—

w imieniu Loterie Nationale – Nationale Loterij NV van publiek recht przez J. Muyldermansa, P. Maeyaerta, P. Vlaemmincka, advocaten,

—

w imieniu P. Adriaensena i W. De Kesela, a także The Right Frequency VZW przez R. Peetersa, advocaat,

—

w imieniu Komisji Europejskiej przez M. van Beeka oraz D. Roussanova, działających w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni pkt 14 załącznika I do dyrektywy 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r. dotyczącej nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniającej dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady („dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych”, Dz.U. 2005, L 149, s. 22).

2

Wniosek ów został złożony w ramach sporu pomiędzy Loterie Nationale – Nationale Loterij NV van publiek recht (zwaną dalej „Loterie Nationale”) a Paulem Adriaensenem i Wernerem De Keselem, a także The Right Frequency VZW w przedmiocie tworzenia i promowania systemu zbiorowego uczestnictwa w loterii publicznej w Belgii, znanej jako „Lucky 4 All” (zwanego dalej „systemem Lucky 4 All”).

3

Motyw 8 dyrektywy 2005/29 ma następujące brzmienie:

„Niniejsza dyrektywa chroni bezpośrednio interesy gospodarcze konsumentów przed nieuczciwymi praktykami handlowymi stosowanymi wobec nich przez przedsiębiorstwa […]”.

4

Motyw 17 owej dyrektywy przewiduje:

„W celu zapewnienia większej pewności prawnej wskazane jest zidentyfikowanie tych praktyk handlowych, które są nieuczciwe w każdych okolicznościach. W związku z tym załącznik I zawiera pełen wykaz tego typu praktyk. Są to jedyne praktyki handlowe, które można uznać za nieuczciwe bez konieczności oceny konkretnego przypadku w świetle przepisów art. 5–9. Wykaz ten może być zmodyfikowany wyłącznie poprzez poddanie niniejszej dyrektywy przeglądowi”.

5

Artykuł 1 wspomnianej dyrektywy stanowi:

„Celem niniejszej dyrektywy jest przyczynienie się do właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego i osiągnięcie wysokiego poziomu ochrony konsumentów poprzez zbliżenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do nieuczciwych praktyk handlowych szkodzących interesom gospodarczym konsumentów”.

6

Artykuł 2 lit. d) tej dyrektywy przewiduje:

„Do celów niniejszej dyrektywy:

7

Zgodnie z art. 3 ust. 1 dyrektywy 2005/29:

„Niniejszą dyrektywę stosuje się do nieuczciwych praktyk handlowych w rozumieniu art. 5, stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów przed zawarciem transakcji handlowej dotyczącej produktu, w trakcie jej zawierania oraz po jej zawarciu”.

8

Artykuł 5 owej dyrektywy stanowi:

„1.   Nieuczciwe praktyki handlowe są zabronione.

2.   Praktyka handlowa jest nieuczciwa, jeżeli:

[…]

4.   Za nieuczciwe uznaje się w szczególności praktyki handlowe, które:

5.   Załącznik I zawiera wykaz praktyk handlowych, które uznaje się za nieuczciwe w każdych okolicznościach. Wykaz ten obowiązuje jednolicie we wszystkich państwach członkowskich i może zostać zmodyfikowany wyłącznie poprzez zmianę niniejszej dyrektywy”.

9

Załącznik I do dyrektywy 2005/29, zatytułowany „Praktyki handlowe uznawane za nieuczciwe w każdych okolicznościach”, przewiduje w pkt 14:

„Zakładanie, prowadzenie lub propagowanie systemów promocyjnych typu »piramida«, w ramach których konsument wykonuje [wpłaca] świadczenie w zamian za możliwość otrzymania wynagrodzenia, które jest uzależnione przede wszystkim od wprowadzenia innych konsumentów do systemu, a nie od sprzedaży lub konsumpcji produktów”.

10

Loterie Nationale jest spółką akcyjną skarbu państwa z siedzibą w Belgii, gdzie odpowiada za organizację loterii publicznych. W skardze wniesionej do rechtbank van koophandel te Antwerpen, afdeling Antwerpen (sądu gospodarczego w Antwerpii, wydział w Antwerpii, Belgia) spółka ta dążyła w szczególności do stwierdzenia, że system Lucky 4 All stanowi zabroniony system promocyjny typu „piramida” lub co najmniej wprowadzającą w błąd praktykę handlową.

11

Wyrokiem z dnia 7 października 2014 r. sąd ów uznał, że tworzenie i promowanie systemu Lucky 4 All rzeczywiście stanowi wprowadzającą w błąd praktykę handlową. Orzekł on jednak, że jedna z przesłanek sformułowanych przez Trybunał w wyroku z dnia 3 kwietnia 2014 r., 4finance (C‑515/12, EU:C:2014:211), pozwalających uznać praktykę handlową za „system promocyjny typu »piramida«” w rozumieniu pkt 14 załącznika I do dyrektywy 2005/29, nie została spełniona. Dokładniej mówiąc, wspomniany sąd uznał, iż nie ustalono, że finansowanie wynagrodzenia wypłacanego dotychczasowym członkom systemu Lucky 4 All jest uzależnione „przede wszystkim” lub „głównie” od opłat uiszczanych przez nowych członków systemu.

12

Loterie Nationale wniosła od tego wyroku apelację do hof van beroep te Antwerpen (sądu apelacyjnego w Antwerpii, Belgia), argumentując w szczególności, że w pierwszej instancji błędnie orzeczono, iż system Lucky 4 All nie stanowi zabronionego systemu promocyjnego typu „piramida”.

13

Sąd odsyłający zauważa w tym względzie, że system Lucky 4 All umożliwia tworzenie grup osób, które chcą uczestniczyć w losowaniach Lotto oferowanych przez Loterie Nationale. Podstawowa koncepcja tego systemu polega na tym, że gracze zwiększają wzajemnie swe szanse wygranej, jeśli grają razem. Kompletna grupa graczy, taka jak przewidziana w rzeczonym systemie, stanowi ośmiopoziomową piramidę i pozwala na zagranie naraz 9841 kombinacji.

14

Zapisując się, każdy nowy uczestnik systemu Lucky 4 All płaci wpisowe w wysokości 10 EUR w celu otrzymania „pakietu startowego”, a następnie uiszcza miesięczną opłatę wynoszącą około 43 EUR. Ta ostatnia kwota pozwala nabyć kupony Lotto. Po uiszczeniu miesięcznej opłaty gracz może wypełnić formularz on-line pozwalający mu wybrać 10 kombinacji Lotto tygodniowo. Następnie przedstawiciel owego systemu zanosi blankiety Lotto wszystkich uczestników do punktu sprzedaży. W wypadku wygranej kwoty są rozdzielane według wcześniej określonego klucza: dokładniej zwycięzca, który wytypował wygrywającą kombinację, otrzymuje 50% całkowitej kwoty wygranej, a 40% jest przydzielane do 8 poziomów położonych powyżej tej kombinacji, przy czym – mając na uwadze, że sam system Lucky 4 All zajmuje cztery pierwsze poziomy każdej grupy – pierwsi gracze są dopuszczani dopiero począwszy od poziomu 5. Pozostałe 10% wygranej jest ponownie inwestowane w nowe kombinacje. Wreszcie wygrane w kwocie powyżej 1 mln EUR nie są wypłacane graczom, których ewentualne wygrane są w ten sposób ograniczone.

15

Sąd odsyłający przypomina, że z wyroku z dnia 3 kwietnia 2014 r., 4finance (C‑515/12, EU:C:2014:211) wynika, że zakaz obejmujący systemy promocyjne typu „piramida”, takie jak zdefiniowane w załączniku I do dyrektywy 2005/29, opiera się na trzech kumulatywnych przesłankach. W niniejszej sprawie, zdaniem tego sądu, bezsporne jest, że system Lucky 4 All spełnia dwie pierwsze przesłanki. Po pierwsze, system ów pozwala urzeczywistnić korzyść ekonomiczną w postaci zwiększonej szansy na wygraną, oraz po drugie, uzależnia urzeczywistnienie tej obietnicy od nieustannego przystępowania nowych graczy.

16

Co się tyczy trzeciej przesłanki, sąd odsyłający przypomniał, że jest ona spełniona jedynie wówczas, gdy składki nowych uczestników finansują zasadniczo wynagrodzenie wypłacone dotychczasowym członkom. Przesłanka ta wymaga zatem istnienia związku finansowego między wpłacanymi składkami a wypłacanym wynagrodzeniem. Niemniej brak jest pewności, czy dany system może zostać zabroniony, w przypadku gdy ten związek jest jedynie pośredni. Sąd odsyłający uważa, że Trybunał nie przyjął jednoznacznego stanowiska w tym zakresie w wyroku z dnia 3 kwietnia 2014 r., 4finance (C‑515/12, EU:C:2014:211).

17

W tych okolicznościach hof van beroep te Antwerpen (sąd apelacyjny w Antwerpii) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy dla stosowania pkt 14 załącznika I do dyrektywy 2005/29 wymagane jest, by uznać, że z grą opartą na zabronionym systemie promocyjnym typu »piramida« mamy do czynienia tylko wtedy, gdy urzeczywistnienie obietnicy korzyści ekonomicznej złożonej dotychczasowym członkom:

jest uzależnione przede wszystkim lub głównie od bezpośredniego przekazania opłat uiszczonych przez nowych członków (»związek bezpośredni«),

czy też

wystarczy, by urzeczywistnienie obietnicy korzyści ekonomicznej złożonej dotychczasowym członkom było uzależnione przede wszystkim lub głównie od pośredniego uiszczenia opłat przez dotychczasowych członków, to znaczy że dotychczasowym członkom wynagrodzenie nie jest wypłacane przede wszystkim lub głównie z wpływów ze zrealizowanej przez nich sprzedaży lub konsumpcji towarów lub usług, lecz urzeczywistnienie danej im obietnicy korzyści ekonomicznej jest uzależnione przede wszystkim lub głównie od przystąpienia do gry i uiszczenia opłat przez nowych członków (»związek pośredni«)?”.

18

Na wstępie należy zauważyć, że w sporze rozpatrywanym w postępowaniu głównym sąd odsyłający ma zbadać, czy na podstawie pkt 14 załącznika I do dyrektywy 2005/29 należy zabronić systemu Lucky 4 All.

19

W tym względzie Trybunał orzekł już, że zakaz obejmujący „systemy promocyjne typu »piramida«” w rozumieniu pkt 14 załącznika I do dyrektywy 2005/29 opiera się na trzech kumulatywnych przesłankach. Przede wszystkim promocja ta zasadza się na obietnicy, że konsument będzie miał możliwość osiągnąć korzyść ekonomiczną. Następnie – urzeczywistnienie tej obietnicy zależy od przystąpienia do takiego systemu innych konsumentów. Wreszcie większość dochodów pozwalających sfinansować obiecane konsumentom wynagrodzenie nie jest wynikiem rzeczywistej działalności gospodarczej (zob. podobnie wyrok z dnia 3 kwietnia 2014 r., 4finance, C‑515/12, EU:C:2014:211, pkt 20).

20

Zdaniem sądu odsyłającego organizatorzy systemu Lucky 4 All stworzyli i promują szczególnie skomplikowany system zbiorowego uczestnictwa w losowaniach Lotto oferowanych przez Loterie Nationale, który to system spełnia dwie pierwsze przesłanki wskazane w poprzednim punkcie niniejszego wyroku.

21

Po pierwsze, konsumenci są przyciągani obietnicą możliwości urzeczywistnienia korzyści ekonomicznej, ponieważ zbiorowe uczestnictwo w Lotto zwiększa w sposób znaczący ich szanse wygranej w tej grze losowej.

22

Po drugie, z postanowienia odsyłającego wynika, że urzeczywistnienie tej obietnicy wymaga nieustannego przystępowania kolejnych graczy, co wynika bezpośrednio z samej organizacji i logiki systemu Lucky 4 All. Grupy graczy przybierają bowiem formę piramid, których cztery pierwsze poziomy są zajmowane przez sam system. Jako że podział wygranych w ramach grupy faworyzuje wyższe poziomy, ze zwiększonej szansy na wygraną korzysta przed wszystkim system, a także, w pewnym zakresie, dotychczasowi gracze, którzy zrekrutowali kolejnych członków. W celu polepszenia własnej pozycji każdy gracz ma zatem interes w pozyskaniu nowych graczy.

23

Sąd odsyłający ma natomiast wątpliwości co do kwestii, czy spełniona została trzecia przesłanka dotycząca finansowania obietnicy finansowej, ponieważ pkt 28 wyroku z dnia 3 kwietnia 2014 r., 4finance (C‑515/12, EU:C:2014:211) można interpretować w ten sposób, że obietnica ta powinna być finansowana bezpośrednio ze świadczeń nowych członków.

24

W konsekwencji poprzez swoje pytanie sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy pkt 14 załącznika I do dyrektywy 2005/29 należy interpretować w ten sposób, że przepis ten pozwala uznać praktykę handlową za „system promocyjny typu »piramida«” nawet w wypadku, gdy, jak wskazuje sąd odsyłający, istnieje jedynie pośredni związek między świadczeniami wpłacanymi przez nowych członków takiego systemu a wynagrodzeniem pobieranym przez dotychczasowych członków.

25

Należy przypomnieć, iż Trybunał orzekł już, że w braku rzeczywistej działalności gospodarczej pozwalającej wypracować dochody wystarczające, by sfinansować wynagrodzenie obiecane konsumentom, system promocyjny typu „piramida” opiera się jednoznacznie na wkładzie ekonomicznym wnoszonym przez jego uczestników, jako że możliwość uzyskania przez przystępującego do tego systemu wynagrodzenia zależy zasadniczo od opłat uiszczonych przez następnych przystępujących (wyrok z dnia 3 kwietnia 2014 r., 4finance, C‑515/12, EU:C:2014:211, pkt 21).

26

Tego typu system musi mieć strukturę piramidy, w tym znaczeniu, że jego trwałość wymaga przystępowania coraz to większej liczby nowych uczestników celem sfinansowania wynagrodzeń wypłacanym dotychczasowym członkom. Z jego logiki wynika także, że członkowie o najkrótszym stażu mają mniejsze szanse na otrzymanie wynagrodzenia za swój udział. System taki przestaje funkcjonować, kiedy przyrost liczby członków, który powinien teoretycznie zmierzać ku nieskończoności, aby system przetrwał, nie wystarcza już na finansowanie wynagrodzeń obiecanych wszystkim uczestnikom (wyrok z dnia 3 kwietnia 2014 r., 4finance, C‑515/12, EU:C:2014:211, pkt 22).

27

Z powyższego wynika, że uznanie systemu za „system promocyjny typu »piramida«” w rozumieniu pkt 14 załącznika I do dyrektywy 2005/29 wymaga, by przystępujący do takiego systemu wpłacali świadczenie finansowe (wyrok z dnia 3 kwietnia 2014 r., 4finance, C‑515/12, EU:C:2014:211, pkt 23).

28

Z tych samych względów taka kwalifikacja systemu wymaga istnienia związku między świadczeniami wpłacanymi przez nowo przystępujących członków a wynagrodzeniem pobieranym przez dotychczasowych członków (zob. podobnie wyrok z dnia 3 kwietnia 2014 r., 4finance, C‑515/12, EU:C:2014:211, pkt 27).

29

W odniesieniu do charakteru tego związku z brzmienia większości wersji językowych pkt 14 załącznika I do dyrektywy 2005/29 wynika, że finansowanie wynagrodzenia, jakie konsument może otrzymać, jest uzależnione „przede wszystkim” lub „głównie” od świadczeń wpłaconych następnie przez nowych uczestników systemu (zob. wyrok z dnia 3 kwietnia 2014 r., 4finance, C‑515/12, EU:C:2014:211, pkt 28).

30

Nie można natomiast wywnioskować z brzmienia tego przepisu, że wymagany związek finansowy musi być bezpośredni. Istotne jest uznanie świadczeń wpłacanych przez nowych uczestników takiego systemu za znaczące lub główne. Punkt 14 załącznika I do dyrektywy 2005/29 może zatem mieć zastosowanie do systemu, w którym istnieje pośredni związek między świadczeniami wpłacanymi przez nowych członków a wynagrodzeniem pobieranym przez dotychczasowych członków.

31

Ponadto przeciwna interpretacja tego przepisu mogłaby pozbawić go skuteczności, jako że wymóg bezpośredniego związku pozwalałby łatwo objeść bezwzględny zakaz obejmujący systemy promocyjne typu „piramida”.

32

W odniesieniu do związku finansowego wymaganego dla zaistnienia takiego „systemu promocyjnego typu »piramida«” z przedstawionych Trybunałowi akt sprawy wynika, że w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym szansa wygranej jest związana z nieograniczoną liczbą nowych graczy przyłączających się do systemu Lucky 4 All, od których to graczy wymagane są opłaty członkowskie i regularne składki. Co więcej, wydaje się, że górna granica wygranej, której prawdopodobieństwo wzrasta wraz z liczbą graczy, również przyczynia się do finansowania tego systemu. Taki związek finansowy zdaje się być pośredni, ale niewątpliwy. Do sądu odsyłającego należy jednak zbadanie tych okoliczności.

33

W każdym wypadku system taki jak system Lucky 4 All wydaje się spełniać przesłanki pozwalające uznać go za „praktykę handlową” w rozumieniu załącznika I do dyrektywy 2005/29, ponieważ jego celem jest osiąganie zysku dla samego systemu, czyli dla podmiotów go promujących, a nie tylko dla graczy. Do sądu odsyłającego należy upewnienie się co do tej kwestii.

34

W świetle całości powyższych rozważań na zadane pytanie należy udzielić odpowiedzi, iż pkt 14 załącznika I do dyrektywy 2005/29 należy interpretować w ten sposób, że przepis ten pozwala uznać praktykę handlową za „system promocyjny typu »piramida«” nawet w wypadku, gdy istnieje jedynie pośredni związek między świadczeniami wpłacanymi przez nowych członków tego systemu a wynagrodzeniem pobieranym przez dotychczasowych członków.

35

Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (szósta izba) orzeka, co następuje:

Punkt 14 załącznika I do dyrektywy 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r. dotyczącej nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniającej dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady („dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych”) należy interpretować w ten sposób, że przepis ten pozwala uznać praktykę handlową za „system promocyjny typu »piramida«” nawet w wypadku, gdy istnieje jedynie pośredni związek między świadczeniami wpłacanymi przez nowych członków tego systemu a wynagrodzeniem pobieranym przez dotychczasowych członków.