1. 

Znajdujące zastosowanie od dnia 11 stycznia 2009 r. rozporządzenie (WE) nr 864/2007 ( 2 ) zmierza – w trosce o pewność prawa i ochronę słusznych interesów wchodzących zwykle w grę – do harmonizacji norm kolizyjnych w dziedzinie zobowiązań pozaumownych. Rozporządzenie to nie ma natomiast na celu harmonizacji prawa materialnego państw członkowskich Unii Europejskiej w tej materii, co nie pozostaje bez wpływu na powstawanie pewnych problemów interpretacyjnych. Odwołując się – w szczególności w celu określenia prawa właściwego dla roszczeń wynikających z odpowiedzialności pozaumownej – do koncepcji, które co prawda są znane we wszystkich państwach członkowskich, lecz których znaczenie i zakres mogą w różnych porządkach prawnych znacznie od siebie odbiegać, sąd może być postawiony przed trudnym zadaniem, gdy w ramach tego samego sporu rozpoznaje żądania osób niemających zwykłego miejsca pobytu w tym samym państwie.

2. 

Dzieje się tak zwłaszcza w przypadku dokonywania wykładni art. 4 wspomnianego rozporządzenia, który w braku wyboru prawa przez strony, za kryterium determinujące prawo właściwe dla roszczeń wynikających z odpowiedzialności pozaumownej przyjmuje „miejsce powstania szkody”. Co obejmuje ta szkoda, zakładając, że w myśl tego postanowienia należy odróżnić ją od „zdarzenia powodującego szkodę”? Czy szkody poniesione przez bliskich członków rodziny osoby poszkodowanej w wypadku komunikacyjnym, które w myśl prawa krajowego uważane są za poniesione iure proprio, są równoznaczne ze „szkodami” w rozumieniu art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II, czy raczej należy je uznać za ich „skutki pośrednie”?

3. 

Pytania te ukazują kontekst niniejszego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, który, mówiąc najoględniej, co się wcześniej nie zdarzało ( 3 ), wymaga dostarczenia pewnej liczby wyjaśnień dotyczących pojęć zawartych w tym przepisie. Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy zamieszkałym w Rumunii F. Lazarem a włoskim zakładem ubezpieczeń Allianz SpA, w przedmiocie naprawienia szkód majątkowych i niemajątkowych, które F. Lazar poniósł – według jego twierdzeń – iure proprio w związku ze śmiercią córki, obywatelki rumuńskiej zamieszkałej we Włoszech, która to śmierć nastąpiła w tym państwie członkowskim w wyniku wypadku drogowego spowodowanego przez niezidentyfikowany pojazd.

4.

Zgodnie z motywem 7 rozporządzenia Rzym II:

„Przedmiotowy zakres zastosowania oraz przepisy niniejszego rozporządzenia powinny być spójne z rozporządzeniem [(WE) nr 44/2001 ( 4 )] oraz z instrumentami dotyczącymi prawa właściwego dla zobowiązań umownych”.

5.

Motyw 17 rozporządzenia Rzym II stanowi:

„Prawo właściwe powinno zostać określone na podstawie miejsca powstania szkody, niezależnie od państwa lub państw, w których mogłyby wystąpić skutki pośrednie. W przypadku zatem szkody na osobie lub szkody na mieniu państwem, w którym powstaje szkoda, powinno być państwo, w którym, odpowiednio, została poniesiona szkoda na osobie lub szkoda na mieniu”.

6.

Artykuł 4 rozporządzenia Rzym II, zatytułowany „Zasada ogólna”, ma następujące brzmienie:

„1.   Jeżeli niniejsze rozporządzenie nie stanowi inaczej, prawem właściwym dla zobowiązania pozaumownego wynikającego z czynu niedozwolonego jest prawo państwa, w którym powstaje szkoda, niezależnie od tego, w jakim państwie miało miejsce zdarzenie powodujące szkodę, oraz niezależnie od tego, w jakim państwie lub państwach występują skutki pośrednie tego zdarzenia.

2.   Jednakże, w przypadku gdy osoba, której przypisuje się odpowiedzialność, i poszkodowany mają, w chwili powstania szkody, miejsce zwykłego pobytu w tym samym państwie, stosuje się prawo tego państwa.

3.   Jeżeli ze wszystkich okoliczności sprawy wyraźnie wynika, że czyn niedozwolony pozostaje w znacznie ściślejszym związku z państwem innym niż państwo wskazane w ust. 1 lub 2, stosuje się prawo tego innego państwa. Znacznie ściślejszy związek z innym państwem może polegać, w szczególności, na istnieniu wcześniejszego stosunku pomiędzy stronami, takiego jak umowa, ściśle związanego z danym czynem niedozwolonym”.

7.

Zgodnie z art. 15 lit. c) rozporządzenia Rzym II prawu właściwemu dla zobowiązania pozaumownego na podstawie tego rozporządzenia podlegają w szczególności „istnienie, charakter i ocena szkody lub dochodzonego sposobu jej naprawienia”, a zgodnie z lit. f) – „osoby uprawnione do odszkodowania za szkody poniesione osobiście”.

8.

Artykuł 5 pkt 3 rozporządzenia Bruksela I, ujęty w sekcji 2 zatytułowanej „Jurysdykcja szczególna”, zawartej w rozdziale II, przewiduje, co następuje:

„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, może być pozwana w innym państwie członkowskim:

[…]

9.

Jak wyjaśnił sąd odsyłający, Corte suprema di cassazione (najwyższy sąd kasacyjny) dokonał wykładni art. 2043 i 2059 włoskiego kodeksu cywilnego w taki sposób, że członkom rodziny zmarłego przysługuje, iure proprio, odszkodowanie względnie zadośćuczynienie za szkody majątkowe, względnie niemajątkowe. Jeżeli chodzi o szkody niemajątkowe, może im zostać przyznane zadośćuczynienie za uszczerbek na zdrowiu (za uszczerbek stwierdzony medycznie), za krzywdę (za cierpienia psychiczne) oraz za uszczerbek dla życia rodzinnego (za znaczącą zmianę w życiu codziennym).

10.

Także według sądu odsyłającego art. 283 ust. 1 lit. a) i c) włoskiego kodeksu ubezpieczeń prywatnych stanowi, że jeżeli pojazd, który spowodował szkodę, nie mógł zostać zidentyfikowany, odszkodowanie za szkody spowodowane w wyniku wypadku drogowego wypłaca Fondo di garanzia per le vittime della strada (fundusz gwarancyjny ofiar wypadków drogowych), za pośrednictwem przedsiębiorstw ubezpieczeniowych wyznaczonych na terytorium całego kraju.

11.

Przedmiotem postępowania głównego jest powództwo o odszkodowanie za szkody majątkowe względnie zadośćuczynienie za szkody niemajątkowe poniesione jakoby iure proprio, wytoczone przez mającego miejsce pobytu w Rumunii ojca obywatelki Rumunii, której miejsce pobytu znajdowało się we Włoszech, zmarłej w tym państwie w wyniku spowodowanego przez niezidentyfikowany pojazd wypadku drogowego, do którego doszło w dniu 18 maja 2012 r.

12.

Pozwaną w postępowaniu jest zakład ubezpieczeń Allianz SpA, jako przedsiębiorstwo wyznaczone przez fundusz gwarancyjny ofiar wypadków drogowych, będący podmiotem zobowiązanym do wypłaty odszkodowań, względnie zadośćuczynień, za szkody spowodowane ruchem pojazdów mechanicznych, które to pojazdy nie zostały zidentyfikowane.

13.

W sprawie wzięły udział w charakterze interwenientów również matka oraz babcia ofiary, będące obywatelkami Rumunii, mającymi miejsce pobytu we Włoszech, żądając naprawienia szkód majątkowych i niemajątkowych poniesionych iure proprio.

14.

W tym kontekście sąd odsyłający powziął wątpliwość co do prawa właściwego w okolicznościach tej sprawy, a w szczególności co do wykładni art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II.

15.

Postanowieniem z dnia 10 lipca 2014 r. Tribunale di Trieste (sąd rejonowy w Trieście) zawiesił postępowanie i zwrócił się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„W jaki sposób należy interpretować art. 4 ust. 1 [rozporządzenia nr 864/2007] zgodnie z którym »prawem właściwym dla zobowiązania pozaumownego wynikającego z czynu niedozwolonego jest prawo państwa, w którym powstaje szkoda«, a w szczególności:

16.

Uwagi na piśmie przedstawione zostały przez interwenientów w postępowaniu głównym, rządy: austriacki i portugalski oraz przez Komisję Europejską. Natomiast F. Lazar nie przedstawił uwag.

17.

Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni podstawowego kryterium ustanowionego przez rozporządzenie Rzym II w celu określenia prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych, jakim jest miejsce, w którym powstaje szkoda.

18.

Zanim przystąpię do właściwego badania przedstawionych pytań, uważam za niezbędne udzielenie kilku wstępnych wyjaśnień dotyczących zasad funkcjonowania mechanizmu ustanowionego przez rozporządzenie Rzym II w celu określenia prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych.

19.

Ze względu na różnorodność norm kolizyjnych wskazujących na prawo właściwe w dziedzinie zobowiązań pozaumownych od dawna ( 5 ) istniała potrzeba ujednolicenia w tym zakresie, tak aby zagwarantować pewną przewidywalność prawa właściwego, a jednocześnie uniknąć niedogodności związanych z korzystaniem z forum shopping.

20.

Będące owocem kompromisu pomiędzy koniecznością zapewnienia pewnego poziomu pewności prawa, tak aby chronić uzasadnione oczekiwania stron poprzez stworzenie stałych łączników, a chęcią utrzymania pewnej elastyczności, na wypadek gdy zastosowanie tych łączników doprowadzi do niewłaściwych rezultatów, rozporządzenie Rzym II stanowi kontynuację dotychczasowych rozwiązań stosowanych we współczesnym prawie prywatnym międzynarodowym.

21.

Mechanizm określania prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych można schematycznie opisać w niżej przedstawiony sposób.

22.

Rozporządzenie Rzym II wprowadza pewną liczbę stałych łączników. Rozporządzenie ustanawia w tym względzie, na wypadek braku wyboru przez strony prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (zob. art. 14), zasadę ogólną (art. 4) oraz pięć zasad szczególnych określających prawo właściwe (art. 5–9 ( 6 ) rozporządzenia).

23.

Jeżeli chodzi o zasadę ogólną, jedyną mającą znaczenie w niniejszej sprawie, z projektu rozporządzenia w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych przedstawionego w dniu 22 lipca 2003 r. ( 7 ) wynika, że głównym celem rozporządzenia Rzym II było zwiększenie przewidywalności rozstrzygnięć w trosce o pewność prawa.

24.

Warto więc zauważyć, że inaczej niż Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań umownych otwarta do podpisu w Rzymie dnia 19 czerwca 1980 r. ( 8 ), wskazująca jako prawo właściwe co do zasady prawo państwa, z którym rozpatrywany stan faktyczny pozostaje w najściślejszym związku, rozporządzenie to, w art. 4 ust. 1, opowiada się jednoznacznie za stałym łącznikiem, jakim jest miejsce, w którym powstaje szkoda (locus damni).

25.

Należy również podkreślić, że w odróżnieniu od łączników przyjętych w dziedzinie jurysdykcji przez konwencję brukselską i rozporządzenie Bruksela I – które dają osobie poszkodowanej wybór pomiędzy sądem właściwym dla miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie powodujące powstanie szkody, a sądem właściwym dla miejsca, gdzie szkoda wystąpiła – rozporządzenie Rzym II ustanawia jeden łącznik.

26.

Z prac przygotowawczych nad rozporządzeniem Rzym II wynika w tym względzie, że przedstawione przez Parlament Europejski propozycje poprawek, które miały na celu wprowadzenie większej elastyczności ( 9 ), zostały odrzucone przez Radę Unii Europejskiej i Komisję, które uznały, iż art. 4 spełnia jednocześnie „wymóg pewności prawa oraz wymóg sprawowania wymiaru sprawiedliwości z uwzględnieniem indywidualnych przypadków”.

27.

Przyjmując locus damni jako łącznik, rozporządzenie Rzym II opowiada się zatem za zupełnie klasyczną normą kolizyjną prawa międzynarodowego prywatnego, która to norma niewątpliwie posiada liczne zalety.

28.

Po pierwsze, uznaje się, że ta norma kolizyjna, zgodnie z celami wyrażonymi w motywie 16 rozporządzenia Rzym II ( 10 ), zapewnia odpowiednią równowagę między interesami stron. Prawo miejsca powstania szkody jest bowiem prawem neutralnym, które nie uprzywilejowuje ani sprawcy szkody, ani poszkodowanego.

29.

Chociaż prawdą jest, jak podkreślało wielu autorów ( 11 ), że określanie prawa właściwego w zależności od miejsca powstania szkody może w pewnych sytuacjach przybrać zupełnie przypadkowy i nieprzewidywalny charakter – co w efekcie zagraża przewidywalności rozstrzygnięć, będącej celem rozporządzenia – to niedogodność tę można z łatwością przezwyciężyć. Należy bowiem podkreślić, że zawsze można zrezygnować ze stosowania prawa obowiązującego w miejscu powstania szkody, czy to na rzecz prawa obowiązującego w miejscu pobytu, w przypadku gdy poszkodowany i osoba, której przypisuje się odpowiedzialność, mają miejsce zwykłego pobytu w tym samym państwie (art. 4 ust. 2 rozporządzenia Rzym II), bądź też na rzecz prawa innego państwa, jeżeli ze wszystkich okoliczności sprawy wynika, że czyn niedozwolony pozostaje w znacznie ściślejszym związku z tym państwem (przepis określany jako „wyjątek” zawarty w art. 4 ust. 3 tego rozporządzenia). Powrócę do niego w dalszych rozważaniach.

30.

Po drugie, wybór locus damni pozostaje w zgodzie ze współczesnym rozumieniem prawa odpowiedzialności cywilnej, które uprzywilejowuje teorię odpowiedzialności zwanej „obiektywną”, pełniącej głównie funkcję kompensacyjną. Zgodnie z tym rozumieniem celem odpowiedzialności cywilnej jest w większym stopniu naprawienie szkody niż wymierzenie sankcji za zachowanie oceniane jako naganne. W efekcie większy nacisk kładzie się na miejsce powstania szkody niż na miejsce zdarzenia powodującego powstanie tej szkody. Podkreślono również, że zasada ogólna wyrażona w art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II, która uchyla stosowanie lex loci delicti commissi, pozwala w szczególności na rozstrzygnięcie szeroko dyskutowanej kwestii prawa właściwego dla tak zwanych deliktów „rozproszonych”, dla których charakterystyczne jest geograficzne rozdzielenie miejsca zdarzenia powodującego powstanie szkody i miejsca powstania szkody.

31.

Co należy zatem rozumieć przez miejsce, w którym powstaje szkoda? Takie właśnie pytanie zostało zadane w niniejszym wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

32.

Jak zaznaczył sąd odsyłający, określenie prawa właściwego dla okoliczności niniejszej sprawy może mieć znaczące konsekwencje. To, czy roszczenie odszkodowawcze sensu largo podlega prawu krajowemu, czy innemu, ma bowiem duże znaczenie. Dokładniej rzecz ujmując: istnienie roszczeń odszkodowawczych sensu largo dochodzonych przez członków rodziny osoby zmarłej w wypadku drogowym będącym przedmiotem postępowania głównego, kwalifikacja szkód i możliwość ich naprawienia zależą w dużej mierze od tego, jakie prawo materialne zostanie uznane za właściwe.

33.

W tym względzie, chociaż wszystkie krajowe porządki prawne wydają się uznawać istnienie roszczeń odszkodowawczych sensu largo przysługujących członkom rodziny zmarłego, należy zauważyć, że pomiędzy przepisami państw członkowskich istnieją zasadnicze różnice co do kwalifikacji, charakteru i zakresu szkody, której naprawienia mogą domagać się uprawnieni w sytuacji, gdy dana osoba zmarła w wyniku wypadku.

34.

Krajowe systemy dotyczące odpowiedzialności pozaumownej, które w zależności od przypadku umożliwiają odszkodowanie za szkody następcze (rykoszetowe) albo jedynie za bezpośredni zamach na dobro chronione prawem, wykazują bowiem niewątpliwie strukturalne różnice. Ponadto roszczenia odszkodowawcze sensu largo przysługujące członkom rodziny zmarłego niezależnie od tego, czy mają one charakter majątkowy czy niemajątkowy, są w różnych krajowych porządkach prawnych traktowane czasami jako samodzielne uprawnienia (iure proprio), a czasami jako uprawnienia pochodne względem zmarłej osoby.

35.

Jak zauważył już rzecznik generalny M. Darmon w opinii w sprawie Dumez France i Tracoba ( 12 ), charakter szkody następczej jest niewątpliwie jedną z najbardziej skomplikowanych i dyskusyjnych kwestii w prawie odpowiedzialności cywilnej, ponieważ przez niektórych szkoda ta jest traktowana jako przeniesienie na pośrednio poszkodowanego szkody doznanej przez osobę pierwotnie poszkodowaną, natomiast inni uważają, że chodzi o niezależną szkodę ( 13 ). Poza tym zagadnienie to nie ma znaczenia w państwach członkowskich, które nie uznają roszczeń odszkodowawczych z tytułu szkód pośrednich, a tym samym nie jest tam znane pojęcie szkody następczej ( 14 ).

36.

Jeżeli chodzi o wypadki drogowe, pragnę ponadto podkreślić, że liczne państwa członkowskie ( 15 ), mimo wejścia w życie rozporządzenia Rzym II, w zgodzie z art. 28 ust. 1 tego rozporządzenia ( 16 ), nadal stosują Konwencję o prawie właściwym dla wypadków drogowych sporządzoną w Hadze dnia 4 maja 1971 r. ( 17 ), która to konwencja określa jako prawo właściwe lex loci delicti commissi, bez możliwości wyboru przez strony innego prawa, które ustanawiałoby inne łączniki niż te przewidziane w art. 4 rozporządzenia Rzym II ( 18 ). Świadczy to o tym, że problematyka związana z określeniem prawa właściwego dla roszczeń odszkodowawczych w przypadku szkód poniesionych w wyniku wypadku drogowego może okazać się wyjątkowo złożona ( 19 ).

37.

Wracając do sprawy stanowiącej przedmiot postępowania głównego, z informacji dostarczonych przez sąd odsyłający wynika, że mające zastosowanie prawo włoskie, to znaczy art. 2043 i 2059 włoskiego kodeksu cywilnego, zgodnie z wykładnią tych przepisów dokonaną przez sąd kasacyjny, przyznaje szczególnie szeroki zakres roszczeń odszkodowawczych z tytułu szkód poniesionych przez członków rodziny osoby zmarłej w wyniku wypadku, a w szczególności zmarłej w wyniku wypadku drogowego. Zgodnie z włoskim prawem szkoda poniesiona w wyniku śmierci członka rodziny stanowi szkodę poniesioną bezpośrednio (iure proprio). Wynika z tego, jak się wydaje, że stosunek zobowiązaniowy istniejący pomiędzy członkiem rodziny zmarłego a osobą uznaną za winną wyrządzenia szkody (lub w przypadku niezidentyfikowania takiej osoby, podmiotem odpowiedzialnym za naprawienie szkody), jest niezależny od stosunku zobowiązaniowego istniejącego pomiędzy zmarłym a tym podmiotem.

38.

Należy jednak stwierdzić, że mimo swej pozornej prostoty kryterium miejsca powstania szkody, charakteryzujące zgodnie z art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II ogólną zasadę ustalania prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych sprawiło trudności interpretacyjne.

39.

W postępowaniu głównym ścierają się co do zasady dwa podejścia.

40.

Zgodnie z pierwszym z nich, bronionym przez rząd austriacki, szkody majątkowe i niemajątkowe poniesione przez członków rodziny osoby zmarłej w innym państwie członkowskim nie musiałyby stanowić skutków pośrednich zdarzenia powodującego szkodę w rozumieniu art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II. Wynikałoby z tego w szczególności, że roszczenie dotyczące naprawienia szkód majątkowych poniesionych przez członków najbliższej rodziny osoby zmarłej w wyniku wypadku drogowego, do którego doszło na terytorium państwa siedziby sądu mającego jurysdykcję, skoro wynika ono ze stosunku zobowiązaniowego odrębnego od tego, który łączy stronę przeciwną z osobą zmarłą w wyniku wypadku, powinno być oceniane według prawa właściwego dla miejsca, gdzie powstała szkoda poniesiona przez tych członków rodziny, to znaczy dla miejsca ich zwykłego pobytu, chyba że – zgodnie z art. 4 ust. 3 rozporządzenia Rzym II – zostanie wykazane, iż ze wszystkich okoliczności sprawy wynika, że istnieje znacznie ściślejszy związek z innym państwem.

41.

Zgodnie z drugim podejściem, reprezentowanym w szczególności przez interwenientów w postępowaniu głównym i przez Komisję, szkody poniesione w państwie miejsca pobytu przez członków najbliższej rodziny osoby zmarłej w wyniku wypadku drogowego, do którego to wypadku doszło w państwie siedziby sądu mającego jurysdykcję, należy traktować jako skutki pośrednie szkody poniesionej przez bezpośrednią ofiarę wypadku. Pojęcie „państwa, w którym powstaje szkoda”, miałoby być interpretowane jako odnoszące się do miejsca, gdzie została spowodowana szkoda, którym w postępowaniu głównym jest miejsce, gdzie doszło do wypadku drogowego.

42.

Zgodnie z sugestią Komisji wskazane jest odwrócenie kolejności badania pytań przedstawionych przez sąd odsyłający.

43.

Artykuł 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II w swojej drugiej części stanowi bowiem, że miejsce, w którym materializują się skutki pośrednie zdarzenia powodującego powstanie szkody, jest bez znaczenia dla określenia prawa właściwego dla zobowiązania pozaumownego. W konsekwencji należy w pierwszej kolejności odpowiedzieć na pytanie, czy art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II należy interpretować w ten sposób, że szkodę poniesioną w państwie ich pobytu przez członków najbliższej rodziny osoby zmarłej w wyniku wypadku drogowego, do którego doszło w państwie siedziby sądu mającego jurysdykcję, należy zakwalifikować jako „szkodę” w rozumieniu pierwszej części tego przepisu, czy też jako „skutki pośrednie” zdarzenia powodującego powstanie szkody w rozumieniu drugiej części tego przepisu.

44.

Dopiero w świetle odpowiedzi udzielonej na to pierwsze pytanie będzie należało następnie zdefiniować pojęcie „państwa, w którym powstaje szkoda”, w kontekście roszczenia odszkodowawczego dotyczącego szkód majątkowych i niemajątkowych poniesionych przez członków rodziny osoby zmarłej w wyniku wypadku.

45.

Artykuł 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II stanowi, że prawem właściwym dla zobowiązania pozaumownego wynikającego z czynu niedozwolonego jest prawo państwa, w którym powstaje szkoda. Jak wynika z jednoznacznych wskazówek zawartych w tym przepisie, miejsce powstania szkody należy odróżnić po pierwsze od miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące powstanie szkody, a po drugie od miejsca, w którym występują skutki pośrednie tego zdarzenia.

46.

Moim zdaniem, z prac przygotowawczych, a w szczególności ze sprawozdania załączonego do projektu rozporządzenia Rzym II wynika jednoznacznie, że przepis ten przyjmuje jako podstawową zasadę stosowanie prawa miejsca, gdzie powstała lub może powstać szkoda bezpośrednia ( 20 ).

47.

W sprawozdaniu tym wyjaśniono również, właśnie na przykładzie wypadku drogowego, że „miejscem powstania szkody bezpośredniej jest miejsce wypadku, niezależnie od ewentualnych szkód majątkowych lub niemajątkowych, które występują w innym państwie” ( 21 ).

48.

Ze sprawozdania tego wynika również, że Komisja odwołała się wyraźnie do orzecznictwa Trybunału dotyczącego wykładni art. 5 pkt 3 konwencji brukselskiej ( 22 ), który to przepis – podobnie jak przepis przejęty przez art. 5 pkt 3 rozporządzenia Bruksela I – wprowadza rozróżnienie między szkodami bezpośrednimi a szkodami pośrednimi.

49.

Takie wyraźne odwołanie do rozporządzenia Bruksela I zostało zawarte w motywach rozporządzenia Rzym II, w motywie 7, który stanowi, że przedmiotowy zakres zastosowania oraz przepisy obydwu rozporządzeń powinny być spójne.

50.

Należy jednak przypomnieć, że – jak orzekał wielokrotnie Trybunał ( 23 ) – jurysdykcja szczególna przewidziana w art. 5 pkt 3 konwencji brukselskiej jest oparta na istnieniu łącznika wynikającego ze szczególnie ścisłego związku pomiędzy roszczeniem a jurysdykcją sądów innych niż sąd właściwy dla miejsca zamieszkania pozwanego i ostatecznie ma na celu prawidłowe administrowanie wymiarem sprawiedliwości oraz sprawną organizację postępowania. Zwrócono również w tym względzie uwagę na to, że skupienie zagadnień wymagających rozpoznania przez jeden sąd odpowiada w szczególności obiektywnej potrzebie z punktu widzenia postępowania dowodowego lub organizacji procesu ( 24 ).

51.

Wymóg ten, mający istotne znaczenie przy określaniu jurysdykcji, nie musi odgrywać takiej samej roli, jeżeli chodzi o określanie prawa właściwego. Trybunał zawsze bowiem podkreślał konieczność unikania namnażania podstaw jurysdykcji w przypadku tego samego stosunku prawnego oraz twierdził, że sąd właściwy dla miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące powstanie szkody, jest zwykle najbardziej kompetentny do orzekania, w szczególności z uwagi na bliskość sporu oraz na łatwość prowadzenia postępowania dowodowego ( 25 ).

52.

Uważam jednak, że chociaż cele, którym służy każdy z tych aktów prawnych, różnią się nieco, pojęcia użyte w rozporządzeniu Rzym II należy, w miarę możliwości, interpretować z uwzględnieniem wykładni dokonanej na potrzeby konwencji brukselskiej lub rozporządzenia Bruksela I. Wykładnia tych pojęć powinna bowiem być do pewnego stopnia zbieżna, ponieważ wszystkie te instrumenty prawne mają za zadanie zapewnienie przewidywalności rozstrzygnięć sądowych.

53.

Jakie wnioski można wyciągnąć z orzecznictwa dotyczącego wykładni art. 5 [pkt] 3 konwencji brukselskiej i rozporządzenia Bruksela I?

54.

Na uwagę zasługuje kilka wyroków.

55.

Jeżeli chodzi o sprawę, w której zapadł wyrok Dumez France i Tracoba ( 26 ), należy przypomnieć, że Trybunał miał za zadanie wypowiedzieć się na temat pojęcia „miejsca, w którym powstała szkoda”, w kontekście powództwa, z którym wystąpiły we Francji dwie francuskie spółki przeciwko bankom mającym siedziby w Niemczech, o naprawienie szkody majątkowej, którą jakoby poniosły w wyniku ogłoszenia upadłości niektórych swoich spółek zależnych mających siedziby w Niemczech; przyczyną ogłoszenia upadłości było wypowiedzenie przez wspomniane banki umów kredytu udzielonego tym spółkom zależnym na potrzeby realizacji projektu nieruchomościowego.

56.

Wypowiadając się na temat charakteru podnoszonej szkody, Trybunał uznał, że opisana przez spółki dominujące szkoda stanowiła tylko pośredni skutek strat finansowych poniesionych w pierwszej kolejności przez ich spółki zależne w wyniku rozwiązania umów kredytu oraz, w konsekwencji, umów o roboty budowlane. Trybunał orzekł w tym zakresie, że „w sprawie takiej jak stanowiąca przedmiot postępowania głównego, podnoszona szkoda stanowi jedynie pośredni skutek szkody poniesionej pierwotnie przez inne osoby prawne, bezpośrednio dotknięte szkodą, która powstała w innym miejscu niż miejsce, gdzie następnie poniósł szkodę pośrednio poszkodowany” ( 27 ).

57.

Analizując następnie, czy pojęcie „miejsca, w którym powstała szkoda” w rozumieniu wyroku Bier, zwanego wyrokiem Kopalnie potasu w Alzacji (21/76, EU:C:1976:166), odnosiło się do miejsca, gdzie osoby pośrednio poszkodowane doznają uszczerbku majątkowego, Trybunał orzekł, że o ile zgodnie z tym wyrokiem pojęcie to może oznaczać miejsce powstania szkody, to należy je rozumieć wyłącznie jako odnoszące się do miejsca, w którym zdarzenie powodujące powstanie szkody i skutkujące odpowiedzialnością deliktową lub quasi‑deliktową rzeczywiście wywołało bezpośrednio skutek w postaci szkody poniesionej przez bezpośrednio poszkodowanego ( 28 ). W tym kontekście Trybunał wyjaśnił, że miejsce zaistnienia szkody pierwotnej pozostaje zwykle w ścisłym związku z pozostałymi przesłankami odpowiedzialności, czego nie można najczęściej powiedzieć o miejscu zamieszkania pośrednio poszkodowanego ( 29 ).

58.

Takie podejście zostało następnie potwierdzone w wyroku Marinari ( 30 ), na który jednoznacznie powołała się Komisja w projekcie rozporządzenia z dnia 22 lipca 2003 r. ( 31 ), który to wyrok dotyczył ustalenia, czy pojęcie „miejsca, w którym nastąpiła szkoda” oznacza wyłącznie miejsce, w którym nastąpiła fizyczna szkoda na osobie lub na mieniu, czy oznacza ono także miejsce, które może znajdować się w innym państwie, w którym zmaterializowała się całość ujemnych skutków majątkowych.

59.

Także w tym wyroku Trybunał uznał, że pojęcie „miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę” w rozumieniu art. 5 pkt 3 konwencji brukselskiej, może odnosić się jednocześnie do miejsca powstania szkody oraz miejsca zdarzenia powodującego powstanie szkody, jednakże nie można interpretować tego pojęcia w sposób rozszerzający, tak aby obejmowało wszystkie miejsca, w których mogą być doznawane ujemne skutki zdarzenia, które już spowodowało szkodę rzeczywiście powstałą w innym miejscu. W konsekwencji nie można interpretować tego pojęcia jako obejmującego miejsce, gdzie osoba poszkodowana poniosła – jej zdaniem – szkodę majątkową wynikłą z pierwotnej szkody powstałej w innym umawiającym się państwie i tam też poniesionej przez tę osobę ( 32 ).

60.

W sprawie, w której zapadł wyrok Shevill i in. (C‑68/93, EU:C:1995:61), w której Trybunał miał za zadanie dokonać wykładni pojęcia „miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę”, na potrzeby wskazania sądu właściwego do rozpoznania powództwa odszkodowawczego dotyczącego szkód wyrządzonych w wyniku rozpowszechnienia w kilku państwach członkowskich zniesławiającego artykułu prasowego, Trybunał przypomniał, że stanowisko, które przyjął w wyroku Bier zwanym „wyrokiem Kopalnie potasu w Alzacji” oraz wyroku Dumez France i Tracoba (C‑220/88, EU:C:1990:8), dotyczące szkód majątkowych, znajduje zastosowanie również do szkód niemajątkowych.

61.

Warto odnotować, że jeżeli chodzi o szkodę, która ujawnia się w miejscach, gdzie rozpowszechniany jest artykuł, Trybunał orzekł, iż art. 5 pkt 3 konwencji brukselskiej należy interpretować w ten sposób, że poszkodowany może wystąpić z roszczeniem odszkodowawczym przeciwko wydawcy bądź przed sąd umawiającego się państwa, w którym znajduje się siedziba wydawcy zniesławiającego artykułu, właściwy do orzekania w sprawie naprawienia wszystkich szkód wynikających ze zniesławienia, bądź przed sąd każdego umawiającego się państwa, w którym rozpowszechniany był artykuł i w którym według twierdzeń poszkodowanego jego dobre imię zostało naruszone, właściwy jedynie do rozpoznawania szkód wyrządzonych w państwie siedziby tego sądu. W takiej sytuacji można bowiem uznać, że istnieje nie jedna, lecz kilka szkód pierwotnych.

62.

Jeżeli chodzi o sprawę zakończoną wydaniem wyroku Kronhofer (C‑168/02, EU:C:2004:364), dała ona sposobność określenia, czy pojęcie „miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę”, może odnosić się do miejsca zamieszkania poszkodowanego, w którym znajduje się „ośrodek jego interesów majątkowych”, tak że mógłby on wytoczyć powództwo o odszkodowanie przed sądem mającym siedzibę w takim miejscu. Pytanie to zostało zadane w szczególnym kontekście powództwa o odszkodowanie za szkodę majątkową poniesioną przez osobę fizyczną w wyniku operacji giełdowych z wykorzystaniem składników majątku tej osoby zainwestowanych wcześniej w innym umawiającym się państwie niż państwo jej zamieszkania.

63.

Trybunał uznał, że na to pytanie należy udzielić odpowiedzi przeczącej.

64.

Przywołując zasady sformułowane w wyroku Marinari (C‑364/13, EU:C:1995:289), Trybunał orzekł bowiem, że wyrażenie „miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę”, nie może być interpretowane w tak szeroki sposób, że oznaczałoby ono każde miejsce, w którym mogą być odczuwalne negatywne konsekwencje zdarzenia, które de facto zaistniało w innym miejscu ( 33 ). Na poparcie tego twierdzenia Trybunał wskazał, że wykładnia taka powodowałaby, że ustalenie właściwej jurysdykcji zależałoby od niepewnych okoliczności, takich jak „ośrodek interesów majątkowych” poszkodowanego i w konsekwencji pozostawałaby w sprzeczności z postulatem wzmocnienia ochrony prawnej osób zamieszkałych w Unii ( 34 ).

65.

Wreszcie, wypowiadając się ostatnio – tym razem na temat wykładni art. 5 pkt 3 rozporządzenia Bruksela I – w sprawie, w której zapadł wyrok Zuid-Chemie (C‑189/08, EU:C:2009:475), dotyczącej sporu pomiędzy producentem nawozów sztucznych a przedsiębiorstwem dostarczającym składniki do produkcji tych nawozów, w przedmiocie dostawy zanieczyszczonego produktu, Trybunał orzekł, że wyrażenie „miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę”, oznacza miejsce, w którym powstała pierwotna szkoda wskutek zwykłego użycia produktu w celu, dla którego był on przeznaczony.

66.

Moim zdaniem linia orzecznicza wypracowana przez Trybunał w ramach dokonywania wykładni art. 5 pkt 3 konwencji brukselskiej i rozporządzenia Bruksela I jest więc w zupełności relewantna. Jest tak, tym bardziej że jak słusznie podkreśliły Komisja i rząd portugalski, pojęcie „miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę” (o którym mowa w art. 5 pkt 3 konwencji brukselskiej i rozporządzenia Bruksela I), oznaczające nie tylko miejsce zdarzenia powodującego powstanie szkody, lecz także miejsce, w którym materializuje się szkoda, jest pojęciem szerszym niż pojęcie „państwa, w którym powstała szkoda” (o którym mowa w art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II).

67.

Z orzecznictwa tego wynika, że szkody poniesione, w państwie miejsca ich pobytu, przez członków rodziny osoby zmarłej w wyniku wypadku drogowego, do którego doszło w państwie siedziby sądu mającego jurysdykcję, powinny zostać zakwalifikowane jako „skutki pośrednie” szkody poniesionej pierwotnie przez osobę bezpośrednio poszkodowaną w wypadku.

68.

Ponadto, jak wcześniej zauważyłem, wydaje się, że rozróżnienie między zdarzeniem powodującym powstanie szkody a samą szkodą wynika bardziej z zamiaru uprzywilejowania obiektywnego postrzegania odpowiedzialności niż z chęci poszerzenia katalogu rodzajów szkód objętych tym przepisem.

69.

Należy wreszcie zauważyć, że motyw 17 rozporządzenia Rzym II stanowi, iż „[w] przypadku zatem szkody na osobie lub szkody na mieniu państwem, w którym powstaje szkoda, powinno być państwo, w którym, odpowiednio, została poniesiona szkoda na osobie lub szkoda na mieniu”.

70.

Wydaje się więc, że na potrzeby określenia prawa właściwego dla roszczeń odszkodowawczych jedynym istotnym kryterium jest miejsce powstania szkody bezpośredniej, i to niezależnie od przyjętej w prawie krajowym kwalifikacji dotyczącej charakteru takich szkód i możliwości dochodzenia ich naprawienia.

71.

W konsekwencji skłaniam się jednoznacznie ku temu, aby poprzeć podejście prezentowane w tym względzie przez Komisję, a to z kilku powodów.

72.

W pierwszej kolejności, ze względu na unifikujący charakter rozporządzenia Rzym II należy dokonywać autonomicznej i obiektywnej wykładni pojęcia „państwa, w którym powstaje szkoda”.

73.

Jak wcześniej zauważyłem, prawa państw członkowskich charakteryzują się znaczącymi różnicami co do charakteru i zakresu szkód ponoszonych przez członków rodziny. Gdyby uznać, że szkoda, o której mowa w art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II, obejmuje w rzeczywistości – poza szkodą poniesioną bezpośrednio przez osobę zmarłą – wszystkie szkody uznawane za poniesione iure proprio przez następców prawnych tej osoby, należałoby obawiać się, że badane przez sąd zdarzenie zostanie podzielone na kilka stosunków prawnych podlegających różnym ustawodawstwom, w zależności od miejsca zwykłego pobytu zainteresowanej osoby. Otóż można uznać, że prawodawca, poprzez ograniczenie liczby łączników uwzględnianych zgodnie z zasadą ogólną ustanowioną w art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II (zob. pkt 25, 26 niniejszej opinii), zamierzał również ograniczyć liczbę ustawodawstw, których stosowanie mogłoby wchodzić w grę w każdej sytuacji.

74.

W tym kontekście wykładnia, zgodnie z którą zasada ogólna, w myśl której wyrażenie „państwo, w którym powstaje szkoda” zawarte w art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II oznacza miejsce powstania bezpośredniej szkody – w niniejszej sprawie miejsce śmiertelnego wypadku – posiada zaletę prostoty i obiektywizmu, w sytuacji gdy całość podnoszonych szkód ma w istocie to samo źródło. Jak zauważył sam sąd odsyłający, stosowanie prawa właściwego dla miejsca wypadku sprawia w szczególności, że badany przez sąd stan faktyczny nie ulega rozszczepieniu na wiele części podlegających różnym ustawodawstwom w zależności od prawa obowiązującego w miejscu pobytu każdej z osób poszkodowanych.

75.

Po drugie, uważam, że taki pogląd jest w pełni zgodny z dążeniem do przewidywalności, która jest celem rozporządzenia Rzym II. W większości przypadków osoba ponosząca odpowiedzialność ma bowiem możliwość zapobieżenia występującym w innych państwach skutkom swoich czynów lub czynów osób, za które odpowiada. Podobnie osoba poszkodowana jest co do zasady poinformowana o kontekście prawnym, w którym ona sama lub jej mienie były narażone na szkodę. Innymi słowy, zarówno osoba ponosząca odpowiedzialność, jak i poszkodowany byli poinformowani i podjęli działania, w szczególności w zakresie ubezpieczenia, wymagane w kontekście prawa obowiązującego w państwie lub państwach, w których możliwe jest powstanie szkód ( 35 ).

76.

Po trzecie, wynikająca z rozporządzenia Rzym II ogólna zasada służąca do określania prawa właściwego, charakteryzuje się – w odróżnieniu od innych zasad ( 36 ) – neutralnością. Odwołując się do przykładu szkody majątkowej poniesionej przez następców prawnych osoby zmarłej w wyniku wypadku drogowego, można uznać, że neutralność prawa byłaby zagrożona, gdyby szkoda ta była w każdym przypadku zlokalizowana w miejscu pobytu poszkodowanego.

77.

Po czwarte, wydaje się, że wykładnia ta jest zgodna również z inną koncepcją, na której opiera się wybór łączników w prawie prywatnym międzynarodowym, a mianowicie z koncepcją bliskości, zgodnie z którą dany stan faktyczny powinien, w miarę możliwości, być poddany prawu państwa, z którym ma on najściślejszy związek. Tak więc, o ile miejsce wypadku niewątpliwie pozostaje w związku z pozostałymi przesłankami odpowiedzialności, to nie jest tak koniecznie w przypadku miejsca zamieszkania osoby pośrednio poszkodowanej ( 37 ).

78.

Biorąc przykład sprawy stanowiącej przedmiot postępowania głównego, należy zauważyć, że wytoczenie powództwa przeciwko zakładowi ubezpieczeń Allianz, jako przedsiębiorstwu wyznaczonemu przez fundusz gwarancyjny ofiar wypadków drogowych było możliwe, wobec niezidentyfikowania pojazdu, który spowodował śmiertelny wypadek, właśnie na podstawie prawa włoskiego ( 38 ).

79.

Należy wreszcie podkreślić, że rozporządzenie Rzym II wprowadza mechanizmy korygujące, które umożliwiają na kilka sposobów odstąpienie od pozornie sztywnej zasady miejsca powstania szkody.

80.

Przede wszystkim należy odstąpić od stosowania lex locus damni, jeżeli osoba, której przypisuje się odpowiedzialność, i poszkodowany mają miejsce zwykłego pobytu w tym samym państwie. W takim przypadku stosuje się prawo tego państwa. To odstępstwo, które faworyzuje prawo państwa, któremu dany stan faktyczny jest bliższy, służy uniknięciu zupełnie przypadkowych powiązań i jest niezwykle użyteczne na przykład w przypadku wypadków drogowych. Aby zobrazować tę hipotezę, można przedstawić przykład zderzenia dwóch pojazdów zarejestrowanych w Niemczech, prowadzonych przez kierowców mających miejsce zwykłego pobytu w Niemczech, do którego doszło w Danii przy okazji przewozu towarów dokonywanego wahadłowo każdego dnia. W takiej sytuacji można odstąpić od stosowania lex locus damni na rzecz prawa niemieckiego.

81.

Następnie, od zasady sformułowanej w art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II można odstąpić na podstawie art. 4 ust. 3 tego rozporządzenia (w przypadku gdy jej zastosowanie prowadzi do nieracjonalnych rezultatów) na rzecz prawa państwa, z którym dana sytuacja pozostaje w znacznie ściślejszym związku. Omawiana klauzula korekcyjna umożliwia, na przykład w sytuacji gdy osoba odpowiedzialna i poszkodowany nie mają miejsca zwykłego pobytu w tym samym państwie, zastosować prawo państwa, w którym znajduje się środek ciężkości spornej sytuacji ( 39 ). Klauzula taka powinna więc być użyteczna, w przypadku gdyby zostało na przykład stwierdzone, że – inaczej niż w sytuacji, której dotyczy postępowanie główne – miejsce pobytu osoby bezpośrednio poszkodowanej w wyniku wypadku, miejsce pobytu domniemanego sprawcy lub jakakolwiek inna okoliczność dotycząca wypadku, nie są związane z państwem, w którym doszło do tego wypadku i są znacznie bardziej związane z innym państwem.

82.

Wreszcie, chociaż można twierdzić, że w pewnych przypadkach lex loci damni może okazać się niekorzystne, gdy bardziej lub mniej bezpośrednio poszkodowani mają miejsce zwykłego pobytu w państwie innym niż to, w którym doszło do wypadku, motyw 33 rozporządzenia Rzym II nakazuje sądowi orzekającemu, aby uwzględnił – przy ustalaniu wysokości odszkodowania w przypadku szkody na osobie – „wszelkie istotne okoliczności dotyczące danego poszkodowanego, w tym w szczególności rzeczywiste koszty pomocy lekarskiej i opieki powypadkowej”. Sąd ma zatem za zadanie uwzględnić w jak największym stopniu, w szczególności określając wysokość szkody poniesionej przez osoby niemające miejsca zwykłego pobytu w państwie, w którym doszło do śmiertelnego wypadku, różnice w poziomie życia, jak również koszty rzeczywiście wynikłe lub poniesione przez tych poszkodowanych w państwie miejsca ich pobytu.

83.

Jak wynika z odpowiedzi na pytanie drugie, zważywszy, że szkody poniesione przez członków rodziny osoby poszkodowanej w wypadku są jego pośrednimi skutkami, miejsce, w którym szkody te powstają, nie ma w żadnym razie znaczenia dla określenia prawa właściwego. Pojęcie miejsca, w którym powstaje szkoda, należy bowiem rozumieć w zgodzie z utrwalonym orzecznictwem dotyczącym konwencji brukselskiej i rozporządzenia Bruksela I, jako miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie, w tym przypadku był to wypadek drogowy, które wywołało bezpośrednio szkodę po stronie osoby bezpośrednio poszkodowanej.

84.

W każdym razie uważam, że przez pojęcie „państwa, w którym powstała szkoda”, należy w okolicznościach niniejszej sprawy rozumieć państwo, w którym doszło do wypadku drogowego. Pojęcia tego nie można interpretować jako obejmującego miejsca powstania innych szkód poniesionych w wyniku samego wypadku, czy to przez osobę bezpośrednio w nim poszkodowaną, czy też przez członków jej rodziny. Nie ma w tym kontekście znaczenia, czy powoływane szkody mają charakter majątkowy czy niemajątkowy.

85.

W świetle całokształtu powyższych rozważań proponuję Trybunałowi, by na pytania przedstawione przez sąd w Trieście odpowiedział następująco:

Artykuł 4 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczącego prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych (Rzym II) należy interpretować w ten sposób, że szkody poniesione w państwie ich pobytu przez członków najbliższej rodziny osoby zmarłej w wypadku drogowym, który to wypadek miał miejsce w państwie siedziby sądu mającego jurysdykcję, stanowią „skutki pośrednie” w rozumieniu tego przepisu. W konsekwencji pojęcie „państwa, w którym powstaje szkoda”, o którym mowa w tym samym przepisie, należy w odniesieniu do wypadku drogowego interpretować w ten sposób, że odnosi się ono do miejsca, w którym zdarzenie, które spowodowało powstanie szkody – to znaczy wypadek drogowy – wywołało bezpośrednio szkodę po stronie osoby bezpośrednio poszkodowanej.