1. 

Niniejszym wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożonym przez Okresný súd Dunajská Streda (sąd okręgowy Dunajská Streda, Słowacja), sąd odsyłający zwraca się w istocie o udzielenie wskazówek odnośnie wykładni dyrektywy 2008/48/WE ( 2 ) regulującej umowy o kredyty konsumenckie. Zwraca się on z szeregiem powiązanych ze sobą pytań w przedmiocie zakresu harmonizacji na podstawie tej dyrektywy oraz w jakim stopniu stoi ona na przeszkodzie w szczególności wprowadzaniu bądź utrzymywaniu przez państwa członkowskie przepisów dotyczących wymogów formalnych związanych z zawieraniem umowy o kredyt. Sąd odsyłający zmierza do ustalenia: (i) czy wymóg sporządzania umowy o kredyt „w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku” jest autonomicznym pojęciem prawa Unii; (ii) czy obowiązek ten oznacza, że umowa powinna również zostać podpisana przez strony oraz czy wymagane informacje, które kredytodawca zobowiązany jest przekazać kredytobiorcy, powinny zostać zawarte w tym samym dokumencie, co umowa o kredyt; (iii) czy kredytodawca zobowiązany jest do wskazania dokładnych dat, na jakie przypada wymagalność zapłaty na podstawie umowy oraz do przekazania tabeli wskazującej zmniejszenie kapitału w trakcie dokonywania spłat przez okres obowiązywania umowy pożyczki; oraz (iv) czy określone sankcje obowiązujące na podstawie prawa krajowego, w sytuacji gdy kredytodawca nie przekazał wymaganych informacji, są proporcjonalne.

2.

Dyrektywa 2008/48 ma za zadanie realizację dwóch nadrzędnych celów: zapewnienie wysokiego i równoważnego poziomu ochrony konsumentów w celu zapewnienia ich zaufania oraz stworzenie prawdziwego rynku wewnętrznego. W celu realizacji tych celów zostały ustanowione zharmonizowane wspólnotowe ramy w wielu kluczowych obszarach ( 3 ). W celu umożliwienia konsumentom podejmowania decyzji przy pełnej znajomości faktów, powinni oni przed zawarciem umowy o kredyt otrzymać odpowiednie informacje, które konsument może rozważyć ( 4 ). Państwa członkowskie mogą utrzymywać lub wprowadzać przepisy krajowe dotyczące ważności umów o kredyt, które to przepisy są zgodne z prawem wspólnotowym ( 5 ). W celu umożliwienia konsumentom poznania swoich praw i obowiązków wynikających z umowy o kredyt powinna ona zawierać wszelkie niezbędne informacje podane w sposób jasny i zwięzły ( 6 ). Państwa członkowskie powinny ustanowić przepisy dotyczące sankcji mających zastosowanie do naruszeń przepisów krajowych przyjętych na mocy niniejszej dyrektywy oraz zapewnić ich wdrożenie. Wszelkie sankcje powinny być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające ( 7 ).

3.

Artykuł 1 stanowi, że celem dyrektywy 2008/48 jest harmonizacja niektórych aspektów przepisów ustawowych, wykonawczych i procedur administracyjnych państw członkowskich, dotyczących umów o kredyt konsumencki.

4.

Zgodnie z art. 2, dyrektywa 2008/48 ma zastosowanie do umów o kredyt, chyba że są one wyraźnie wyłączone z zakresu jej stosowania.

5.

Istotne znaczenie mają następujące definicje zawarte w art. 3:

[…]

[…]”.

6.

Przepisy dotyczące informacji i postępowania poprzedzającego zawarcie umów o kredyt znajdują się w rozdziale II. Artykuł 5 ust. 1 tego rozdziału, stanowi, że informacje poprzedzające zawarcie umowy przekazywane są w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku ( 8 ).

7.

Obowiązek przekazania informacji konsumentom w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku został również powtórzony w szeregu innych przepisów dyrektywy 2008/48 ( 9 ).

8.

Artykuł 10 ust. 1 stanowi:

„Umowy o kredyt sporządza się w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku.

Wszystkie umawiające się strony otrzymują egzemplarz umowy o kredyt. Niniejszy artykuł pozostaje bez uszczerbku dla wszelkich przepisów krajowych dotyczących ważności umów o kredyt, które są zgodne z prawem wspólnotowym”.

9.

Artykuł 10 ust. 2 zawiera wykaz 22 pozycji informacji, które winny być określone w umowie o kredyt w sposób jasny i zwięzły (zwanych dalej „wymaganymi informacjami”). Wykaz ten obejmuje między innymi:

Tabela spłat wskazuje należne płatności oraz okresy i warunki zapłaty takich kwot; poszczególne spłaty przedstawione są w tabeli w rozbiciu na mniejsze elementy w celu uwidocznienia spłaty kapitału, odsetek wyliczonych na podstawie stopy oprocentowania kredytu i, w stosownych przypadkach, kosztów dodatkowych; w przypadku gdy stopa oprocentowania nie jest stała lub gdy koszty dodatkowe mogą ulegać zmianie na mocy umowy o kredyt, tabela spłat zawiera jasne i zwięzłe wskazanie, że dane liczbowe zawarte w tabeli zachowują ważność wyłącznie do następnej zmiany stopy oprocentowania kredytu lub dodatkowych kosztów, zgodnie z umową o kredyt;

[…]”.

10.

Artykuł 10 ust. 3 stanowi: „W przypadku gdy zastosowanie ma ust. 2 lit. i), kredytodawca w każdym czasie udostępnia konsumentowi bezpłatnie oraz przez cały okres obowiązywania umowy o kredyt zestawienie w formie tabeli spłat”.

11.

Artykuł 22 stanowi, że w zakresie, w jakim niniejsza dyrektywa zawiera zharmonizowane przepisy, państwa członkowskie nie mogą utrzymywać w swoim prawie krajowym ani wprowadzać do niego przepisów odbiegających od tych, które zostały ustanowione w niniejszej dyrektywie.

12.

Zgodnie z art. 23 państwa członkowskie powinny przewidzieć skuteczne, proporcjonalne i odstraszające sankcje mające zastosowanie w przypadku naruszenia przepisów krajowych przyjętych zgodnie z dyrektywą.

13.

Dyrektywa 97/7/WE ( 10 ) zawiera przepisy mające na celu ochronę konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość. Zgodnie z art. 4 przed zawarciem umowy na odległość konsument powinien otrzymać określone informacje ( 11 ). Artykuł 5 wskazanej dyrektywy, zatytułowany „Pisemne potwierdzenie informacji”, stanowi w ust. 1:

„W stosownym czasie podczas wykonywania umowy konsument musi otrzymać w formie pisemnej lub na innym trwałym, dostępnym dla niego nośniku potwierdzenie informacji określonych w art. 4 ust. 1 lit. a)–f), najpóźniej jednak w chwili dostawy w przypadku dóbr nieprzeznaczonych dla osób trzecich, chyba że informacje te zostały wcześniej przekazane konsumentowi przed zawarciem umowy w formie pisemnej lub na wspomnianym trwałym i dostępnym nośniku.

[…]” ( 12 ).

14.

Zgodnie ze słowackim kodeksem cywilnym ( 13 ) czynność prawna w formie pisemnej jest ważna, jeżeli dokument została podpisana przez osoby nią związane ( 14 ). Czynność prawna jest nieważna, jeżeli nie została dokonana w sposób przewidziany ustawą (lub wynikający z umowy stron).

15.

Zgodnie ze słowackim kodeksem handlowym ( 15 ) warunki handlowe podmiotu gospodarczego mogą zostać włączone do umowy o kredyt w drodze odesłania.

16.

Umowa o kredyt konsumencki wymaga zachowania formy pisemnej, przy czym każda strona umowy otrzymuje co najmniej jeden egzemplarz umowy w udokumentowanej formie lub na innym trwałym nośniku ( 16 ). Umowa o kredyt konsumencki powinna zawierać, między innymi, kwotę, liczbę i terminy wymagalności rat spłaty kapitału, odsetek i innych opłat oraz w stosownych przypadkach, kolejność, w jakiej płatności będą zaliczane na poczet spłaty różnych należnych sald, dla których stosuje się różne stopy oprocentowania kredytu konsumenckiego ( 17 ). Konsumenci posiadają prawo do żądania zestawienia w formie tabeli spłat (jeżeli kapitał jest spłacany) ( 18 ) w dowolnym czasie w okresie obowiązywania umowy o kredyt ( 19 ).

17.

Kredyt konsumencki uważa się za bezpłatny, jeżeli umowa o kredyt konsumencki nie ma formy pisemnej i nie zawiera elementów, o których mowa w ustawie o kredycie konsumenckim ( 20 ).

18.

W dniu 29 czerwca 2011 r. skarżąca w postępowaniu głównym, Home Credit Slovakia a.s (zwana dalej „kredytodawcą”) i K. Bíróová, (zwana dalej „kredytobiorcą” lub „K. Bíróovą”) zawarły umowę o kredyt konsumencki z wykorzystaniem gotowego formularza, który należało wypełnić na piśmie. K. Bíróová uzyskała kredyt w wysokości 700 EUR. Wyraziła ona zgodę na spłatę całkowitej kwoty w wysokości 1087,56 EUR w ratach miesięcznych po 32,50 EUR. Spłatę pożyczki przewidziano na okres 36 miesięcy od dnia udzielenia kredytu.

19.

Kredytobiorca podpisał umowę o kredyt, i potwierdził, że otrzymał warunki kredytu oraz iż wyraża zgodę na związanie się nimi. Do umowy o kredycie załączono „Warunki umowy o kredyt spółki Home Credit Slovakia, a.s. – kredyt gotówkowy” (zwane dalej „ogólnymi warunkami handlowymi”), które oznaczono kodem ISH 111 w górnym rogu każdej strony. Kredytobiorca, podpisując umowę, potwierdził, że otrzymał ogólne warunki handlowe i wyraża na nie zgodę, rozumie wszystkie postanowienia tych warunków, a także zgodził się na związanie się tymi warunkami. Tekst ogólnych warunków handlowych nie został podpisany ani przez kredytodawcę, ani przez kredytobiorcę. Warunki te wskazują między innymi, że kredytobiorca jest zobowiązany do spłaty przyznanego kredytu należycie i terminowo, w formie rat płatnych co miesiąc, których liczba, kwota i termin płatności zostały określone w umowie. Kredytobiorca jest uprawniony, w dowolnym czasie przez cały okres obowiązywania umowy o kredyt, do zażądania bez opłaty zestawienia w formie tabeli spłat, w którym wskazane są raty, które należy spłacić, zasady i warunki ich spłaty, włącznie z rozbiciem każdej raty na spłatę kapitału, odsetek i ewentualnie dodatkowych opłat.

20.

Warunki kredytu nie zawierają bardziej szczegółowych zasad dotyczących obliczenia odsetek od kapitału ani postanowień o tym, jaka część raty miesięcznej (32,50 EUR) ma być wykorzystana do spłaty odsetek i opłat, a jaka do spłaty pożyczonego kapitału.

21.

Kredytobiorca dokonał spłaty jedynie dwóch rat na podstawie umowy. W dniu 26 kwietnia 2012 r. kredytodawca wezwał do zapłaty pełnej kwoty należnego kredytu. Zażądał on spłaty: (i) należnego kapitału; (ii) odsetek; (iii) odsetek za zwłokę; oraz (iv) kar za opóźnienie zgodnie z umową. Kredytobiorca nie dokonał żadnej płatności. Kredytodawca następnie wniósł powództwo o zapłatę kwoty 1155,52 EUR z odsetkami za zwłokę w wysokości 0,024% dziennie od kwoty 778,34 EUR od dnia 11 lutego 2014 r. do dnia dokonania zapłaty zaległego długu.

22.

Sąd odsyłający wyjaśnił, że zgodnie z przepisami prawa krajowego umowa o kredyt konsumencki wymaga zachowana formy pisemnej i powinna ona zawierać określone informacje dotyczące, między innymi, kwoty, liczby i terminów wymagalności rat spłaty kapitału, odsetek i innych opłat oraz w stosownych przypadkach, informacji dotyczących spłat ( 21 ). Umowa o kredyt, która nie została podpisana przez strony, nie spełnia wymogów zawartych w przepisach prawa krajowego, w związku z czym jest nieważna ( 22 ). W postępowaniu głównym informacje te (część wymaganych informacji) zawarte są w niepodpisanych ogólnych warunkach handlowych. Powstaje zatem pytanie, czy umowa o kredyt konsumencki zawarta w dniu 29 czerwca 2011 r. jest ważna. W związku z powyższym stanem faktycznym sąd odsyłający zwrócił się o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie siedmiu pytań, które być może będą bardziej zrozumiałe, jeżeli zostaną przedstawione w streszczonej postaci:

W przedmiocie pytań pierwszego i drugiego

W przedmiocie pytań trzeciego i czwartego

W przedmiocie pytań piątego i szóstego

W przedmiocie pytania siódmego

23.

Uwagi na piśmie zostały przedstawione przez rządy niemiecki i słowacki oraz Komisję Europejską. Na rozprawie, która miała miejsce w dniu 24 lutego 2016 r., rząd słowacki i Komisja przedstawiły uwagi ustne.

24.

Technika regulacyjna polegająca na przedstawianiu konsumentom informacji opiera się na zasadzie, że należycie poinformowany konsument jest w stanie dokonać wyboru najkorzystniejszej oferty kredytowej, zmierzając do zapewnienia, iż jest świadomy swoich praw i zobowiązań wynikających z umowy o kredyt konsumencki. Realizacja tych celów wymaga, aby dostarczane informacje nie miały efemerycznego charakteru, lecz aby konsument miał do nich stały dostęp.

25.

Mając na uwadze powyższy stan faktyczny, art. 3 lit. m) dyrektywy 2008/48 zawiera następującą definicję wyrażenia „trwały nośnik”: „urządzenie umożliwiające konsumentowi przechowywanie informacji kierowanych do niego osobiście w sposób, który daje mu do nich dostęp w przyszłości przez okres odpowiedni do celów, jakim te informacje służą, i który pozwala na odtworzenie przechowywanych informacji w niezmienionej postaci”. Brak jest natomiast definicji wyrazów „forma papierowa”. W celu określenia zatem znaczenia tych pojęć należy odwołać się do ich zwyczajowego znaczenia w języku potocznym, przy jednoczesnym uwzględnieniu kontekstu prawodawczego, jak również celów dyrektywy 2008/48 ( 23 ).

26.

W kontekście art. 10 ust. 1, wyrazy „forma papierowa” obejmują nośnik, na którym sporządzana jest i przekazywana konsumentowi umowa o kredyt. Z wyrazów „lub inny trwały nośnik” wynika domniemanie, że „formę papierową” należy uznać za szczególną postać trwałego nośnika lub sposobu przekazania treści umowy o kredycie konsumentowi dla potrzeb dyrektywy 2008/48. Artykuł 10 ust. 1 akapit drugi stanowi, że wszystkie umawiające się strony otrzymują egzemplarz umowy o kredyt. Z powyższego również wynikałoby, że art. 10 ust. 1 dotyczy nośnika, na jakim umowa udostępniana jest konsumentowi.

27.

Umowa o kredyt w formie papierowej posiada następujące cechy spełniające wymogi art. 3 lit. m) dyrektywy 2008/48 (definicja „trwałego nośnika”): umożliwia ona konsumentowi przechowywanie informacji kierowanych do niego osobiście oraz zapewnia, że treść umowy o kredyt nie ulegnie zmianie, a także, iż informacje będą dostępne przez stosowny okres. Pozostaje to zgodne z celem uzyskania wysokiego poziomu ochrony konsumentów, w szczególności poprzez zapewnienie, że konsument będzie świadomy swoich praw i obowiązków wynikających z umowy o kredyt.

28.

Identyczne podejście odzwierciedlają inne przepisy dyrektywy 2008/48 dotyczące prawa konsumentów do uzyskania informacji w przedmiocie umowy o kredyt ( 24 ).

29.

Wobec powyższego wymóg sporządzenia umowy o kredyt w formie papierowej wskazuje, że musi również zostać zachowana forma pisemna – co pozostaje zgodne z powszechnym znaczeniem wymogu zawartego w art. 10 ust. 1 sporządzenia umowy o kredyt w formie papierowej.

30.

Sąd odsyłający stwierdził w postanowieniu odsyłającym (co zostało potwierdzone przez rząd słowacki i Komisję), że w słowackiej wersji językowej art. 10 ust. 1 „forma papierowa” została wyrażona jako „písomne”, co należy dosłownie przetłumaczyć na język angielski jako „w formie pisemnej”. Zdaje się jednak, że dobór słownictwa prawdopodobnie odzwierciedla wymóg prawa krajowego, iż dokument musi zostać podpisany przez strony umowy, natomiast nie jest ścisłym odpowiednikiem wyrazów „forma papierowa”, użytych w innych wersjach językowych dyrektywy 2008/48 ( 25 ).

31.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w przypadku wystąpienia rozbieżności między różnymi wersjami językowymi tekstu prawa Unii dany przepis należy interpretować z uwzględnieniem ogólnej systematyki i celu uregulowania, którego przepis ten jest częścią ( 26 ).

32.

W kontekście art. 10 ust. 1 wyrażenie „w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku” jest pojęciem prawa Unii, w związku z czym musi ono mieć takie samo znaczenie we wszystkich państwach członkowskich. Z pkt 24 i 26 powyżej wynikałoby, iż wyrazy te odnoszą się do sposobu przekazania umowy o kredyt konsumentowi.

33.

Ze swojej strony dodam, że wyrażenie „w formie pisemnej” zostało zinterpretowane jako synonim wyrażenia „forma papierowa” w kontekście art. 5 ust. 1 dyrektywy w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość ( 27 ). W wyroku w sprawie Content Services, Trybunał rozpatrywał, czy kierując się praktyką handlową polegającą na udostępnieniu konsumentom udzielanych przed zawarciem umowy informacji takich jak przewidziane w art. 4 ust. 1 tej dyrektywy wyłącznie za pomocą hiperlinku na stronie internetowej, zainteresowane przedsiębiorstwo spełniało wymóg zapewnienia, że konsument otrzymuje pisemne potwierdzenie wymaganych informacji. Trybunał uznał, że wyrazy „w formie pisemnej” stanowią alternatywę dla „innego trwałego nośnika” ( 28 ).

34.

W związku z powyższym, pomimo że w słowackiej wersji językowej dyrektywy jest mowa o wynikającym z art. 10 ust. 1 obowiązku sporządzenia umowy o kredyt „w formie pisemnej”, a nie „w formie papierowej”, uważam, iż oba wymienione wyrażenia mają takie samo znaczenie dla potrzeb tego przepisu.

35.

Definicja wyrażenia „umowa o kredyt” zawarta jest w art. 3 lit. c) dyrektywy 2008/48. Z wyraźnego brzmienia art. 10 ust. 2 wynika, że zawarte w nim informacje muszą zostać określone w umowie o kredyt. Choć informacje te i umowa o kredyt niekoniecznie muszą być ujęte w jednym dokumencie, niemniej jednak wszelkie umowy muszą być sporządzone w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku, aby uczynić zadość art. 10 ust. 1.

36.

Pogląd ten znajduje potwierdzenie w systematyce dyrektywy 2008/48. Informacje udzielane przed zawarciem umowy zgodnie z art. 5 niekoniecznie muszą zostać przekazane w tym samym dokumencie, który zawiera ofertę (art. 5 ust. 1). Informacje te przekazywane są w skrojonym na miarę dokumencie zatytułowanym „standardowy europejski arkusz informacyjny dotyczący kredytu konsumenckiego” ( 29 ). Przekazanie wymaganych informacji w odrębnym dokumencie niż sama umowa o kredyt nie jest zatem w świetle powyższego niezgodne z systematyką prawodawczą dyrektywy 2008/48.

37.

Żadne postanowienie art. 10 nie wskazuje, że umowa o kredyt musi zostać podpisana przez strony ani, że musi składać się z jednego dokumentu ( 30 ). Stwierdzenie, że art. 10 „pozostaje bez uszczerbku dla wszelkich przepisów krajowych dotyczących ważności umów o kredyt” w związku z motywem 30, który stanowi, iż dyrektywa 2008/48 nie reguluje kwestii związanych z ważnością umów o kredyt, wskazuje, iż kwestie formalne związane z zawarciem umowy nie są przedmiotem regulacji tego przepisu.

38.

Stopień, w jakim państwa członkowskie zachowują swobodę w zakresie utrzymywania bądź wprowadzania przepisów krajowych dotyczących umów o kredyt konsumencki, pozostaje spornym zagadnieniem. Trudno dokładnie określić moment, w którym zharmonizowane zasady wyłączają taką swobodę, jednakże sąd odsyłający zmierza właśnie do ustalenia tegoż momentu.

39.

Z dokonywanej w świetle motywów 9 i 10 dyrektywy 2008/48 wykładni art. 22 ust. 1 tej dyrektywy wynika, że jeśli chodzi o umowy o kredyt wchodzące w zakres jej stosowania, przewiduje ona pełną harmonizację. Tym samym, w dziedzinach, które są zharmonizowane, państwa członkowskie nie są uprawnione do utrzymywania lub wprowadzania przepisów krajowych innych niż przewidziane w dyrektywie 2008/48 ( 31 ).

40.

Jednakże z art. 1 jasno wynika, że dyrektywa 2008/48 przewiduje harmonizację jedynie niektórych aspektów przepisów krajowych państw członkowskich dotyczących umów o kredyt konsumencki. Tam, gdzie przepisy nie zostały zharmonizowane, państwa członkowskie powinny mieć swobodę utrzymywania lub wprowadzania przepisów krajowych.

41.

Pozostaje bezspornym, że umowa o kredyt rozpatrywana w postępowaniu głównym objęta jest zakresem stosowania dyrektywy 2008/48. Istnieje zatem konieczność ustalenia zakresu harmonizacji na podstawie przepisów prawa Unii.

42.

Z brzmienia art. 10 ust. 1 i 2 wynika, że dyrektywa 2008/48 przewiduje harmonizację rodzaju informacji zamieszczanych w umowach o kredyt: wszystkie 22 elementy wymienione w tym drugim przepisie muszą zostać przekazane konsumentowi w umowie o kredyt. Przedmiotem regulacji dyrektywy 2008/48 jest również sposób, w jaki powinny być przekazywane informacje określone w art. 10 ust. 2 (w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku), a wymóg, że zostaną one określone „[…] w sposób jasny i zwięzły […]”.

43.

O ile prawdą jest, że przepisy prawa Unii określają wymogi formalne w innych sektorach, na przykład co się tyczy europejskiego nakazu zapłaty ( 32 ), to kwestie formalne związane z zawieraniem umów nie są objęte zakresem stosowania dyrektywy 2008/48. W związku z powyższym, kwestia, czy umowa o kredyt jest podpisana, czy też wymagane informacje i warunki, na jakich kredyt jest udzielany, zawarte są w jednym dokumencie – nie jest objęta zakresem harmonizacji dyrektywy 2008/48.

44.

Precyzyjne stanowisko wynikające z prawa słowackiego nie jest w pełni oczywiste. Z jednej strony słowacki kodeks cywilny stanowi, że czynność prawna w formie pisemnej jest ważna, jeżeli dokument został podpisany przez związane nim osoby ( 33 ). Z drugiej strony słowacki kodeks handlowy umożliwia włączenie warunków handlowych danego podmiotu do umowy o kredyt w drodze odesłania ( 34 ). Ustawa o kredytach konsumenckich określa, jakie element powinna zawierać umowa o kredyt konsumencki ( 35 ). Trybunał nie posiada jednak wiedzy na temat wzajemnej relacji poszczególnych wskazanych przepisów prawa krajowego.

45.

Okoliczności przytoczone w postanowieniu odsyłającym wskazują, iż sama umowa o kredyt, (którą kredytobiorca podpisał) zawierała niektóre elementy wymaganych informacji określonych w art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48. Ogólne warunki handlowe kredytodawcy zawierały niektóre (być może nie wszystkie) z pozostałych elementów wymaganych informacji – nie zostały podpisane ani przez kredytobiorcę ani przez kredytodawcę. Nie jest jasne czy – a jeśli tak, w jakim zakresie – w podpisanej umowie o kredyt zwrócono uwagę kredytobiorcy, w którym miejscu ogólnych warunków handlowych należy szukać elementów wymaganych informacji nieujętych w podpisanej umowie o kredyt.

46.

Wspomagając Trybunał w udzielaniu wskazówek sądowi krajowemu, podchodzę do zagadnienia w poniżej wskazany sposób.

47.

W pierwszej kolejności, czy dyrektywa 2008/48 stoi na przeszkodzie przepisowi prawa krajowego, który narzucałby wymóg umieszczenia wszystkich wymaganych informacji na piśmie w jednym podpisanym dokumencie?

48.

Moim zdaniem odpowiedź na to pytanie brzmi „nie”. Wymagane informacje zostałyby ujęte w formie papierowej, a następnie przekazane konsumentowi, tym samym czyniąc zadość wymogom art. 10 ust. 1 i 2. Uwaga konsumenta zostałaby z łatwością ukierunkowana na informacje niezbędne dla umożliwienia mu dokonania świadomego wyboru, bowiem przedmiotowe informacje byłyby zawarte w jednym dokumencie. Taki wymóg zawarty w przepisach prawa krajowego sprzyjałby zatem realizacji celu dyrektywy, jakim jest zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumenta, a zarazem, moim zdaniem, nie utrudniałby realizacji drugiego celu dyrektywy, to znaczy promocji jednolitego rynku ( 36 ). Pomimo, że dyrektywa 2008/48 nie zawiera wymogu umieszczenia wszystkich wymaganych informacji w jednym dokumencie, to nie zakazuje ona też stosowania takich rozwiązań.

49.

Nie oznacza to, że państwa członkowskie posiadają pełną swobodę narzucania dodatkowych wymogów formalnych, co się tyczy zawierania umów o kredyt konsumencki. Na przykład Trybunał zadał na rozprawie pytanie, czy byłoby dopuszczalne zalecenie, aby każda umowa o kredyt konsumencki była podpisywana przez obie strony w obecności notariusza. Być może takie rozwiązanie istotnie przyczyniłoby się do wzmożenia ochrony konsumenta. Stanowiłoby ono zarazem naruszenie równowagi osiągniętej przez dyrektywę pomiędzy bliźniaczymi celami wysokiego poziomu ochrony konsumenta a promocją funkcjonowania jednolitego rynku, z oczywistą szkodą dla tego drugiego celu. Zobowiązałoby ono obie strony (jednakże obciążając zasadniczo kredytodawców) do poszanowania wymogów formalnych, powstałych w wyniku ponoszenia wyższych kosztów; takie rozwiązanie mogłoby działać na szkodę kredytodawców mających siedzibę w innym państwie członkowskim niż konsument. Z tych względów uważam, że taki wymóg wykraczałby poza zakres uznania, z którego nadal korzystają państwa członkowskie w zakresie tworzenia wymogów na podstawie przepisów prawa krajowego, co się tyczy zawierania takich umów.

50.

Po drugie, czy dyrektywa 2008/48 stoi na przeszkodzie przepisowi prawa krajowego, który zezwalałby na przekazywanie elementów wymaganych informacji w formie papierowej w ogólnych warunkach handlowych kredytodawcy, zamiast w (podpisanej) umowie o kredyt konsumencki?

51.

Moim zdaniem odpowiedź na to pytanie również brzmi „nie”, z zastrzeżeniem spełnienia niektórych dodatkowych przesłanek. Tak jak w poprzednim przypadku wymagane informacje byłyby w formie papierowej, a następnie wszystkie byłyby przekazywane konsumentowi, tym samym (choć zostałyby one rozdzielone pomiędzy dwoma dokumentami), w dalszym ciągu czyniąc zadość wymogom art. 10 ust. 1 i 2. Jak do tej pory, brzmi nieźle. Jeżeli jednak informacje zostają rozdzielone pomiędzy dwoma dokumentami, zachodzi oczywiste ryzyko, że konsument faktycznie nie będzie miał możliwości dokonania świadomej i w odpowiednim czasie oceny zaproponowanej mu umowy, jak to przewiduje dyrektywa 2008/48.

52.

Uważam wobec powyższego, że powinny zaistnieć następujące minimalne dodatkowe – to znaczy, określone przepisami prawa krajowego – przesłanki, aby takie rozwiązanie mogło być dopuszczalne: (i) odrębne dokumenty łącznie zawierające wszystkie wymagane informacje winny być przekazywane konsumentowi w tym samym momencie przed zawarciem umowy (co umożliwiłoby konsumentowi ocenę zaproponowanych ustaleń, zanim wyrazi on zgodę na związanie się nimi); (ii) sama umowa kredytowa powinna zawierać jasne i precyzyjne odesłania do właściwych konkretnych postanowień ogólnych warunków handlowych kredytodawcy, tym samym umożliwiając konsumentowi ustalenie, w jakim dokładnie miejscu należy szukać każdego z elementów wymaganych informacji, jeżeli nie były one zawarte w umowie o kredyt ( 37 ); (iii) istniałaby potrzeba dostarczenia jednoznacznego dowodu, że konsumentowi rzeczywiście przekazano w odpowiednim czasie (w każdym razie przed zawarciem umowy o kredyt konsumencki) całość wymaganych informacji.

53.

Do sądu krajowego – który jest wyłącznie właściwy do oceny stanu faktycznego i dokonywania wykładni, co się tyczy funkcjonowania przepisów krajowych – należy dokonanie oceny, czy przepisy prawa krajowego są zgodne z niniejszymi wskazówkami, a w konsekwencji, czy dyrektywa 2008/48 stoi im na przeszkodzie.

54.

Doszłam zatem do wniosku, że wyrazy, o których mowa w art. 10 dyrektywy 2008/48, „w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku”, obejmują swoim zakresem zarówno warunki umowy kredytowej zawartej przez strony, jak również elementy informacji wymienione w art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48, które stanowią część umowy o kredyt. Artykuł 10 nie wprowadza wymogu, że umowa o kredyt winna zostać podpisana przez strony, ani że informacje wymienione w art. 10 ust. 2 winny zostać przekazane w jednym dokumencie. Dyrektywa 2008/48 nie stoi na przeszkodzie przepisowi prawa krajowego, który wprowadza wymóg umieszczenia wszystkich wymaganych informacji na piśmie w jednym podpisanym dokumencie. Dyrektywa 2008/48 również nie stoi na przeszkodzie przepisowi prawa krajowego, który zezwala na przekazywanie elementów wymaganych informacji w formie papierowej lub na innym trwałym nośniku w ogólnych warunkach handlowych kredytodawcy, zamiast w samej (podpisanej) umowie o kredyt konsumencki, jednakże pod warunkiem zaistnienia co najmniej następujących przesłanek: (i) odrębne dokumenty łącznie zawierające wszystkie wymagane informacje winny być przekazane konsumentowi w tym samym momencie przed zawarciem umowy; (ii) sama umowa kredytowa powinna zawierać jasne i precyzyjne odesłania do wymaganych informacji, ze wskazaniem, w jakim dokładnie miejscu należy ich szukać w ogólnych warunkach handlowych; oraz (iii) kredytodawca powinien móc udowodnić, że przekazał wymagane informacje konsumentowi przed zawarciem umowy. Do sądu krajowego należy ocena, czy przepisy prawa krajowego spełniają te przesłanki, a w konsekwencji, czy dyrektywa 2008/48 stoi im na przeszkodzie.

55.

Artykuł art. 10 ust. 2 lit. h) dyrektywy 2008/48 stanowi, że „kwota, liczba i częstotliwość płatności, jakich ma dokonać konsument” jest elementem wymaganych informacji, jakich należy udzielić konsumentowi. Przepis ten nie stanowi, iż umowa o kredyt powinna określać konkretne daty wymagalności poszczególnych płatności. Zachodzi pewne sprzężenie pomiędzy informacjami udzielanymi konsumentom przed zawarciem umowy (art. 5) a momentem zawarcia umowy (art. 10) ( 38 ). Jest to zgodne z realizowanym przez dyrektywę 2008/48 celem ochrony konsumentów. Konsumentowi muszą być znane terminy wymagalności spłat. Jednakże z zastrzeżeniem, że kredytodawca posługuje się obiektywnie możliwymi do zidentyfikowania parametrami, cel ten zostaje zrealizowany. Odwołanie się do kalendarza jest oczywistym sposobem, posługując się sformułowaniem takim, jak zaproponowane przez sąd odsyłający – na przykład „miesięczne raty są należne najpóźniej do 15 dnia każdego miesiąca kalendarzowego”.

56.

Prace legislacyjne wskazują, że obowiązek określenia kwoty, liczb i częstotliwości spłat został po raz pierwszy wprowadzony dyrektywą 90/88/EWG ( 39 ), która dodała go do art. 4 ust. 2 lit. c) dyrektywy 87/102/EWG ( 40 ). Wierzycielom w sposób wyraźny umożliwiono dokonanie wyboru pomiędzy określeniem ilości i częstotliwości płatności a ich datami. Nie uważam, iż obecne brzmienie w jakiś sposób wprowadziło (nowy) wymóg wskazania dokładnych dat.

57.

Doszłam zatem do wniosku, że wyrazy „częstotliwość płatności” w art. 10 ust. 2 lit. h) dyrektywy 2008/48 nie nakładają na kredytodawcę obowiązku określenia w umowie o kredyt dokładnej daty, kiedy należy dokonywać poszczególnych płatności.

58.

W przypadku gdy ma miejsce spłata kapitału w ramach umowy o kredyt na czas określony, konsument jest uprawniony do otrzymywania, na wniosek i bez opłat, w każdym czasie przez cały okres obowiązywania umowy o kredyt, zestawienia w formie tabeli spłat. Sąd odsyłający zastanawia się, czy ww. tabela powinna być również umieszczana w zawartej przez strony umowie o kredyt.

59.

Moim zdaniem nie.

60.

Artykuł 10 ust. 2 lit. i) harmonizuje niektóre aspekty przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących wymogu przekazania tabeli spłat oraz treści tejże tabeli. Tym samym, nastąpiła pełna harmonizacja zasad, kiedy można występować z wnioskiem o przekazanie tabeli oraz jakie informacje winna ona zawierać.

61.

Z brzmienia art. 10 ust. 2 lit. i) wynika, że konsument ma prawo do składania wniosku o tabelę spłat w każdym czasie przez cały okres obowiązywania umowy o kredyt. Gdyby kredytodawcy byli zobowiązani do przekazywania tabeli tylko w chwili podpisania umowy, to wówczas wyrazy „[…] prawo konsumenta do otrzymywania, na wniosek i bez opłat, w każdym czasie przez cały okres obowiązywania umowy o kredyt, zestawienia w formie tabeli spłat” byłyby bezprzedmiotowe, a prawo, z którego konsument korzysta, w konsekwencji stałoby się znacznie mniej użyteczne. Tabela spłat przekazana z chwilą wejścia w życie umowy o kredyt jest niczym więcej niż deklaracją zamiarów. Nie wskazuje ona konsumentowi, jak on sobie radzi ze spłatą kredytu. W tym celu potrzebna jest mu zaktualizowana tabela.

62.

Taka wykładnia znajduje potwierdzenie w treści art. 10 ust. 3, który w związku z art. 10 ust. 2 lit. i) wskazuje, iż kredytodawca zobowiązany jest do przekazania kredytobiorcy na jego wniosek zaktualizowanej tabeli spłat

63.

W związku z powyższym wnoszę, że art. 10 ust. 2 lit. i) dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, iż tabelę spłat należy przekazać w przypadku, gdy ma miejsce spłata kapitału w ramach umowy o kredyt na czas określony, a konsument żąda przekazania tabeli spłat. W braku tych dwóch przesłanek kredytodawcy nie są zobowiązani do udzielania takich informacji na podstawie dyrektywy 2008/48. Jednakże nie uważam, iż przepis prawa krajowego przewidujący przekazanie dodatkowej tabeli z chwilą wejścia w życie umowy o kredyt mógłby podważać którykolwiek z celów realizowanych przez dyrektywę 2008/48. Nie sądzę zatem, iż państwa członkowskie nie mogą wprowadzić przepisu zobowiązującego kredytodawców do dostarczenia jej.

64.

W swoim ostatnim pytaniu sąd krajowy w istocie zmierza do ustalenia, czy zostało spełnione kryterium proporcjonalności przewidziane w art. 23 dyrektywy 2008/48 przez § 11 ustawy o kredycie konsumenckim, który przewiduje sankcję za naruszenie ciążącego na kredytodawcy obowiązku udzielenia informacji wymienionych w art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 (transponowanej ustawą o kredycie konsumenckim), skutkującą w ten sposób, że przyznany kredyt uważa się za bezpłatny ( 41 ) (a więc kredytobiorca jest jedynie zobowiązany do spłaty kapitału).

65.

Pytanie zostało postawione w sposób bardzo ogólny i abstrakcyjny. Do pewnego stopnia jest to nieuniknione. Sąd krajowy nie otrzymał bowiem jeszcze od Trybunału wskazówek umożliwiających mu rozstrzygnąć, czy wymogi zawarte w art. 10 dyrektywy 2008/48, regulującym treść umowy o kredyt, przetransponowanym do prawa krajowego, zostały spełnione. W związku z powyższym, o ile nie nastąpiło naruszenie przepisów krajowych transponujących przedmiotowe obowiązkowe wymogi, stosowanie sankcji nie jest konieczne. Tym niemniej, oczywistym jest, iż pytanie nie jest hipotetyczne ani pobawione znaczenia dla rozstrzygnięcia postępowania zawisłego przed sądem krajowym. W przypadku jeżeli sąd krajowy uzna, iż miało miejsce naruszenie, to wówczas winien on zastosować „skuteczne, proporcjonalne i odstraszające” sankcje.

66.

Artykuł 23 dyrektywy stanowi, że sankcje mające zastosowanie w przypadku naruszenia przepisów krajowych, w których zostały wyszczególnione wymagane informacje określane w umowie o kredyt, powinny być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające; przy czym państwa członkowskie podejmują wszelkie niezbędne środki w celu wdrożenia tych sankcji. W tych granicach wybór owych sankcji pozostaje w gestii państw członkowskich ( 42 ). Trybunał również orzekał, że sankcje powinny być odpowiednio surowe w stosunku do wagi naruszeń, które są przez nie karane, zwłaszcza przy zapewnieniu rzeczywiście odstraszającego skutku i przy poszanowaniu ogólnej zasady proporcjonalności ( 43 ).

67.

Sankcja opisana przez sąd krajowy skutkuje tym, że pozbawia ona kredytodawcę wszelkiego zysku od transakcji (lub ujmując rzecz nieco odmiennie, zobowiązuje go do zrezygnowania z dochodu, jaki przyniosłaby pożyczona kwota w innych okolicznościach) oraz zobowiązuje go do ponoszenia kosztów związanych z obsługą kredytu i zainkasowaniem spłaty kapitału od kredytobiorcy. Intuicyjnie zdaje się przekonującym, iż taka sankcja powinna być zarówno skuteczna, jak i odstraszająca.

68.

Pozostaje natomiast kwestia proporcjonalności takiej sankcji.

69.

W tym miejscu należy stwierdzić, iż Trybunał nie dysponuje elementami stanu faktycznego ani prawnego, które są konieczne do udzielenia użytecznej odpowiedzi ( 44 ). W postanowieniu odsyłającym stwierdzono jedynie (w brzmieniu samego pytania siódmego), że chodzi tu o przepis krajowego, „zgodnie z którym brak większości wymaganych w art. 10 ust. 2 dyrektywy elementów umowy o kredyt skutkuje tym, iż przyznany kredyt uważa się za bezpłatny”. (podkreślenie własne). Nie jest jednak oczywistym, co w istocie oznacza wyrażenie „większość elementów” ani czy przepisy prawa krajowego traktują niektóre spośród 22 wymaganych elementów wymienionych w art. 10 ust. 2 dyrektywy jako bardziej istotne od pozostałych (w związku z czym pominięcie ich stanowi naruszenie większej wagi), ani też w jakim dokładnie momencie (w kategoriach wagi naruszenia) dochodzi do uruchomienia sankcji.

70.

W związku z powyższym proponuję, aby przy udzielaniu odpowiedzi na pytanie siódme, Trybunał wezwał sąd krajowy do dokonania oceny w każdym indywidualnym przypadku, czy pominięcie w umowie o kredyt konsumencki niektórych konkretnych elementów wymaganych informacji wymienionych w art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 stanowiłoby istotne zagrożenie dla zdolności konsumenta do dokonania oceny czy zawarcie transakcji kredytowej jest pożądane – w celu ustalenia, czy sankcja skutkująca tym, że kredytodawca zobowiązany jest do zrezygnowania z wszystkich odsetek oraz do ponoszenia wszystkich kosztów związanych z umową o kredyt, jest proporcjonalna, czy też bardziej odpowiednia byłaby łagodniejsza sankcja.

71.

W świetle powyższych rozważań sądzę, że Trybunał powinien udzielić odpowiedzi na pytania podniesione przez Okresný súd Dunajská Streda (sąd okręgowy Dunajská Streda, Słowacja) w następujący sposób: