem Unii jest wykładnia nadana przedmiotowym przepisom przez Bundesarbeitsgericht (federalny sąd pracy) ( 31 ). Wydaje się zatem, że właśnie z powodu dokonanej przez Bundesarbeitsgericht (federalny sąd pracy) wykładni przepisów krajowych, rozpatrywanych w postępowaniu głównym, pracownik w następstwie śmierci zostaje pozbawiony prawa do corocznego płatnego urlopu w jego wymiarze finansowym, mającym zrekompensować brak możliwości rzeczywistego skorzystania przez pracownika z tego prawa przed ustaniem stosunku pracy.

43.

W drugiej kolejności, przy założeniu, że sąd ten nadal będzie uważał, że rzeczywiście nie jest w stanie dokonać takiej wykładni prawa krajowego, która byłaby zgodna z art. 7 dyrektywy 2003/88, należy zbadać, czy artykuł ten wywołuje skutek bezpośredni oraz, ewentualnie, czy M.E. Bauer i M. Broßonn mogą się na niego powoływać przeciwko pracodawcom swoich zmarłych mężów.

44.

W tym względzie z utrwalonego orzecznictwa Trybunału wynika, że „we wszystkich wypadkach, w których pojawiają się przepisy danej dyrektywy, z punktu widzenia ich treści bezwarunkowe i wystarczająco precyzyjne, podmioty prywatne mogą powoływać się na nie przed sądem krajowym przeciwko państwu, jeśli to państwo nie transponowało dyrektywy do prawa krajowego w wyznaczonym terminie lub jeśli dokonało niewłaściwej transpozycji” ( 32 ).

45.

W wyroku z dnia 24 stycznia 2012 r., Dominguez ( 33 ), Trybunał orzekł, że art. 7 dyrektywy 2003/88 spełnia te kryteria „z uwagi na to, że nakłada on na państwa członkowskie w jednoznaczny sposób wyraźny obowiązek osiągnięcia określonego rezultatu, który nie jest obwarowany żadnym warunkiem co do stosowania wyrażonej w nim zasady dotyczącej spowodowania, by każdy pracownik korzystał z płatnego corocznego urlopu w wymiarze co najmniej czterech tygodni” ( 34 ). Ponadto według Trybunału „[n]awet jeśli art. 7 dyrektywy 2003/88 pozostawia państwom członkowskim pewien zakres uznania, gdy ustanawiają one warunki uprawniające do płatnego corocznego urlopu i warunki przyznawania go, ta okoliczność nie ma wpływu na precyzyjny i bezwarunkowy charakter tego artykułu”. Trybunał zauważył w tym względzie, że „art. 7 dyrektywy 2003/88 nie należy do tych przepisów [tej] dyrektywy, od których dopuszczalne są odstępstwa zgodnie z jej art. 17”. Według Trybunału jest zatem możliwe „określenie minimalnej ochrony, która w każdym razie musi być zapewniona przez państwa członkowskie na podstawie tegoż art. 7” ( 35 ). W pkt 36 wyroku z dnia 24 stycznia 2012 r., Dominguez ( 36 ), Trybunał wskazał zatem, że „art. 7 ust. 1 dyrektywy 2003/88 spełnia przesłanki wymagane do uznania go za bezpośrednio skuteczny”.

46.

Co się tyczy w szczególności art. 7 ust. 2 dyrektywy 2003/88, uznanie jego skutku bezpośredniego wydaje się wynikać z wyroku Bollacke, w którym Trybunał zauważył, że przepis ten „nie ustanawia żadnego warunku w zakresie przyznania prawa do ekwiwalentu pieniężnego poza, po pierwsze, ustaniem stosunku pracy, a po drugie, niewykorzystaniem przez pracownika całego corocznego urlopu, do którego miał on prawo w chwili ustania tego stosunku” ( 37 ). Ponadto zdaniem Trybunału w tym samym wyroku prawo do ekwiwalentu pieniężnego przewidziane w art. 7 ust. 2 dyrektywy 2003/88 „jest przyznawane bezpośrednio przez [tę] dyrektywę” ( 38 ).

47.

Należy teraz zbadać, czy w każdej z niniejszych spraw połączonych spadkobierca zmarłego pracownika może powołać się bezpośrednio na art. 7 dyrektywy 2003/88 w stosunku do pracodawcy – niezależnie od tego, czy jest on podmiotem prawa publicznego czy prywatnego – w celu otrzymania wypłaty ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop, tzn. skorzystania z prawa do corocznego płatnego urlopu w jego wymiarze finansowym.

48.

Okazuje się, że ze względu na utrwalone orzecznictwo Trybunału, w którym odmawia się uznania horyzontalnego skutku bezpośredniego dyrektyw ( 39 ), M.E. Bauer i M. Broßonn nie znajdują się w jednakowej sytuacji pod względem zapewnienia skutecznej ochrony prawa do corocznego płatnego urlopu, które nabyli ich zmarli mężowie.

49.

Mąż M.E. Bauer był zatrudniony przez Stadt Wuppertal, czyli podmiot prawa publicznego, zatem M.E. Bauer bez problemu może dochodzić od tego podmiotu prawa do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop, które to prawo – przypominam – przysługuje jej bezpośrednio na mocy art. 7 ust. 2 dyrektywy 2003/88. Należy bowiem przypomnieć, że „gdy podmioty prawa mogą powoływać się na dyrektywę nie względem jednostki, lecz względem państwa, to mogą to czynić niezależnie od charakteru, w jakim państwo występuje – pracodawcy czy też organu władzy publicznej. W obu wypadkach należy bowiem unikać sytuacji, w której państwo mogłoby odnieść korzyść z naruszenia prawa Unii” ( 40 ). Na podstawie tych rozważań Trybunał uznał, że „jednostki mogą powoływać się na bezwarunkowe i wystarczająco jasne przepisy dyrektywy nie tylko wobec państwa członkowskiego i wszystkich organów jego administracji, takich jak władze lokalne […], ale także […] wobec instytucji lub podmiotów, które podlegają zwierzchnictwu lub kontroli państwa albo posiadają uprawnienia wykraczające poza normy obowiązujące w stosunkach między jednostkami” ( 41 ).

50.

W konsekwencji w sprawie Bauer (C‑569/16) należy odpowiedzieć Bundesarbeitsgericht (federalnemu sądowi pracy), że sąd krajowy, który rozpatruje spór między podmiotem prywatnym a podmiotem prawa publicznego, w sytuacji gdy nie jest możliwe dokonanie wykładni właściwych przepisów prawa krajowego zgodnie z art. 7 dyrektywy 2003/88, ma obowiązek zapewnić podmiotom prywatnym, w granicach swoich kompetencji, ochronę prawną przysługującą im na podstawie tego artykułu i zagwarantować jego pełną skuteczność, w razie konieczności poprzez odstąpienie od stosowania wszelkich przepisów prawa krajowego, które stoją z nim w sprzeczności.

51.

Natomiast sytuacja procesowa M. Broßonn jest bardziej skomplikowana, ponieważ jej mąż był zatrudniony przez podmiot prawa prywatnego. Tymczasem zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału dyrektywa nie może sama z siebie tworzyć obowiązków po stronie jednostki, nie można zatem powoływać się na dyrektywę jako taką przeciwko podmiotowi prywatnemu w postępowaniu przed sądem krajowym ( 42 ). Zatem pomimo okoliczności, że dyrektywa 2003/88 powinna zgodnie z jej art. 1 ust. 3 stosować się do wszystkich sektorów działalności, zarówno publicznego, jak i prywatnego, droga do zagwarantowania M. Broßonn bezpośrednio przez prawo Unii uprawnienia do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop okaże się bardziej zawiła i niepozbawiona przeszkód. Postaram się jednak wytyczyć szlak w sposób wystarczająco jasny, aby w przyszłości podmioty prawa mogły nim łatwiej podążać w celu zapewnienia sobie skutecznej ochrony prawa podstawowego, jakim jest prawo do corocznego płatnego urlopu.

52.

W tym względzie należy przypomnieć, że z utrwalonego orzecznictwa wynika, iż „prawa podstawowe chronione w porządku prawnym Unii znajdują zastosowanie we wszystkich sytuacjach podlegających prawu Unii” ( 43 ). W sprawie w postępowaniu głównym zastosowanie ma § 7 ust. 4 BUrlG, wprowadzający w życie dyrektywę Rady 93/104/WE z dnia 23 listopada 1993 r. dotyczącą niektórych aspektów organizacji czasu pracy ( 44 ), która została ujednolicona przez dyrektywę 2003/88, oraz art. 31 ust. 2 karty.

53.

Po tych wyjaśnieniach uważam, że sąd krajowy, który rozpatruje spór pomiędzy dwiema podmiotami prywatnymi, w sytuacji gdy nie jest możliwe dokonanie wykładni właściwych przepisów prawa krajowego w zgodzie z art. 7 dyrektywy 2003/88, ma obowiązek zapewnić podmiotom prywatnym, w granicach swoich kompetencji, ochronę prawną przysługującą im na podstawie tego przepisu i zagwarantować jego pełną skuteczność, w razie konieczności poprzez odstąpienie od stosowania wszelkich przepisów prawa krajowego, które stoją z nim w sprzeczności. Moim zdaniem art. 31 ust. 2 karty posiada cechy wymagane do tego, aby mógł być powoływany bezpośrednio w sporze pomiędzy podmiotami prywatnymi w celu wyłączenia stosowania przepisów prawa krajowego, których skutkiem byłoby pozbawienie pracownika przysługującego mu prawa do corocznego płatnego urlopu. Proponuję zatem Trybunałowi, by przyjąć rozwiązanie zbliżone do przyjętego w odniesieniu do ogólnej zasady niedyskryminacji ze względu na wiek ( 45 ), a następnie dotyczącego art. 21 i 47 karty ( 46 ).

54.

Przypominam, że zgodnie z art. 31 ust. 2 karty „[k]ażdy pracownik ma prawo […] do corocznego płatnego urlopu”. Jak już stwierdził Trybunał, prawo do corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego zostało w sposób wyraźny potwierdzone w tym artykule karty, która stosownie do art. 6 ust. 1 TUE ma taką samą moc prawną jak traktaty ( 47 ).

55.

Z wyjaśnień odnoszących się do art. 31 ust. 2 karty wynika, że przepis ten „jest oparty na dyrektywie 93/104 […], artykule 2 Europejskiej karty społecznej oraz punkcie 8 Wspólnotowej karty socjalnych praw podstawowych pracowników” ( 48 ). Przypominam, że dyrektywa 93/104 została następnie ujednolicona dyrektywą 2003/88 i, jak wynika z brzmienia art. 7 ust. 1 dyrektywy 2003/88 ( 49 ), od którego dyrektywa ta nie dopuszcza odstępstw, każdy pracownik jest uprawniony do corocznego płatnego urlopu w wymiarze co najmniej czterech tygodni. Jak Trybunał wielokrotnie orzekał, prawo do corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego należy postrzegać jako zasadę prawa socjalnego Unii o szczególnej wadze, której wdrażanie przez właściwe organy krajowe może być dokonywane tylko w granicach wyraźnie określonych w samej dyrektywie 2003/88 ( 50 ).

56.

Z opisanego powyżej zbioru aktów normatywnych wynika, że prawo do corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego stanowi zasadę prawa socjalnego Unii o szczególnej wadze, zapisaną obecnie w art. 31 ust. 2 karty oraz skonkretyzowaną w dyrektywie 2003/88.

57.

Niniejsze sprawy stwarzają Trybunałowi okazję do umożliwienia zakwalifikowania prawa do corocznego płatnego urlopu, poprzez orzecznictwo ukierunkowane na potrzebę zapewnienia skuteczności podstawowych praw społecznych, nie tylko jako zasady prawa socjalnego Unii o szczególnej wadze, lecz również albo przede wszystkim jako podstawowego prawa społecznego w pełnym tego słowa znaczeniu ( 51 ). Sugeruję zatem Trybunałowi, aby wzmocnić możliwość dochodzenia przed sądem podstawowych praw społecznych, które posiadają cechy pozwalające na bezpośrednie powoływanie się na nie w ramach sporów pomiędzy podmiotami prywatnymi.

58.

Jeśli przyjąć schemat analizy zastosowany przez Trybunał w wyroku Association de médiation sociale, z prawnego punktu widzenia wydaje się zasadne, żeby uznać możliwość bezpośredniego powoływania art. 31 ust. 2 karty w ramach sporów pomiędzy podmiotami prywatnymi w celu wyłączenia stosowania przepisów krajowych, których skutkiem byłoby pozbawienie pracowników przysługującego im prawa do corocznego płatnego urlopu.

59.

W wyroku tym Trybunał kolejny raz odmówił uznania horyzontalnego skutku bezpośredniego dyrektyw, przypominając swoje utrwalone orzecznictwo, zgodnie z którym nawet jasny, precyzyjny i bezwarunkowy przepis dyrektywy mający na celu przyznanie jednostkom praw lub nałożenie na nie obowiązków nie może być jako taki stosowany w ramach sporu toczącego się wyłącznie pomiędzy podmiotami prywatnymi ( 52 ).

60.

Sąd odsyłający zaznaczył, że nie jest w stanie zastosować półśrodka łagodzącego brak horyzontalnego skutku bezpośredniego dyrektyw, jakim jest wykładnia prawa krajowego zgodna z przedmiotową dyrektywą. Trybunał musiał zatem zbadać, czy – analogicznie do tego, co Trybunał orzekł w wyroku z dnia 19 stycznia 2010 r., Kücükdeveci ( 53 ) – art. 27 karty ( 54 ), samodzielnie bądź w związku z przepisami dyrektywy 2002/14/WE ( 55 ), mógł zostać powołany w sporze pomiędzy podmiotami prywatnymi w celu ewentualnego wyłączenia stosowania przepisu prawa krajowego niezgodnego z tą dyrektywą.

61.

Po wskazaniu, że art. 27 karty miał zastosowanie w sporze w postępowaniu głównym, Trybunał podkreślił, że – jak jasno wynika z brzmienia tego artykułu – aby wywierał on w pełni zamierzone skutki prawne, musi zostać doprecyzowany przez przepisy prawa Unii lub prawa krajowego ( 56 ).

62.

Trybunał zauważył w tym względzie, że „[z]akaz, przewidziany w art. 3 ust. 1 dyrektywy 2002/14 i skierowany do państw członkowskich, dotyczący wyłączenia z obliczenia stanu liczebnego personelu przedsiębiorstwa określonych kategorii pracowników, które początkowo były objęte jego zakresem, nie może bowiem zostać wywiedziony, jako bezpośrednio stosowana zasada prawa, ani z brzmienia art. 27 karty, ani też z objaśnień dotyczących tego artykułu” ( 57 ).

63.

Na tej podstawie zauważył, że „okoliczności sprawy stanowiącej przedmiot postępowania głównego różnią się od okoliczności sprawy, w której wydany został ww. wyrok [z dnia 19 stycznia 2010 r., Kücükdeveci (C‑555/07, EU:C:2010:21)], ponieważ zasada niedyskryminacji ze względu na wiek, której dotyczyła ta ostatnia sprawa, ustanowiona w art. 21 ust. 1 karty, wystarcza sama w sobie dla przyznania jednostkom prawa podmiotowego, które może być powoływane jako takie” ( 58 ).

64.

Trybunał wywnioskował stąd, że „[a]rtykuł 27 karty nie może zatem być jako taki powoływany w sporze takim jak w postępowaniu głównym w celu uzasadnienia żądania odstąpienia od stosowania przepisu prawa krajowego niezgodnego z dyrektywą 2002/14” ( 59 ).

65.

Trybunał dodał, że „[w]niosku tego nie podważa również związek art. 27 karty z przepisami dyrektywy 2002/14, ponieważ – jako że artykuł ten nie wystarcza sam do przyznania jednostkom prawa podmiotowego, które może być powoływane jako takie – nie mogłoby być inaczej w przypadku tego związku” ( 60 ).

66.

Strona poszkodowana w wyniku niezgodności prawa krajowego z prawem Unii powinna wówczas zadowolić się półśrodkiem i, „w celu ewentualnego uzyskania naprawienia poniesionej szkody, powołać się na orzecznictwo zapoczątkowane wyrokiem z dnia 19 listopada 1991 r., [Francovich i in. (C‑6/90 i C‑9/90, EU:C:1991:428)]” ( 61 ).

67.

W wyroku Association de médiation sociale Trybunał zaznaczył więc, że wszystkie postanowienia karty zawarte w tytule IV, zatytułowanym „Solidarność”, nie są odpowiednie do tego, by być powoływane bezpośrednio w sporach między podmiotami prywatnymi. Tym sposobem Trybunał zdołał rozwiać obawy dotyczące jego rzekomej tendencji do dopuszczania w szerokim zakresie możliwości powoływania się bezpośrednio w sporach pomiędzy podmiotami prywatnymi na podstawowe prawa społeczne uznane w karcie.

68.

Z punktu widzenia skutecznej ochrony podstawowych praw społecznych można jednak podkreślić, że rozwiązanie przyjęte w tym wyroku przez Trybunał nie jest pozbawione niedogodności ( 62 ). Można także uważać, że art. 52 ust. 5 karty nie tylko nie wyklucza, lecz w sposób wyraźny dopuszcza, żeby postanowienie karty uznające jakąś „zasadę” mogło być powoływane bezpośrednio przed sądami krajowymi w celu kontroli legalności aktów prawa krajowego wprowadzających w życie prawo Unii.

69.

Niemniej jednak jest także zrozumiałe, iż Trybunał uważa, że – w swojej roli interpretatora karty przy pełnym poszanowaniu zasady podziału władzy – jest on związany brzmieniem postanowień karty, w szczególności gdy postanowienia te uznają jakieś prawo lub zasadę, odsyłając równocześnie, jak czyni to art. 27 karty, do przypadków i warunków „przewidzianych w prawie Unii oraz ustawodawstwach i praktykach krajowych”.

70.

Zgodnie z tą logiką można uznać, że w wyroku Association de médiation sociale Trybunał przestrzegał – aczkolwiek bez wyraźnej deklaracji w tym zakresie – summa divisio na zasady ustanowione w karcie, które mają ograniczoną i pośrednią możliwość dochodzenia w sądzie, oraz na prawa potwierdzone w karcie, które mogą posiadać pełną i bezpośrednią możliwość dochodzenia przed sądem.

71.

W każdym razie nie zamierzam wchodzić tu w dyskusję na temat skutków poszczególnych praw i zasad uznanych w karcie oraz zakresu możliwości dochodzenia przed sądem, ponieważ według mnie w świetle samego brzmienia art. 31 ust. 2 karty jest niepodważalne, że coroczny płatny urlop stanowi prawo przysługujące pracownikom ( 63 ).

72.

Wolę skupić się na tym, co wynika wyraźnie z wyroku Association de médiation sociale, a mianowicie że ani dyrektywa 2002/14, ani art. 27 karty – bez względu na to, czy są rozpatrywane osobno czy łącznie – nie mogą przyznać jednostkom prawa, które mogłoby być powoływane bezpośrednio jako takie w ramach sporu o charakterze horyzontalnym.

73.

Innymi słowy, zestawienie przedmiotowego postanowienia karty z przepisem prawa wtórnego Unii, mającym na celu doprecyzowanie postanowienia karty, nie jest w stanie umożliwić powoływania się bezpośrednio na to postanowienie ( 64 ). Równocześnie z toku rozumowania przeprowadzonego w tym wyroku przez Trybunał wynika, że możliwość powoływania się bezpośrednio na postanowienia karty w sporach horyzontalnych nie jest z góry wykluczona. Taka możliwość istnieje wtedy, gdy artykuł karty sam wystarcza, aby przyznać jednostkom prawo, które może być powoływane jako takie ( 65 ). Zdaniem Trybunału nie dzieje się tak w przypadku art. 27 karty, który – jak wynika z jego brzmienia – „musi zostać doprecyzowany przez przepisy prawa Unii lub prawa krajowego” ( 66 ), aby wywierać w pełni zamierzone skutki prawne.

74.

Logika rozumowania przeprowadzonego przez Trybunał w wyroku Association de médiation sociale wydaje się zatem opierać na koncepcji, że dyrektywa, która konkretyzuje prawo podstawowe potwierdzone w postanowieniu karty, nie może nadać temu postanowieniu cech niezbędnych do tego, aby mogło ono być powoływane bezpośrednio w sporze pomiędzy jednostkami, jeżeli zostanie stwierdzone, że nie można uznać, by wspomniane postanowienie samo w sobie, ani na podstawie swego brzmienia, ani w świetle odnoszących się do niego wyjaśnień, posiadało takie cechy. Zgodnie bowiem z tą logiką jest niemożliwe, aby dyrektywa, która nie ma bezpośredniego skutku horyzontalnego, mogła przekazać taką cechę postanowieniu karty.

75.

Wyrok Association de médiation sociale położył zatem kres niejasnościom, jakie mogły wynikać ze sformułowania zawartego w wyroku z dnia 19 stycznia 2010 r., Kücükdeveci ( 67 ), dotyczącego możliwości powołania się na „[zakaz] dyskryminacji ze względu na wiek, [który to zakaz został] skonkretyzowan[y] w dyrektywie 2000/78[/WE ( 68 )]” ( 69 ). Czy sformułowanie to nie jest równoznaczne z podważeniem ugruntowanego orzecznictwa dotyczącego braku horyzontalnego skutku bezpośredniego dyrektyw, a nawet hierarchii norm ( 70 )? W tym zakresie z wyroku Association de médiation sociale wynika jasno, że linia orzecznicza wynikająca z wyroku z dnia 19 stycznia 2010 r., Kücükdeveci ( 71 ), została podtrzymana i że jedynie norma posiadająca rangę prawa pierwotnego w odpowiednich sytuacjach może być powoływana w sporze pomiędzy podmiotami prywatnymi ( 72 ). Można zatem uważać, że wyrok ten – w zakresie, w jakim uznaje potencjalną dopuszczalność powoływania się na postanowienia karty w sporach horyzontalnych – może być uważany za potwierdzenie istnienia dodatkowego półśrodka łagodzącego brak horyzontalnego skutku bezpośredniego dyrektyw ( 73 ).

76.

Trybunał rozwinął tę linię orzeczniczą w wyroku z dnia 17 kwietnia 2018 r., Egenberger ( 74 ), dopuszczając możliwość powoływania się bezpośrednio w sporze pomiędzy podmiotami prywatnymi na art. 21 karty w zakresie, w jakim przepis ten zakazuje dyskryminacji ze względu na religię lub przekonania ( 75 ), a także na art. 47 karty, dotyczący prawa do skutecznej ochrony sądowej ( 76 ).

77.

W przeciwieństwie do tego, co mogło niekiedy być podnoszone, uznanie potencjalnej dopuszczalności powoływania się bezpośrednio na postanowienia karty w sporach horyzontalnych, moim zdaniem stanowiące najważniejszy wkład wyroku Association de médiation sociale, nie jest sprzeczne z art. 51 karty, ponieważ uznanie to ma na celu spowodowanie, żeby państwa członkowskie, do których skierowane są postanowienia karty, respektowały uznane w niej prawa podstawowe w sytuacjach, gdy stosują prawo Unii. Okoliczność, iż powołano się na te prawa w ramach sporu horyzontalnego, z tego punktu widzenia nie ma decydującego znaczenia, a w żadnym wypadku nie może umożliwiać państwom członkowskim uniknięcia stwierdzenia naruszenia postanowień karty przy wprowadzaniu w życie prawa Unii ( 77 ).

78.

W związku z tym należy ostatecznie usunąć przeszkodę, jaką mógłby stanowić art. 51 ust. 1 karty dla możliwości powoływania się bezpośrednio na postanowienia karty w ramach sporów pomiędzy jednostkami. Chociaż wspomniany artykuł przewiduje, że postanowienia karty „mają zastosowanie do instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii […] oraz do państw członkowskich wyłącznie w zakresie, w jakim stosują one prawo Unii”, nie wyklucza on jednak w sposób wyraźny wszelkich skutków karty w stosunkach pomiędzy osobami prywatnymi ( 78 ). Należy dodać, że Trybunał uznał istnienie bezpośredniego skutku horyzontalnego w przypadku wielu przepisów prawa pierwotnego Unii, mimo że zgodnie z ich brzmieniem adresatami norm są państwa członkowskie ( 79 ).

79.

Z powyższego wynika, że w wyroku Association de médiation sociale Trybunał stworzył schemat analizy połączenia ochrony zapewnianej przez dyrektywy oraz norm dotyczących ochrony praw podstawowych ( 80 ). Niniejsze sprawy stwarzają Trybunałowi sposobność do uzupełnienia i doprecyzowania tego schematu analizy, tym razem w odniesieniu do jednego z artykułów karty, a mianowicie art. 31 ust. 2, który w przeciwieństwie do art. 27 posiada moim zdaniem cechy niezbędne do tego, by można było powoływać się na niego bezpośrednio w sporze pomiędzy podmiotami prywatnymi w celu ewentualnego wyłączenia stosowania sprzecznych z nim przepisów prawa krajowego.

80.

Aby taka możliwość bezpośredniego powołania zaistniała, dane postanowienie karty powinno – ze względu na samoistne cechy wynikające z jego brzmienia – mieć charakter bezwzględnie obowiązujący i powinno być samowykonalne ( 81 ).

81.

Podstawowe prawo do corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego, tak jak zostało sformułowane w art. 31 ust. 2 karty, ma niewątpliwie charakter bezwzględnie wiążący. Trybunał konsekwentnie kładł w swoim orzecznictwie nacisk równocześnie na znaczenie oraz na bezwzględnie obowiązujący charakter prawa do corocznego płatnego urlopu, wskazując, że chodzi o „zasadę unijnego prawa socjalnego o szczególnej wadze, od której [to zasady] nie może być odstępstw” ( 82 ). Prawo to nie tylko więc obowiązuje w odniesieniu do działań organów publicznych, lecz dotyczy także stosunków pracy nawiązywanych pomiędzy osobami prywatnymi. Jest to kryterium brane pod uwagę przez Trybunał od wyroku z dnia 8 kwietnia 1976 r., Defrenne (43/75, EU:C:1976:56) ( 83 ).

82.

Ponadto przedmiotowe postanowienie karty powinno być – jak już wcześniej wskazałem – samowykonalne ( 84 ), co oznacza, że uchwalenie kolejnych przepisów prawa Unii czy prawa krajowego nie powinno być potrzebne do skuteczności prawa podstawowego uznanego w karcie ( 85 ). Innymi słowy, przedmiotowe postanowienie karty nie wymaga wydania żadnego dodatkowego aktu, aby wywoływać bezpośrednie skutki w stosunku do podmiotów prywatnych.

83.

Ściślej mówiąc, uważam, że wziąwszy pod uwagę brzmienie art. 31 ust. 2 karty, przepis ten nie wymaga wydania żadnego dodatkowego aktu prawnego, aby wywoływać skutki bezpośrednio wobec podmiotów prywatnych. W takiej sytuacji wydanie aktu prawa wtórnego Unii lub przepisów wykonawczych przez państwa członkowskie może być oczywiście przydatne, aby umożliwić jednostkom korzystanie w konkretnych przypadkach z określonego prawa podstawowego. Jednak wydanie takich przepisów, które nie są wymagane przez brzmienie danego postanowienia karty, nie jest konieczne do tego, by postanowienie to mogło wywoływać bezpośrednie skutki w ramach sporów, które muszą rozstrzygnąć sądy krajowe ( 86 ).

84.

Z powyższego wynika, że art. 31 ust. 2 karty, w zakresie, w jakim uznaje prawo każdego pracownika do corocznego płatnego urlopu, posiada cechy niezbędne do tego, aby być powoływany bezpośrednio w sporze pomiędzy podmiotami prywatnymi w celu wyłączenia stosowania przepisów prawa krajowego, których skutkiem byłoby pozbawienie pracownika takiego prawa. Tak właśnie dzieje się w sytuacji – jak już wcześniej wskazałem – przepisów lub praktyk krajowych, które przewidują, że w przypadku gdy stosunek pracy ustaje wskutek śmierci pracownika, prawo do corocznego płatnego urlopu wygasa bez prawa do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany coroczny płatny urlop, i które w konsekwencji uniemożliwiają wypłacenie takiego świadczenia spadkobiercom zmarłego. Jak bowiem Trybunał stwierdził zasadniczo w wyroku Bollacke, takie krajowe przepisy prawa lub praktyki skutkują „całkowitą utratą z mocą wsteczną samego prawa do corocznego płatnego urlopu” ( 87 ).

85.

W konsekwencji sugeruję, aby w sprawie Willmeroth (C‑570/16) Trybunał odpowiedział Bundesarbeitsgericht (federalnemu sądowi pracy), że sąd krajowy, który rozpoznaje spór pomiędzy dwoma podmiotami prywatnymi, w sytuacji gdy nie jest możliwe dokonanie wykładni właściwych przepisów prawa krajowego w zgodzie z art. 7 dyrektywy 2003/88, ma obowiązek zapewnić podmiotom prywatnym, w granicach swoich kompetencji, ochronę prawną przysługującą im na podstawie art. 31 ust. 2 karty i zagwarantować jego pełną skuteczność, w razie konieczności poprzez odstąpienie od stosowania wszelkich przepisów prawa krajowego, które stoją z nim w sprzeczności.

86.

Dodam, że ustalenie, iż art. 31 ust. 2 karty wystarcza sam w sobie – w zakresie, w jakim przewiduje prawo każdego pracownika do corocznego płatnego urlopu – aby przyznać jednostkom prawo, na które jako takie mogą się powoływać w postępowaniu toczącym się pomiędzy nimi w dziedzinach objętych prawem Unii, nie wyczerpuje zagadnienia ustalenia normatywnej treści tego przepisu.

87.

W tym względzie chciałbym zaznaczyć, że jeden z wniosków płynących z wyroku Association de médiation sociale jest taki, że w celu ustalenia, czy na dane postanowienie karty można się powoływać bezpośrednio w sporze pomiędzy jednostkami, należy uwzględnić wyjaśnienia dotyczące karty ( 88 ). Wyjaśnienia te zatem według mnie powinny być brane pod uwagę w celu ustalenia treści normatywnej normy prawnej mającej bezpośrednie zastosowanie, zawartej w art. 31 ust. 2 karty. Takie uwzględnienie wyjaśnień dotyczących karty jest zresztą podyktowane przez art. 6 ust. 1 akapit trzeci TUE, zgodnie z którym „[p]rawa, wolności i zasady zawarte w karcie są interpretowane zgodnie z postanowieniami ogólnymi określonymi w tytule VII karty regulującymi jej interpretację i stosowanie oraz z należytym uwzględnieniem wyjaśnień, o których mowa w karcie, które określają źródła tych postanowień”. Zgodnie z art. 52 ust. 7 karty „[w]yjaśnienia sporządzone w celu wskazania wykładni niniejszej karty są należycie uwzględniane przez sądy Unii i państw członkowskich” ( 89 ).

88.

Tymczasem z wyjaśnień odnoszących się do art. 31 ust. 2 karty wynika, że dyrektywa 93/104 stanowi jeden z podstawowych elementów, na jakich opierali się autorzy przy redagowaniu tego postanowienia. Przypominam bowiem, że zgodnie z tymi wyjaśnieniami art. 31 ust. 2 karty „jest oparty na dyrektywie 93/104 […]”. Dyrektywa 93/104 została później ujednolicona dyrektywą 2003/88 i – jak wynika z brzmienia art. 7 ust. 1 dyrektywy 2003/88 ( 90 ), od którego dyrektywa ta nie dopuszcza odstępstw – każdy pracownik jest uprawniony do corocznego płatnego urlopu w wymiarze co najmniej czterech tygodni. Tym samym w art. 31 ust. 2 karty można odnaleźć główny trzon dyrektywy 93/104, ponieważ artykuł ten potwierdza i umacnia to, co wydaje się najbardziej istotne w tej dyrektywie ( 91 ).

89.

Na podstawie tego powiązania norm odzwierciedlonego w nowszym orzecznictwie Trybunału ( 92 ) wnioskuję, że art. 31 ust. 2 karty gwarantuje każdemu pracownikowi coroczny płatny urlop w wymiarze co najmniej czterech tygodni ( 93 ). Innymi słowy, w celu ustalenia treści normatywnej art. 31 ust. 2 karty oraz określenia zobowiązań wynikających z tego postanowienia nie można moim zdaniem pominąć art. 7 dyrektywy 2003/88 ani orzecznictwa Trybunału, który na tej podstawie w kolejnych rozpoznawanych sprawach doprecyzowywał treść i zakres zasady „prawa socjalnego Unii o szczególnej wadze” ( 94 ), jaką stanowi prawo do corocznego płatnego urlopu wypoczynkowego ( 95 ).

90.

Także z powodu tego powiązania norm prawo do ekwiwalentu pieniężnego, jakie powinno przysługiwać każdemu pracownikowi, który nie był w stanie z przyczyn niezależnych od swojej woli skorzystać z prawa do corocznego płatnego urlopu przed ustaniem stosunku pracy, to jest prawo, jakie wynika z art. 7 ust. 2 dyrektywy 2003/88 i jakie zostało uznane i doprecyzowane przez Trybunał ( 96 ), powinno być uważane za prawo chronione na mocy art. 31 ust. 2 karty ( 97 ).

91.

W nowszym orzecznictwie wydaje się zresztą według mnie, że Trybunał idzie w kierunku uwzględnienia normy konkretyzującej rozpatrywane prawo podstawowe w celu określenia obowiązków, jakie wynikają z karty ( 98 ).

92.

Podsumowując, pragnę zauważyć, że Trybunał w wyroku Association de médiation sociale wydaje się wyciągać konsekwencje z tego, że karta zawiera postanowienia, z których nie wszystkie mają taką samą zdolność do bycia powoływanym bezpośrednio w ramach sporów pomiędzy jednostkami. Jeśli okazuje się, że postanowienie karty ma niewielką moc normatywną, wówczas ochrona prawa podstawowego, które zostało w nim zapisane, wymaga interwencji prawodawcy Unii lub prawodawców krajowych, a tym samym nie może ono samo z siebie wywoływać skutków prawnych bezpośrednio oddziałujących w ramach sporu krajowego. W tej sytuacji Trybunał musi więc koniecznie wziąć pod uwagę wyrażoną przez autorów karty wolę powierzenia prawodawcy Unii lub prawodawcom krajowym obowiązku w zakresie określenia treści i warunków wprowadzenia w życie praw podstawowych, które zostały w niej uznane.

93.

Chociaż takie stanowisko Trybunału jest zrozumiałe, zwłaszcza ze względu na zasadę podziału władzy, to jednak moim zdaniem powinno ono zostać zrównoważone przez bardziej elastyczne podejście w przypadku postanowień takich jak art. 31 ust. 2 karty, które potwierdzają określone prawo bez wyraźnej wzmianki o wydaniu przepisów prawa Unii czy prawa krajowego.

94.

Nie należy również nie doceniać potencjału innych instrumentów ochrony praw podstawowych, takich jak Europejska karta społeczna, umożliwiających uznanie skutku bezpośredniego przez sądy krajowe. W tym względzie odmowa uznania przez Trybunał bezpośredniego skutku art. 31 ust. 2 karty byłaby moim zdaniem niezgodna z obserwowaną w sądach krajowych tendencją do większej otwartości na możliwość uznawania bezpośredniej skuteczności Europejskiej karty społecznej ( 99 ).

95.

Sugeruję zatem Trybunałowi, by w odniesieniu do art. 31 ust. 2 karty zrezygnował z podejścia nadmiernie restrykcyjnego, przyjmując wyważone stanowisko orzecznicze, zgodnie z którym o ile nie wszystkie postanowienia karty potwierdzające podstawowe prawa społeczne posiadają cechy niezbędne do uznania ich horyzontalnego skutku bezpośredniego, o tyle jednak musi on być uznawany w przypadku postanowień, które mają charakter bezwzględnie obowiązujący i samowykonalny. Krótko mówiąc, niniejsze sprawy stanowią dla Trybunału okazję, dzięki której może on sprawić, że uznanie podstawowych praw społecznych nie pozostanie w sferze „pobożnych życzeń” ( 100 ).

96.

Mając na względzie powyższe rozważania proponuję, aby Trybunał odpowiedział na pytania prejudycjalne postawione przez Bundesarbeitsgericht (federalny sąd pracy, Niemcy) w sprawach połączonych Bauer (C‑569/16) i Willmeroth (C‑570/16) w następujący sposób: