1.

Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy statusu arbitrażu i „anti-suit injunctions” w świetle rozporządzenia (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych ( 2 ) (zwanego dalej „rozporządzeniem Bruksela I”), które zostanie z mocą od dnia 10 stycznia 2015 r. ( 3 ) zastąpione rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych ( 4 ) [zwanego dalej „rozporządzeniem Bruksela I (wersja przekształcona)”].

2.

Mimo że orzecznictwo dotyczące tych zagadnień jest bogate i obszernie komentowane w doktrynie, w związku z pewnymi okolicznościami faktycznymi i prawnymi odróżniającymi niniejszą sprawę Trybunał postanowił powierzyć jej rozstrzygnięcie wielkiej izbie, co powinno umożliwić mu doprecyzowanie i wyjaśnienie związku między prawem Unii a międzynarodowym sądownictwem polubownym, o którym rzecznik generalny M. Darmon powiedział, iż ma ono „fundamentalne znaczenie dla […] »międzynarodowej społeczności handlowców«” jako „najczęstszy sposób rozwiązywania międzynarodowych sporów handlowych” ( 5 ).

3.

W rozdziale I, zatytułowanym „Zakres”, art. 1 rozporządzenia Bruksela I ma następujące brzmienie:

„1.   Niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie w sprawach cywilnych i handlowych, niezależnie od rodzaju sądu. Nie obejmuje ono w szczególności spraw podatkowych, celnych i administracyjnych.

2.   Niniejszego rozporządzenia nie stosuje się do:

[…]

d) sądownictwa polubownego.

[…]”.

4.

W rozdziale II, zatytułowanym „Jurysdykcja”, art. 2 ust. 1 tego rozporządzenia stanowi:

„Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa członkowskiego”.

5.

Zgodnie z art. 4 ust. 1 rozporządzenia Bruksela I:

„Jeżeli pozwany nie ma miejsca zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, jurysdykcję sądów każdego państwa członkowskiego, z zastrzeżeniem art. 22 i 23, określa prawo tego państwa”.

6.

W rozdziale III tego rozporządzenia, zatytułowanym „Uznawanie i wykonywanie”, art. 32 stanowi:

„W rozumieniu niniejszego rozporządzenia »orzeczenie« oznacza każde orzeczenie wydane przez sąd państwa członkowskiego, niezależnie od tego, [w jaki sposób] zostanie określone […]”.

7.

Zgodnie z art. 33 ust. 1 rzeczonego rozdziału III tego rozporządzenia:

„Orzeczenie wydane w jednym państwie członkowskim jest uznawane w innych państwach członkowskich bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania”.

8.

Zgodnie z art. 34 rzeczonego rozdziału tego rozporządzenia:

„Orzeczenia nie uznaje się, jeżeli:

9.

W odniesieniu do przedmiotu niniejszej sprawy, a mianowicie stosunków między arbitrażem i rozporządzeniem Bruksela I, należy wspomnieć dwa przepisy nowego rozporządzenia: jego motyw dwunasty i art. 73.

10.

Motyw dwunasty brzmi następująco:

„Niniejsze rozporządzenie nie powinno mieć zastosowania do sądownictwa polubownego. Żaden przepis niniejszego rozporządzenia nie powinien uniemożliwiać sądom państwa członkowskiego, zgodnie z ich prawem krajowym, skierowania stron do sądu polubownego ani zawieszenia postępowania lub odrzucenia wniosku o wszczęcie postępowania, ani też zbadania, czy umowa o arbitraż jest nieważna, bezskuteczna lub niewykonalna, gdy zostanie wniesiona do nich sprawa, co do której strony zawarły umowę o arbitraż.

Orzeczenie sądu państwa członkowskiego co do tego, czy umowa o arbitraż jest nieważna, bezskuteczna lub niewykonalna, nie powinno podlegać przepisom niniejszego rozporządzenia dotyczącym uznawania i wykonywania, bez względu na to, czy sąd orzekł o tym jako o sprawie głównej, czy też jako o kwestii wstępnej.

Z drugiej strony, jeżeli sąd państwa członkowskiego ustalił – sprawując jurysdykcję na mocy niniejszego rozporządzenia lub prawa krajowego – że umowa o arbitraż jest nieważna, bezskuteczna lub niewykonalna, nie powinno to uniemożliwiać uznania orzeczenia tego sądu w sprawie głównej lub, w zależności od sytuacji, wykonania tego orzeczenia zgodnie z niniejszym rozporządzeniem. Nie powinno to naruszać kompetencji sądów państw członkowskich do orzekania o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń arbitrażowych zgodnie z Konwencją o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych sporządzoną w Nowym Jorku w dniu 10 czerwca 1958 r. (»konwencja nowojorska z 1958 r.«), która ma pierwszeństwo stosowania przed niniejszym rozporządzeniem.

Niniejsze rozporządzenie nie powinno mieć zastosowania do żadnego powództwa ani postępowania pomocniczego związanego w szczególności z powołaniem sądu polubownego, uprawnieniami arbitrów, przebiegiem postępowania przed sądem polubownym lub wszelkimi innymi aspektami takiego postępowania, ani też do żadnego powództwa lub orzeczenia dotyczącego uchylenia, kontroli, zaskarżenia, uznania lub wykonania orzeczenia arbitrażowego”.

11.

W ramach rozdziału VII, zatytułowanego „Stosunek do innych aktów prawnych”, art. 73 ust. 2 tego rozporządzenia stanowi:

„Niniejsze rozporządzenie nie wpływa na stosowanie konwencji nowojorskiej z 1958 r.”.

12.

Artykuł 1 ust. 1 konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych sporządzonej w Nowym Jorku w dniu 10 czerwca 1958 r. (zwanej dalej „konwencją nowojorską z 1958 r.”) stanowi:

„Niniejsza Konwencja odnosi się do uznawania i wykonywania orzeczeń arbitrażowych, które wskutek sporów między osobami fizycznymi lub prawnymi zostały wydane na obszarze państwa innego niż to, w którym żąda się uznania i wykonania tych orzeczeń. Konwencja odnosi się również do takich orzeczeń arbitrażowych, które w państwie, w którym żąda się ich uznania i wykonania, nie są uważane za orzeczenia krajowe”.

13.

Artykuł II ust. 3 tej konwencji stanowi:

„Sąd Umawiającego się Państwa, w którym wszczęto spór w sprawie, co do której strony zawarły umowę w rozumieniu niniejszego artykułu, na żądanie jednej ze stron odeśle strony do arbitrażu, chyba że stwierdzi, że dana umowa jest nieważna, niewykonalna [bezskuteczna] lub nie nadaje się do realizacji”.

14.

Zgodnie z postanowieniami art. III tej konwencji:

„Każde z Umawiających się Państw – zgodnie z warunkami ustalonymi w artykułach następnych – uzna orzeczenie arbitrażowe za wiążące i wykona je zgodnie z regułami procedury obowiązującej na obszarze, na którym dochodzi się praw z orzeczenia. […]”.

15.

Artykuł V tej konwencji ustanawia warunki, na jakich może nastąpić uznanie i wykonanie orzeczenia arbitrażowego:

16.

Litwa ratyfikowała konwencję nowojorską z 1958 r. w drodze przyjęcia uchwały (nutarimas) nr I-760 parlamentu litewskiego (Seimas) w dniu 17 stycznia 1995 r.

17.

Rozdział X drugiej księgi kodeksu cywilnego jest zatytułowany „Dochodzenie w sprawie działań osoby prawnej” i obejmuje art. od 2.124 do 2.131.

18.

Artykuł 2.124 kodeksu cywilnego, zatytułowany „Przedmiot dochodzenia w sprawie działań osoby prawnej”, stanowi:

„Osoby wymienione w art. 2.125 […] mają prawo zwrócić się do sądu o wyznaczenie biegłych, którzy zbadają, czy osoba prawna bądź jej organy zarządzające lub ich członkowie działali w należyty sposób, a w razie udowodnienia, że podejmowane były niewłaściwe działania, zastosować środki określone w art. 2.131 […]”.

19.

Na mocy art. 2.125 ust. 1 pkt 1 tego kodeksu taki wniosek może złożyć jeden lub kilku wspólników posiadających przynajmniej 1/10 udziałów albo akcji osoby prawnej.

20.

Środki przewidziane w art. 2.131 tego kodeksu obejmują, między innymi, uchylenie decyzji wydanych przez organy zarządzające osoby prawnej, wyłączenie lub czasowe zawieszenie mandatów członków jej organów i możliwość zobowiązania osoby prawnej do podjęcia bądź powstrzymania się od określonych działań.

21.

Lietuvos dujos AB (zwana dalej „Lietuvos dujos”) jest spółką akcyjną prawa litewskiego, której działalność gospodarcza polega na zakupie gazu od Gazpromu OAO (zwanego dalej „Gazpromem”) (Federacja Rosyjska), transporcie i rozprowadzaniu go w Republice Litewskiej, a także zarządzaniu gazociągami i przesyle gazu do regionu kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej. Nie jest zaangażowana w poszukiwanie ani w produkcję gazu.

22.

W chwili wystąpienia okoliczności faktycznych, które dotyczą niniejszej sprawy, głównymi akcjonariuszami spółki Lietuvos dujos były spółka niemiecka E.ON Ruhrgas International GmbH (38,91%), rosyjskie przedsiębiorstwo skarbu państwa Gazprom (37,1%) i Republika Litewska (17,7%).

23.

Gazprom jest zintegrowany pionowo i posiada pozycję dominującą w sektorze gazu. Nabył on swój udział w kapitale spółki Lietuvos dujos na mocy umowy sprzedaży i kupna akcji z dnia 24 stycznia 2004 r. ( 6 ). Artykuł 7.4.1 tej umowy stanowi:

„[Gazprom] zapewnia dostawy gazu naturalnego konsumentom w Republice Litewskiej na okres 10 lat w ilości zapewniającej zaspokojenie popytu co najmniej 90% wszystkich konsumentów w Republice Litewskiej. Dostarczanie gazu ziemnego do Republiki Litewskiej musi opierać się na cenach godziwych, biorąc pod uwagę warunki rynkowe dostawców energii Republiki Litewskiej”.

24.

Artykuł 7.4.2.3 wspomnianej umowy przewiduje:

„Cenę gazu ziemnego określa się zgodnie z formułą zawartą w obowiązującej umowie dostawy gazu zawartej między [Gazpromem] i [spółką Lietuvos dujos]. Formuła ta może ulec zmianie zależnie od dynamiki cen paliw zastępczych w Republice Litewskiej”.

25.

W dalszej części nazywam umowę, do której odsyła art. 7.4.2.3, „długoterminową umową gazową”.

26.

Ta długoterminowa umowa gazowa została zawarta w 1999 r., czyli przed wejściem Gazpromu do grona akcjonariuszy spółki Lietuvos dujos, dotyczyła okresu od roku 2000 do roku 2015 i była wielokrotnie zmieniana w drodze negocjacji między Gazpromem i spółką Lietuvos dujos.

27.

W dniu 24 marca 2004 r. Gazprom zawarł również „umowę akcjonariuszy” z E.ON Ruhrgas International GmbH i funduszem skarbu państwa działającym w imieniu Republiki Litewskiej, w którego prawa wstąpił następnie minister energetyki Republiki Litewskiej.

28.

Artykuł 6.1(1.9) rzeczonej umowy stanowi, że akcjonariusze: „[…] powinni zmierzać do zapewniania […] utrzymania na warunkach, które są wzajemnie akceptowalne i korzystne dla [spółki Lietuvos dujos] i [akcjonariuszy], a także na podstawie zobowiązań umownych między [spółką Lietuvos dujos] i [Gazpromem]: (i) długoterminowego tranzytu gazu do regionu kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej […], (iii) długoterminowego zaopatrzenia w gaz Lietuvos dujos”.

29.

Umowa akcjonariuszy została poddana reżimowi prawa Republiki Litewskiej. Artykuł 7.14 tej umowy zawiera zapis na sąd polubowny, w myśl którego „wszelkie roszczenia, spory lub nieporozumienia związane z niniejszą umową, a także kwestie jej naruszenia, ważności, skuteczności lub wypowiedzenia, zostają poddane rozstrzygnięciu w drodze arbitrażu, zgodnie z regułami Instytutu Arbitrażowego Izby Gospodarczej w Sztokholmie. Miejscem arbitrażu jest Sztokholm, Szwecja, spory rozpatrywane będą przez trzech arbitrów (wyznaczanych przez instytut arbitrażowy), a językiem postępowania będzie angielski” ( 7 ).

30.

W dniu 8 lutego 2011 r. minister energetyki wystąpił z pismem do dyrektora generalnego spółki Lietuvos dujos, V. Valentukevičiusa, a także do dwóch członków zarządu tej spółki mianowanych przez Gazprom, W. Gołubiewa i K. Selezniewa, zarzucając im, że nie działali w interesie spółki Lietuvos dujos przy wprowadzaniu zmian do formuły obliczania taryfy gazu zawartej w długoterminowej umowie gazowej.

31.

W dniu 25 marca 2011 r. minister energetyki wytoczył powództwo przeciwko spółce Lietuvos dujos i V. Valentukevičiusowi, W. Gołubiewowi i K. Selezniewowi przed Vilniaus apygardos teismas (sądem okręgowym w Wilnie), żądając wszczęcia dochodzenia w sprawie działań spółki Lietuvos dujos (art. 2.124 i nast. litewskiego kodeksu cywilnego).

32.

W ramach tego powództwa minister energetyki podniósł, że interesy Republiki Litewskiej jako akcjonariusza spółki Lietuvos dujos zostały naruszone, a interesy Gazpromu nienależnie uprzywilejowane w wyniku zmian wprowadzonych do długoterminowej umowy gazowej w taki sposób, że cena, za którą spółka Lietuvos dujos dokonywała zakupu gazu od Gazpromu, nie była godziwa. Pośród innych żądań minister energetyki zwrócił się do sądu litewskiego o odwołanie V. Valentukevičiusa, W. Gołubiewa i K. Selezniewa i zobowiązanie spółki Lietuvos dujos do rozpoczęcia negocjacji z Gazpromem w celu ustalenia godziwej i sprawiedliwej taryfy zakupu gazu.

33.

Uznając, że powództwo narusza zapis na sąd polubowny zawarty w art. 7.14 umowy akcjonariuszy, w dniu 29 sierpnia 2011 r. Gazprom złożył wniosek o wszczęcie postępowania arbitrażowego przeciwko ministrowi energetyki do Instytutu Arbitrażowego Izby Gospodarczej w Sztokholmie i zwrócił się do Trybunału Arbitrażowego o nakazanie ministrowi energetyki cofnięcia powództwa wytoczonego przed sądem litewskim. Instytut Arbitrażowy Izby Gospodarczej w Sztokholmie zarejestrował powyższe żądanie arbitrażu jako sprawę o sygnaturze V(125/2011).

34.

W dniu 9 grudnia 2011 r. minister energetyki zmodyfikował pozew. W zmienionym pozwie m.in. wycofał żądanie odwołania V. Valentukevičiusa, W. Golubiewa i K. Selezniewa, lecz utrzymał żądanie zobowiązania spółki Lietuvos dujos do rozpoczęcia negocjacji z Gazpromem w celu ustalenia godziwej i sprawiedliwej taryfy zakupu gazu.

35.

Konflikt pomiędzy Gazpromem i Republiką Litewską uległ poszerzeniu w marcu 2012 r. o inny arbitraż międzynarodowy, wszczęty przez Gazprom przed Stałym Trybunałem Arbitrażowym w Hadze. W ramach tego postępowania arbitrażowego Gazprom zaskarżył decyzję rządu litewskiego o podjęciu zgodnie z art. 9 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/73/WE z dnia 13 lipca 2009 r. dotyczącej wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego i uchylającej dyrektywę 2003/55/WE ( 8 ) działań zmierzających do rozdzielenia w obrębie spółki Lietuvos dujos działalności operatora sieci przesyłowej gazu od działalności w zakresie produkcji i dostaw gazu, co oznacza, że Gazprom nie mógłby już być akcjonariuszem w spółce Lietuvos dujos.

36.

W ramach drugiego arbitrażu międzynarodowego Gazprom twierdzi, że transponując i wprowadzając w życie tę dyrektywę, Republika Litewska uchybiła zobowiązaniom, które na niej ciążą na mocy traktatu z dnia 29 czerwca 1999 r. między rządem Federacji Rosyjskiej i rządem Republiki Litewskiej dotyczącego promowania i wzajemnej ochrony inwestycji ( 9 ).

37.

W dniu 31 lipca 2012 r. Trybunał Arbitrażowy powołany w sprawie V(125/2011) wydał orzeczenie („final award”) (zwane dalej „orzeczeniem arbitrażowym”), w którym częściowo uwzględnił wniosek Gazpromu ( 10 ). Według Trybunału Arbitrażowego postępowanie wszczęte przez ministra energetyki przed Vilniaus apygardos teismas narusza częściowo zapis na sąd polubowny zawarty w umowie akcjonariuszy. Zażądał on zatem od ministra energetyki jednocześnie odstąpienia od niektórych żądań, które przedstawił on przed Vilniaus apygardos teismas (w szczególności zaś mającego na celu zobowiązanie spółki Lietuvos dujos do rozpoczęcia negocjacji z Gazpromem w celu ustalania godziwej i sprawiedliwej taryfy zakupu gazu) i przeformułowania jednego z tych żądań w taki sposób, aby było zgodne z podjętym przez ministra energetyki zobowiązaniem do rozstrzygania w drodze arbitrażu sporów należących do zakresu stosowania umowy akcjonariuszy.

38.

W dniu 3 września 2012 r. Vilniaus apygardos teismas uwzględnił powództwo ministra energetyki i postanowił powołać biegłych w celu przeprowadzenia dochodzenia dotyczącego działalności spółki Lietuvos dujos. Stwierdził również, że powództwo to należy do zakresu jego właściwości i nie może zostać poddane arbitrażowi zgodnie z prawem litewskim.

39.

Lietuvos dujos oraz V. Valentukevičius, W. Gołubiew i K. Selezniew wnieśli od tego orzeczenia środek odwoławczy do Lietuvos apeliacinis teismas (sądu apelacyjnego, Litwa). Gazprom zwrócił się do tego sądu z żądaniem uznania i wykonania orzeczenia arbitrażowego na podstawie konwencji nowojorskiej z 1958 r.

40.

W październiku 2012 r. Republika Litewska wszczęła postępowanie arbitrażowe przeciwko Gazpromowi przed Instytutem Arbitrażowym Izby Gospodarczej w Sztokholmie, twierdząc, że zmiany wprowadzone w długoterminowej umowie gazowej między rokiem 2004 i rokiem 2012 były niezgodne z postanowieniami umowy sprzedaży i kupna akcji z dnia 24 stycznia 2004 r. i zażądała odszkodowania w wysokości 1,9 mld dolarów amerykańskich (USD) ( 11 ).

41.

Postanowieniem z dnia 17 grudnia 2012 r. Lietuvos apeliacinis teismas postanowił w oparciu o art. V ust. 2 lit. a) i b) konwencji nowojorskiej z 1958 r. nie uwzględnić wniosku Gazpromu.

42.

Mówiąc dokładniej, Lietuvos apeliacinis teismas orzekł, że Trybunał Arbitrażowy nie miał kompetencji, by orzec w kwestii już podniesionej i rozpatrzonej przez Vilniaus Apygardos Teismas, który w postanowieniu z dnia 3 września 2012 r. uznał, że spory, o których mowa w art. 2.134 kodeksu cywilnego, nie podlegały arbitrażowi. Lietuvos apeliacinis teismas mógł zatem odmówić uznania i wykonania orzeczenia arbitrażowego na podstawie art. V ust. 2 lit. a) konwencji nowojorskiej z 1958 r.

43.

Lietuvos apeliacinis teismas stwierdził również, że ograniczając możliwości państwa litewskiego do występowania przed sądami litewskimi i odmawiając sądom litewskim właściwości do orzeczenia w przedmiocie ich właściwości, orzeczenie arbitrażowe naruszyło zasadę niezawisłości sądów ustanowioną w art. 109 ust. 2 konstytucji Republiki Litewskiej. Lietuvos apeliacinis teismas orzekł więc, że orzeczenie arbitrażowe jest sprzeczne z porządkiem publicznym Republiki Litewskiej oraz odmówił uznania i wykonania go tym razem na podstawie art. V ust. 2 lit. b) konwencji nowojorskiej z 1958 r.

44.

Postanowieniem z dnia 21 lutego 2013 r. Lietuvos apeliacinis teismas oddalił środek odwoławczy spółki Lietuvos dujos oraz V. Valentukevičiusa, W. Gołubiewa i K. Selezniewa od orzeczenia Vilniaus apygardos teismas o wszczęciu dochodzenia dotyczącego działalności spółki Lietuvos dujos.

45.

Te dwa postanowienia Lietuvos apeliacinis teismas były przedmiotem skargi kasacyjnej wniesionej do sądu odsyłającego, który postanowieniem z dnia 21 listopada 2013 r. postanowił zawiesić postępowania w sprawie środka odwoławczego od orzeczenia Lietuvos apeliacinis teismas dotyczącego dochodzenia w sprawie działalności spółki Lietuvos dujos do czasu rozpatrzenia środka odwoławczego dotyczącego uznania i wykonania orzeczenia arbitrażowego.

46.

W ramach tego ostatniego środka odwoławczego Gazprom wniósł o uchylenie postanowienia z dnia 17 grudnia 2012 r. wydanego przez Lietuvos apeliacinis teismas i wydanie nowego postanowienia uwzględniającego jego wniosek o uznanie i wykonanie orzeczenia arbitrażowego. Minister energetyki wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej na podstawie art. V ust. 2 lit. b) konwencji nowojorskiej z 1958 r., twierdząc, że orzeczenie arbitrażowe stanowi „anti-suit injunction” i że jego uznanie i wykonanie byłoby niezgodne z rozporządzeniem Bruksela I, tak jak zostało ono zinterpretowane przez Trybunał w wyroku w sprawie Allianz et Generali Assicurazioni Generali (C‑185/07, EU:C:2009:69).

47.

W tych okolicznościach Lietuvos Aukščiausiasis Teismas postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

48.

W dniu 10 czerwca 2014 r. rada konkurencji Republiki Litewskiej ogłosiła, że nałożyła na Gazprom grzywnę w wysokości 123096700 LTL (litów litewskich) (około 35,6 mln EUR) za naruszenie warunków, które zostały na niego nałożone przy nabyciu udziału w kapitale spółki Lietuvos dujos ( 12 ).

49.

W dniu 12 czerwca 2014 r. Gazprom ogłosił swą decyzję o sprzedaży rzeczonego udziału ( 13 ).

50.

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wpłynął do sekretariatu Trybunału w dniu 15 października 2013 r. Gazprom, rządy litewski, niemiecki, austriacki, francuski, hiszpański i rząd Zjednoczonego Królestwa, jak również Konfederacja Szwajcarska oraz Komisja Europejska przedstawiły uwagi na piśmie.

51.

Zgodnie z art. 61 § 1 regulaminu postępowania przed Trybunałem, w dniu 4 lipca 2014 r. Trybunał wezwał strony do udzielenia przed rozprawą na dwa pytania odpowiedzi na piśmie, najpóźniej do dnia 31 lipca 2014 r. Gazprom, rządy litewski, niemiecki, hiszpański, francuski i rząd Zjednoczonego Królestwa oraz Konfederacja Szwajcarska i Komisja przedstawiły odpowiedzi w wyznaczonym terminie.

52.

W dniu 30 września 2014 r. odbyła się rozprawa, podczas której Gazprom, rządy litewski, niemiecki, hiszpański, francuski i rząd Zjednoczonego Królestwa oraz Konfederacja Szwajcarska i Komisja przedstawiły swoje uwagi ustnie.

53.

Na s. 10 wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym sąd odsyłający stwierdza, że do Vilniaus apygardos teismas wpłynęło powództwo ministra energetyki przeciwko spółce Lietuvos dujos i V. Valentukevičiusowi, W. Gołubiewowi i K. Selezniewowi ( 14 ) na podstawie zastosowanego przez analogię („mutatis mutandis”) art. 6 ust. 2 rozporządzenia Bruksela I.

54.

Tymczasem ten przepis rozporządzenia stanowi, że osoba mająca miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego „może być również pozwana […] w sprawach dotyczących powództwa gwarancyjnego lub interwencyjnego wobec osoby trzeciej – przed sąd, przed którym toczy się główne postępowanie, chyba że postępowanie to zostało wszczęte jedynie w celu wyłączenia tej osoby spod jurysdykcji sądu właściwego w jej sprawie”.

55.

Moim zdaniem przepis ten w sposób oczywisty nie ma zastosowania w niniejszym przypadku, ponieważ rozpatrywane powództwo nie dotyczy ani gwarancji, ani powództwa interwencyjnego.

56.

Na rozprawie rząd litewski zajął stanowisko, w myśl którego chodziło o błąd pisarski sądu odsyłającego, a jego zamiarem było powołanie się na art. 6 ust. 1 tego rozporządzenia ( 15 ), który, jak się wydaje, również nie ma zastosowania, ponieważ umożliwia pozwanie osoby mającej miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego przed sądy innego państwa członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania jedna z osób współpozwanych. W niniejszej sprawie, z wyjątkiem W. Gołubiewa i K. Selezniewa, którzy mają miejsce zamieszkania na terytorium jednego z państw trzecich, pozwani mają miejsce zamieszkania w Republice Litewskiej.

57.

Trybunał mógłby co prawda odmówić udzielenia odpowiedzi na niniejsze pytania prejudycjalne wobec braku prawidłowego uzasadnienia jurysdykcji sądów litewskich na podstawie rozporządzenia Bruksela I. Trybunał mógłby jednak zaznaczyć, że Vilniaus apygardos teismas mógł był ustalić swoją właściwość wobec spółki Lietuvos dujos i jej dyrektora generalnego V. Valentukevičiusa na podstawie art. 2 ust. 1 rzeczonego rozporządzenia ( 16 ), przy czym element międzynarodowy konieczny do stosowania tego artykułu (i rozporządzenia) wynika z miejsca zamieszkania w Federacji Rosyjskiej dwóch spośród współpozwanych (W. Gołubiewa i K. Selezniewa) ( 17 ), w którym to przypadku Trybunał jest właściwy do udzielenia odpowiedzi na pytania postawione przez sąd odsyłający.

58.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem „pytania dotyczące wykładni prawa Unii, z którymi zwrócił się sąd odsyłający w ramach stanu prawnego i faktycznego, za którego ustalenie jest on odpowiedzialny i którego prawidłowość nie podlega ocenie Trybunału, korzystają z domniemania znaczenia dla sprawy. Odmowa udzielenia przez Trybunał odpowiedzi na pytanie prejudycjalne postawione przez sąd krajowy jest możliwa jedynie wówczas, gdy żądana wykładnia prawa wspólnotowego w sposób oczywisty nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub przedmiotem sporu toczącego się przed sądem krajowym lub też gdy problem ma charakter hipotetyczny albo gdy Trybunał nie posiada wystarczającej wiedzy na temat okoliczności faktycznych i prawnych, aby odpowiedzieć na postawione mu pytania w użyteczny sposób” ( 18 ).

59.

Tymczasem w niniejszym przypadku sąd odsyłający wskazuje na s. 9 wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, że „kwestia wszczęcia dochodzenia dotyczącego osoby prawnej nie może zostać poddana arbitrażowi”.

60.

Jak podnoszą rząd francuski i Komisja, istnieje zatem podstawa prawna, a mianowicie w tym przypadku art. V ust. 2 lit. a) konwencji nowojorskiej z 1958 r. ( 19 ), w oparciu o którą sąd odsyłający może odmówić uznania i wykonania orzeczenia arbitrażowego, jak zresztą uczynił to już Lietuvos apeliacinis teismas ( 20 ).

61.

Można więc, moim zdaniem, dojść do wniosku, że pytania przedstawione Trybunałowi nie są istotne dla sporu w postępowaniu głównym, ponieważ przy rozstrzyganiu zawisłego przed nim sporu sąd odsyłający w oczywisty sposób może się obyć bez odpowiedzi na te pytania. Niniejsza opinia wychodzi oczywiście z założenia, że Trybunał uzna zadane pytania za dopuszczalne.

62.

W swoim wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym sąd odsyłający uznaje za „anti-suit injunction” orzeczenie arbitrażowe w zakresie, w jakim zobowiązuje ono ministra energetyki do odstąpienia od niektórych żądań, które podniósł przed sądami litewskimi.

63.

W tym sensie orzeczenie arbitrażowe jest podobne do „anti-suit injunctions” prawa angielskiego, które były przedmiotem wyroków Turner (C‑159/02, EU:C:2004:228) i Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69). W prawie angielskim „anti-suit injunction” to postanowienie sądu angielskiego nakazujące stronie podlegającej in personam właściwości sądów angielskich ( 21 ) nie wszczynać postępowań, nie przedstawiać określonych żądań, wycofać je lub podjąć kroki niezbędne w celu przerwania lub zawieszenia postępowania toczącego się przed sądem powszechnym lub arbitrażowym w innym państwie ( 22 ).

64.

„Anti-suit injunction” nie jest skierowany przeciwko sądowi zagranicznemu i dotyczy jedynie strony pozwanej przed sądem angielskim ( 23 ).

65.

Strona, do której jest skierowany „anti-suit injunction” i która nie przestrzega jego warunków, jest narażona na postępowanie w przedmiocie nieposzanowania orzeczeń sądu („contempt of court”), które może doprowadzić do sankcji karnych i zajęcia jej majątku położonego w Zjednoczonym Królestwie ( 24 ). Jest oczywiście możliwe, że „anti-suit injunction” nie odniesie żadnego skutku prawnego, jeżeli strona, do której jest skierowane, nie przebywa w Zjednoczonym Królestwie ani nie posiada majątku w Zjednoczonym Królestwie, ale żadne orzeczenie wydane z naruszeniem „anti-suit injunction” nie zostanie ani uznane, ani wykonane w Zjednoczonym Królestwie ( 25 ).

66.

Jak twierdzi rząd francuski w odpowiedzi na piśmie na pytania Trybunału, tego rodzaju zakaz nie został orzeczony w sprawie przed sądem odsyłającym. W przeciwieństwie bowiem do „anti-suit injunctions”, które były przedmiotem wyroków Turner (EU:C:2004:228) i Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69), nieprzestrzeganie orzeczenia Instytutu Arbitrażowego przez ministra energetyki nie jest obarczone żadną sankcją wobec niego ( 26 ).

67.

Orzeczenie arbitrażowe i zawarty w nim nakaz częściowego cofnięcia powództwa przed sądami litewskimi wiążą zatem osobę, do której są skierowane, w zakresie, w jakim – według Trybunału Arbitrażowego – powództwo jest częściowo objęte zakresem stosowania zapisu na sąd polubowny. W tym znaczeniu orzeczenie arbitrażowe, podobnie jak „anti-suit injunctions”, które były przedmiotem wyroków Turner (EU:C:2004:228) i Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69), może zdaniem sądu odsyłającego stanowić zagrożenie dla skuteczności rozporządzenia Bruksela I. To właśnie na podstawie takiego założenia będę prowadził moje rozważania.

68.

Poprzez swoje pytanie pierwsze sąd odsyłający pyta Trybunał, czy może odmówić uznania wydanego przez sąd polubowny „anti-suit injunction” z racji tego, że ogranicza ono jego „prawo […] do samodzielnego ustalenia, czy jest on właściwy do rozpoznania sprawy zgodnie z regułami jurysdykcji ustanowionymi w rozporządzeniu [Bruksela I]”.

69.

Należy zatem zbadać, czy rozporządzenie Bruksela I rzeczywiście ma zastosowanie w niniejszej sprawie, czy też do sprawy w postępowaniu przed sądem odsyłającym ma zastosowanie jedynie konwencja nowojorska z 1958 r.

70.

Sąd odsyłający uzasadnia stosowanie rozporządzenia Bruksela I na podstawie art. 71 ust. 2 akapit drugi tego rozporządzenia, który stanowi, że „[j]eżeli zarówno państwo członkowskie pochodzenia, jak i państwo członkowskie, do którego wystąpiono, są stronami konwencji dotyczącej spraw szczególnych, która reguluje warunki uznawania i wykonywania orzeczeń, wówczas obowiązują te warunki. W każdym wypadku mogą być stosowane przepisy niniejszego rozporządzenia w zakresie postępowania o uznanie i wykonanie orzeczeń” ( 27 ).

71.

Moim zdaniem, jak twierdzą rząd niemiecki i Konfederacja Szwajcarska, przepis ten nie ma zastosowania w niniejszej sprawie, ponieważ jego zakres stosowania jest ograniczony do konwencji zawartych między państwami członkowskimi, które określają „warunki uznawania i wykonywania orzeczeń”. Wyrażenie „orzeczenie” jest zdefiniowane w art. 32 tego rozporządzenia jako „każde orzeczenie wydane przez sąd państwa członkowskiego, niezależnie od tego, czy zostanie określone jako wyrok, postanowienie, nakaz zapłaty lub nakaz egzekucyjny, włącznie z postanowieniem w przedmiocie ustalenia kosztów postępowania wydanym przez urzędnika sądowego” ( 28 ). Oczywiste jest, że trybunał arbitrażowy utworzony na podstawie umowy stron oddającej spór pod rozstrzygnięcie sądu polubownego, zawartej swobodnie między dwoma stronami (taki jak ten, który wydał orzeczenie arbitrażowe będące przedmiotem postępowania głównego) nie jest sądem państwa członkowskiego ( 29 ).

72.

Co więcej, art. 1 ust. 2 lit. d) rozporządzenia Bruksela I wyłącza arbitraż z zakresu jego zastosowania. Oznacza to, że, jak twierdzą ponadto Gazprom, rządy niemiecki, francuski i Zjednoczonego Królestwa oraz Komisja i Konfederacja Szwajcarska, uznawanie i wykonywanie orzeczeń arbitrażowych, takich jak będące przedmiotem postępowania głównego, powinno podlegać jedynie konwencji nowojorskiej z 1958 r.

73.

Według tych interwenientów, jako że w niniejszym przypadku do sądu odsyłającego złożono wniosek w ramach procedury wzajemnego uznawania i wykonywania orzeczeń na podstawie tej konwencji, uznanie i wykonanie orzeczenia arbitrażowego należy wyłącznie do zakresu tej konwencji ( 30 ). W konsekwencji nie powinny istnieć pytania dotyczące prawa Unii, na które Trybunał mógłby udzielić odpowiedzi w ramach swojej kompetencji na podstawie art. 267 TFUE.

74.

Jak twierdzi rząd francuski w odpowiedzi na pytania Trybunału, wyrok Allianz i Generali Assicurazioni Generali [(EU:C:2009:69)] wywołał wątpliwości co do zakresu wykluczenia arbitrażu z zakresu zastosowania rozporządzenia [Bruksela I]”.

75.

W sierpniu 2000 r. Front Comor, statek będący własnością West Tankers Inc. (zwanej dalej „West Tankers”), który został wyczarterowany przez Erg Petroli SpA (zwaną dalej „Erg Petroli”), uderzył w Syrakuzach w przystań należącą do Erg Petroli. Umowa czarteru podlegała prawu angielskiemu i zawierała klauzulę przewidującą arbitraż w Londynie.

76.

Erg Petroli zwróciła się do swoich ubezpieczycieli, Allianz SpA (zwanej dalej „Allianz”) i Generali Assicurazioni Generali SpA (zwanej dalej „Generali”), o wypłatę odszkodowania w granicach sumy ubezpieczenia i wszczęła w Londynie postępowanie arbitrażowe przeciwko West Tankers w odniesieniu do szkód nieobjętych umową ubezpieczeniową. Po wypłaceniu Erg Petroli z tytułu polis ubezpieczeniowych odszkodowania za poniesione przez nią szkody ubezpieczyciele wytoczyli na zasadzie subrogacji powództwo przeciwko West Tankers przed Tribunale di Siracusa (Włochy) w celu odzyskania kwot wypłaconych Erg Petroli. West Tankers podniosła zarzut braku właściwości tego sądu, powołując się na istnienie zapisu na sąd polubowny.

77.

Zważywszy, że miejscem arbitrażu był Londyn, West Tankers wszczęła postępowanie przed sądami angielskimi w celu uzyskania „anti-suit injunction” zakazującego Allianz i Generali Assicurazioni Generali wszczynania innego postępowania niż arbitrażowe i dalszego prowadzenia postępowania przed Tribunale di Siracusa.

78.

Sądy angielskie uwzględniły ten wniosek, ale House of Lords zadał Trybunałowi pytanie w celu ustalenia, czy, uwzględniając różnicę w porównaniu do okoliczności sprawy, która doprowadziła do wydania wyroku Turner (EU:C:2004:228) ( 31 ), posiadał uprawnienie do wydania anti-suit injunction, które byłoby zgodne z rozporządzeniem Bruksela I z racji tego, że art. 1 ust. 2 lit. d) tego rozporządzenia wyłącza arbitraż z jego zakresu stosowania.

79.

Trybunał rozpoczął swoją analizę przyznając, że jako postępowanie o charakterze państwowym, ale wspierające przeprowadzenie arbitrażu, „[p]ostępowania takie jak przed sądem krajowym, które prowadzą do wydania anti-suit injunction, nie mogą zatem wchodzić w zakres stosowania rozporządzenia [Bruksela I]” ( 32 ).

80.

Trybunał orzekł następnie, że „[n]iemniej mimo że postępowania takie nie mieszczą się w zakresie stosowania rozporządzenia [Bruksela I], ich konsekwencje mogą jednak podważać skuteczność tego rozporządzenia, a mianowicie uniemożliwiać realizację jego celów, do których należy ujednolicenie reguł kolizyjnych w zakresie właściwości sądów w sprawach cywilnych i handlowych oraz swobodny przepływ orzeczeń w tych sprawach. Dzieje się tak w szczególności, gdy takie postępowania uniemożliwiają sądowi innego państwa członkowskiego wykonywanie jego właściwości przyznanej mu na mocy rozporządzenia [Bruksela I]” ( 33 ).

81.

Trybunał uznał zatem „[że] kwestia wstępna dotycząca możliwości stosowania zapisu na sąd polubowny, w tym między innymi jego ważności, również wchodzi w zakres stosowania tego rozporządzenia” ( 34 ).

82.

Na tej podstawie Trybunał udzielił odpowiedzi przeczącej na pytanie House of Lords, orzekając, że postępowanie wszczęte przez Allianz i Generali Assicurazioni Generali przeciwko West Tankers przed Tribunale di Siracusa podlega rozporządzeniu Bruksela I ( 35 ) i to pomimo zapisu na sąd polubowny łączącego strony. Dodał, że rozpatrywany „anti-suit injunction” naruszał uprawnienie sądu włoskiego do samodzielnego ustalenia, czy jest właściwy do rozstrzygnięcia wniesionego do niego sporu ( 36 ), że był zatem sprzeczny z zasadą wzajemnego zaufania między sądami państw członkowskich i pozbawiał dostępu do państwowego wymiaru sprawiedliwości powoda, który uważa zapis na sąd polubowny za nieważny, niewykonalny [bezskuteczny] lub nienadający się do realizacji ( 37 ).

83.

Podsumowując, Trybunał orzekł, że „anti-suit injunction”, którego dotyczyła tamta sprawa, był niezgodny z rozporządzeniem Bruksela I.

84.

Na tej podstawie sąd odsyłający uważa, że tak jak „anti-suit injunction” wydany przez sąd państwowy, „anti-suit injunction” wydany przez sąd polubowny narusza skuteczność (effet utile) rozporządzenia Bruksela I.

85.

Twierdzenia tego można bronić o tyle, że w sprawie, która doprowadziła do wydania wyroku Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69), House of Lords, jako sąd odsyłający, prowadził postępowanie, które znajdowało się, jak orzekł Trybunał, poza zakresem zastosowania rozporządzenia Bruksela I ( 38 ), a mianowicie dotyczące wniosku o wydanie „anti-suit injunction” wobec strony, która zwróciła się do sądu we Włoszech z naruszeniem zapisu na sąd polubowny, zobowiązującego ją do poddania każdej sprawy arbitrażowi w Londynie ( 39 ). Sporny wniosek o uznanie i wykonanie orzeczenia arbitrażowego w postępowaniu głównym w niniejszej sprawie znajduje się mianowicie również poza zakresem stosowania tego rozporządzenia.

86.

Rozporządzenie Bruksela I zostało uznane za mające zastosowanie w tej sprawie na podstawie innego postępowania, a mianowicie postępowania przed sądem włoskim, którego przedmiot, tak jak w sprawie wszczęcia dochodzenia w sprawie działań spółki Lietuvos dujos ( 40 ), był objęty zakresem zastosowania tego rozporządzenia, a w szczególności jego art. 5 ust. 3. W niniejszym przypadku przedmiot powództwa ministra energetyki zmierzającego do wszczęcia dochodzenia w sprawie działań spółki Lietuvos dujos również należał do zakresu zastosowania rozporządzenia Bruksela I, a konkretnie jego art. 2 ( 41 ).

87.

W tym względzie rządy niemiecki, francuski i Zjednoczonego Królestwa oraz Konfederacja Szwajcarska i Komisja twierdzą, że rozporządzenie Bruksela I nie ma zastosowania w postępowaniu głównym, ponieważ arbitraż jest wyłączony z jego zakresu stosowania. Gdyby jednak było to tak proste, Trybunał nie uznałby za niezgodne z rozporządzeniem Bruksela I „anti-suit injunction”, który był przedmiotem wyroku Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69) ( 42 ).

88.

W tym znaczeniu sytuacja House of Lords, rozpatrującego sprawę znajdującą się poza zakresem zastosowania rozporządzenia Bruksela I, jest analogiczna do sytuacji sądu odsyłającego, do którego również złożono wniosek o uznanie i wykonanie orzeczenia arbitrażowego, również wyłączonego z zakresu zastosowania tego rozporządzenia. Co więcej, ponieważ sąd odsyłający rozpatruje jednocześnie powództwo należące do zakresu stosowania tego rozporządzenia, czyli wniosek o wszczęcie dochodzenia w sprawie działania spółki Lietuvos dujos, jego pozycja jest identyczna z pozycją Tribunale di Siracusa w wyroku Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69). Otóż w wyroku tym Trybunał orzekł niezgodność „anti-suit injunction” z rozporządzeniem Bruksela I, który to wniosek zdaniem sądu odsyłającego ma zastosowanie do sporu będącego przedmiotem postępowania głównego. Nie podzielam tej tezy z powodów, które przedstawię poniżej.

89.

Dwa elementy skłaniają mnie do zaproponowania Trybunałowi udzielenia na to pytanie odpowiedzi przeczącej.

90.

Rząd hiszpański uważa, że ze względów temporalnych Trybunał nie powinien uwzględnić rozporządzenia Bruksela I (wersja przekształcona) w odpowiedzi na niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

91.

Co prawda, rozporządzenie to będzie stosowane dopiero od dnia 10 stycznia 2015 r., lecz podobnie jak Gazprom, rządy litewski, niemiecki i francuski, Komisja i Konfederacja Szwajcarska, myślę, że Trybunał powinien wziąć je pod uwagę w niniejszej sprawie, gdyż główna nowość tego rozporządzenia, które podtrzymuje wykluczenie arbitrażu z zakresu jego stosowania, nie znajduje się w jego tekście właściwym, ale raczej w jego motywie dwunastym, który w rzeczywistości, nieco jak retroaktywna wykładnia legislacyjna, wyjaśnia, w jaki sposób takie wyłączenie należy i zawsze należało interpretować.

92.

Zanim bliżej przyjrzę się znaczeniu rzeczonego motywu dwunastego, omówię jego genezę.

93.

Artykuł 73 rozporządzenia Bruksela I przewiduje procedurę reformy tego rozporządzenia, a mianowicie, że najpóźniej do dnia 1 marca 2007 r. Komisja powinna przedłożyć Parlamentowi Europejskiemu, Radzie Unii Europejskiej i Europejskiemu Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu sprawozdanie z jego stosowania wraz z propozycjami dostosowania.

94.

W ramach tej procedury Komisja zleciła profesorom Hessowi, Pfeifferowi i Schlosserowi sporządzenie sprawozdania (zwanego dalej „raportem Heidelberg”) w przedmiocie stosowania rozporządzenia Bruksela I ( 43 ). Raport ten został opublikowany w 2007 r. przed ogłoszeniem wyroku Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69).

95.

Przyznając, że rozporządzenie Bruksela I nie powinno dotyczyć zagadnień uregulowanych w konwencji nowojorskiej z 1958 r., autorzy raportu Heidelberg zaproponowali szereg nowych przepisów, które umożliwiłyby ingerencję rzeczonego rozporządzenia w dziedzinie arbitrażu w celu unormowania kwestii wzajemnego oddziaływania pomiędzy tymi dwoma tekstami, jak na przykład zagadnienie wszczęcia postępowania przed sądem państwowym, który stwierdził nieważność zapisu na sąd polubowny, lub wszczęcie postępowania przed sądem państwowym w charakterze sądu wspierającego przeprowadzenie arbitrażu.

96.

Po przyjęciu raportu Heidelberg ogłoszona została opinia rzecznik generalnej J. Kokott w sprawie Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2008:466, pkt 71, 73), w której stwierdziła ona brak „mechanizmów godzących […] właściwość [sądownictwa polubownego] z właściwością sądów państwowych” i uznała, że „[ś]rodkiem zaradczym w tym zakresie mogłoby być włączenie sądownictwa polubownego do systemu rozporządzenia [Bruksela I]”.

97.

Trybunał poparł analizę rzecznik generalnej J. Kokott, cytując wielokrotnie jej opinię [wyrok Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69, pkt 20, 26, 29)].

98.

Uwagi krytyczne na temat tego wyroku pochodziły zasadniczo ze środowiska prawa prywatnego międzynarodowego i arbitrażu, przy czym krytyka ta dotyczyła w istocie tego, że w rzeczywistości doszło do rozszerzenia zakresu stosowania rozporządzenia Bruksela I na arbitraż w sposób, który może zagrozić jego skuteczności ( 44 ).

99.

Do tych głosów krytycznych dodam swój, wskazując, że rzeczony wyrok stanowił odejście od trzech wcześniejszych wyroków Trybunału: Hoffmann (145/86, EU:C:1988:61), Rich (C‑190/89, EU:C:1991:319) oraz Van Uden (C‑391/95, EU:C:1998:543).

100.

Wyrok Hoffmann (EU:C:1988:61) dotyczył wykonania w Niderlandach orzeczenia niemieckiego nakazującego małżonkowi płacenie alimentów na rzecz współmałżonka z tytułu wykonywania wynikających ze związku małżeńskiego zobowiązań w zakresie zapewnienia utrzymania. Orzeczenie to musiało być oparte na założeniu istnienia związku małżeńskiego. Hoge Raad der Nederlanden (Niderlandy) przedłożył pytanie, czy rozwiązanie tego związku małżeńskiego na mocy wyroku rozwodowego wydanego przez sąd niderlandzki mogło zakończyć wykonywanie orzeczenia niemieckiego nawet w przypadku, gdyby pozostało ono wykonalne w Niemczech w braku uznania orzeczenia dotyczącego rozwodu.

101.

Podobnie jak arbitraż, stan cywilny osób fizycznych, w tym małżeństwa i rozwody, jest wyłączony z zakresu stosowania Konwencji z dnia 27 września 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. 1972, L 299, s. 32 – wyd. spec. w jęz. polskim Dz.U. 2009, L 147 s. 5, zwanej dalej „konwencją brukselską”). Natomiast uiszczanie alimentów, jako że nie jest kwestią stanu cywilnego, było objęte konwencją brukselską, co powodowało, że sądy niderlandzkie były a priori zobowiązane przez konwencję do uznania i wykonania orzeczenia niemieckiego, co było nie do pogodzenia z niderlandzkim orzeczeniem dotyczącym rozwodu.

102.

Trybunał orzekł, że „konwencja [brukselska] nie stoi na przeszkodzie temu, by sąd wezwanego państwa członkowskiego wyciągnął konsekwencje z wyroku krajowego orzekającego rozwód w ramach wykonania orzeczenia zagranicznego w sprawie alimentów” ( 45 ), co oznaczało, że Hoge Raad der Nederlanden nie był zobowiązany do uznania i wykonania orzeczenia niemieckiego, chociaż należało ono do zakresu stosowania tej konwencji.

103.

W wyroku w sprawie Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69), chociaż arbitraż, tak samo jak stan cywilny, był wyłączony z zakresu stosowania rozporządzenia Bruksela I, Trybunał orzekł, że sądy angielskie nie mogły stosować prawa krajowego w całym jego zakresie i wydać anti-suit injunctions w ramach wspierania przeprowadzenia arbitrażu. Czyniąc to, Trybunał ograniczył zakres wyłączenia arbitrażu z zakresu zastosowania tego rozporządzenia ( 46 ).

104.

Wyrok w sprawie Rich (EU:C:1991:319) dotyczył umowy nabycia ropy naftowej zawartej między spółką szwajcarską i spółką włoską. Umowa ta podlegała prawu angielskiemu i zawierała zapis na sąd polubowny. Gdy nabywca (spółka szwajcarska) podniósł poważne pogorszenie się stanu ładunku, sprzedający (spółka włoska) pozwał go przed sąd w Genui (Włochy) w celu uzyskania ustalenia zwalniającego go z wszelkiej odpowiedzialności.

105.

Jak przewidziano w umowie, spółka szwajcarska wszczęła postępowanie arbitrażowe w Londynie, w którym spółka włoska odmówiła udziału, odmawiając również mianowania swojego arbitra, co zablokowało bieg tego postępowania. Spółka szwajcarska zwróciła się do sądów angielskich, jako sądów wspierających przeprowadzenie arbitrażu, o mianowanie arbitra w imieniu spółki włoskiej.

106.

Podobnie jak w sprawie, która doprowadziła do wydania wyroku Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69), spółka włoska podniosła, że rzeczywisty spór pomiędzy stronami był związany z kwestią, czy sporna umowa zawierała klauzulę arbitrażową, czy też nie, i że tego rodzaju spór należał do zakresu stosowania konwencji brukselskiej i musiał w konsekwencji zostać rozstrzygnięty we Włoszech.

107.

Pytanie brzmiało zatem, czy postępowanie wszczęte przed sądami angielskimi w celu wyznaczenia arbitra należało do zakresu stosowania konwencji brukselskiej.

108.

Trybunał orzekł, że „poprzez wyłączenie z zakresu stosowania konwencji [brukselskiej] dziedziny arbitrażu ze względu na to, że była już ona przedmiotem umów międzynarodowych [w szczególności konwencji nowojorskiej z 1958 r.], umawiające się strony zamierzały wykluczyć całą dziedzinę arbitrażu, w tym także postępowania toczące się przed sądami państwowymi” ( 47 ).

109.

Nawet jeżeli wyznaczenie arbitra i postępowania krajowe wspierające przeprowadzenie arbitrażu nie wchodzą w zakres stosowania konwencji nowojorskiej z 1958 r., Trybunał orzekł, że „[w] odniesieniu w szczególności do wyznaczenia arbitra przez sąd państwowy, należy stwierdzić, że chodzi tu o środek państwowy, który służył prowadzeniu postępowania arbitrażowego. Taki środek należy zatem do dziedziny arbitrażu, a zatem jest on objęty wyłączeniem z art. 1 akapit drugi pkt 4 konwencji [brukselskiej]” ( 48 ).

110.

Trybunał odrzucił argument spółki włoskiej, zgodnie z którym konwencja brukselska miała zastosowanie do sporów dotyczących istnienia lub ważności zapisu na sąd polubowny, orzekając, że „[p]rzy ustalaniu, czy spór wchodzi w zakres stosowania konwencji, należy wziąć pod uwagę jedynie przedmiot tego sporu. Jeśli ze względu na swój przedmiot, jak na przykład powołanie arbitra, spór jest wyłączony z zakresu stosowania konwencji [brukselskiej], to istnienie kwestii wstępnej, o której sąd musi rozstrzygnąć przed wydaniem orzeczenia, bez względu na jej treść, nie może uzasadniać stosowania konwencji [brukselskiej]” ( 49 ). Trybunał potwierdził to podejście w wyroku Van Uden (C‑391/95, EU:C:1998:543) ( 50 ).

111.

W wyroku Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69), zamiast ustalić zastosowanie rozporządzenia Bruksela I do sporu w postępowaniu głównym, jak Trybunał uczynił to w sprawach, w których zapadły wyroki Rich (EU:C:1991:319) oraz Van Uden (EU:C:1998:543), Trybunał zbadał przedmiot sporu w stosunku do innego sporu, a mianowicie sporu rozpoznawanego przez sądy włoskie.

112.

W ten sposób Trybunał odszedł od stanowiska zajętego w wyroku Rich (EU:C:1991:319, pkt 18, 26), zgodnie z którym należy brać pod uwagę jedynie przedmiot sporu w postępowaniu głównym i że arbitraż, jako cała dziedzina, jest wyłączony z zakresu stosowania rozporządzenia Bruksela I.

113.

W następstwie raportu Heidelberg, wyroku Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69) i uwag, do których wyrok ten dał asumpt, Komisja opublikowała Zieloną księgę w sprawie przeglądu rozporządzenia Bruksela I (zwaną dalej „zieloną księgą”) ( 51 ), za pomocą której rozpoczęła publiczne konsultacje i zaproponowała częściowe zniesienie wykluczenia arbitrażu z zakresu stosowania tego rozporządzenia w celu poprawy wzajemnego oddziaływania między nim a sądownictwem polubownym.

114.

Wiele państw członkowskich, takich jak Republika Francuska, Węgry, Republika Austrii, Rzeczpospolita Polska i Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, a także wielu uczestników sektora arbitrażu ( 52 ) sprzeciwiło się temu, uznając, że rozporządzenie Bruksela I nie powinno wpływać na stosowanie konwencji nowojorskiej z 1958 r. oraz że całkowite wyłączenie arbitrażu z zakresu zastosowania tego rozporządzenia powinno zostać potwierdzone.

115.

W swojej analizie wpływu załączonej do wniosku dotyczącego wersji przekształconej rozporządzenia Bruksela I ( 53 ) Komisja odnotowała zarzut, zgodnie z którym wyrok w sprawie Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69) pozwala stronom w złej wierze na uniknięcie obowiązku poddania każdego sporu rozstrzygnięciu arbitrażowemu ( 54 ) i wskazała trzy możliwe opcje ( 55 ).

116.

Pierwszą opcją było utrzymanie status quo, to znaczy wyłączenie arbitrażu z zakresu stosowania rozporządzenia, co, według Komisji, nie wykluczało ryzyka nadużyć, którym wyrok Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69) nie pozwolił zapobiec ani których nie pozwolił zabronić ( 56 ).

117.

Drugą opcją było rozszerzenie wyłączenia arbitrażu na każde postępowanie związane z arbitrażem, a w szczególności, „każde postępowanie, w którym kwestionowana jest ważność zapisu na sąd polubowny” ( 57 ).

118.

Wreszcie trzecia opcja polegała na wzmocnieniu skuteczności zapisów na sąd polubowny poprzez ustanowienie normy, że sąd państwa członkowskiego rozpoznający spór, do którego odnosi się zapis na sąd polubowny, powinien zawiesić postępowanie w przypadku, w którym spór ten rozpoznaje też trybunał arbitrażowy lub sąd znajdujący się w miejscu arbitrażu ( 58 ).

119.

W projekcie wersji przekształconej rozporządzenia Bruksela I (zwanym dalej „projektem wersji przekształconej”) ( 59 ) Komisja zdecydowała się na tę ostatnią opcję, podtrzymując swoją propozycję, poczynioną w zielonej księdze, częściowego zniesienia wykluczenia arbitrażu z zakresu stosowania tego rozporządzenia ( 60 ).

120.

Jak przyznają rząd litewski i Komisja w swoich odpowiedziach na pytania Trybunału, zmiany zaproponowane przez Komisję zostały odrzucone przez prawodawcę Unii Europejskiej. Rezolucją z dnia 7 września 2010 r. Parlament Europejski „zdecydowanie sprzeciwi[ł] się (nawet częściowemu) zniesieniu wyłączenia arbitrażu z zakresu stosowania” i „[był] zdania, że w art. 1 ust. 2 lit. d) rozporządzenia należy jasno zapisać, iż nie tylko postępowania arbitrażowe, lecz również postępowania sądowe, w których rozstrzyga się ważność lub zakres kompetencji sądu arbitrażowego jako sprawę główną lub kwestię uboczną bądź prejudycjalną, są wyłączone z zakresu stosowania rozporządzenia” ( 61 ).

121.

Rada również sprzeciwiła się dokonanemu przez Komisję wyborowi polegającemu na częściowym zniesieniu wykluczenia arbitrażu z zakresu zastosowania rozporządzenia Bruksela I (wersja przekształcona). W nocie z dnia 1 czerwca 2012 r., do której załączono tekst kompromisu ( 62 ), prezydencja Rady wezwała Radę do przyjęcia, jako generalnego kompromisu, projektu podejścia ogólnego, załączonego do noty. Według tego projektu propozycje Komisji w odniesieniu do arbitrażu, zawarte w projekcie wersji przekształconej, powinny zostać odrzucone ( 63 ).

122.

W istocie tekst kompromisu przewidywał wprowadzenie nowego motywu o treści, która znajduje się obecnie w motywie dwunastym rozporządzenia Bruksela I (wersja przekształcona), oraz nowego przepisu, zgodnie z którym rozporządzenie to „nie wpływa[ło] na stosowanie konwencji nowojorskiej z 1958 r.” ( 64 ).

123.

Rada zatwierdziła ten tekst w dniu 8 czerwca 2012 r. W następstwie jego zatwierdzenia Parlament przyjął rezolucję legislacyjną, w której zaaprobował zmiany w rozporządzeniu dotyczące arbitrażu w postaci przedstawionej w dokumencie zatwierdzonym przez Radę ( 65 ).

124.

W wersji ostatecznej rozporządzenie Bruksela I (wersja przekształcona) zachowuje wykluczenie arbitrażu z zakresu jego zastosowania i posiada nowy motyw dwunasty oraz nowy art. 73 ust. 2, zgodnie z którym „[n]iniejsze rozporządzenie nie wpływa na stosowanie konwencji nowojorskiej z 1958 r.” ( 66 ).

125.

Moim zdaniem, te nowe przepisy, a w szczególności akapit drugi motywu dwunastego, zwieńczony nowym art. 73 ust. 2, odpowiadają drugiej opcji przedstawionej przez Komisję w analizie wpływu załączonej do wniosku dotyczącego wersji przekształconej rozporządzenia Bruksela I, która zmierzała do wyłączenia z zakresu stosowania rozporządzenia wszelkich postępowań, w których kwestionowana była ważność zapisu na sąd polubowny ( 67 ).

126.

W istocie, według akapitu drugiego tego motywu, „[o]rzeczenie sądu państwa członkowskiego co do tego, czy umowa o arbitraż jest nieważna, bezskuteczna lub niewykonalna, nie powinno podlegać przepisom niniejszego rozporządzenia dotyczącym uznawania i wykonywania, bez względu na to, czy sąd orzekł o tym jako o sprawie głównej, czy też jako o kwestii wstępnej [wpadkowej]” ( 68 ). Tekst właściwy samego rozporządzenia nie został zmieniony.

127.

Fragment wyróżniony kursywą wskazuje na to, że wpadkowa kontrola ważności umowy o arbitraż jest wyłączona z zakresu stosowania rozporządzenia Bruksela I (wersja przekształcona), ponieważ gdyby tak nie było, przepisy tego rozporządzenia dotyczące uznawania i wykonywania miałyby zastosowanie do orzeczeń sądów państwowych dotyczących ważności umowy o arbitraż ( 69 ).

128.

Jednak inna była wykładnia przyjęta przez Trybunał w wyroku Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69, pkt 26) ( 70 ), w którym Trybunał przyjął stanowisko, że postępowanie wszczęte przez Allianz i Generali Assicurazioni Generali przeciwko West Tankers przed Tribunale di Siracusa z naruszeniem zapisu na sąd polubowny podlegało, jako takie, rozporządzeniu Bruksela I, opierając je na założeniu, że wpadkowa kontrola ważności zapisu na sąd polubowny była objęta zakresem zastosowania rzeczonego rozporządzenia.

129.

Trybunał wskazał bowiem:

„[…] jeżeli ze względu na przedmiot sporu, to jest rodzaj praw, których ochronie służy dane postępowanie, takich jak roszczenie odszkodowawcze, postępowanie to wchodzi w zakres stosowania rozporządzenia [Bruksela I], kwestia wstępna dotycząca możliwości stosowania zapisu na sąd polubowny, w tym między innymi jego ważności, również wchodzi w zakres stosowania tego rozporządzenia. Za taką konkluzją przemawia pkt 35 sprawozdania w sprawie przystąpienia Republiki Greckiej do konwencji [brukselskiej], przedstawionego przez D. Evrigenisa i K. Kerameusa (Dz.U. 1986, C 298, s. 1). Stwierdza się w nim, że wpadkowa kontrola ważności klauzuli arbitrażowej, którą przeprowadza się na wniosek strony złożony w celu zakwestionowania jurysdykcji międzynarodowej sądu, przed który zgodnie z konwencją brukselską została pozwana, jest objęta tą konwencją” ( 71 ).

130.

W konsekwencji nie podzielam stanowiska rządów litewskiego i niemieckiego oraz Komisji, zgodnie z którym przekształcenie rozporządzenia nie ma wpływu na wykładnię wyłączenia arbitrażu z zakresu stosowania tego rozporządzenia dokonaną przez Trybunał w pkt 24 wyroku Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69).

131.

Nie podzielam również stanowiska wyrażonego przez Komisję podczas rozprawy, zgodnie z którym pkt 26 tego wyroku był jedynie „obiter dictum”. Przeciwnie, mamy tu do czynienia z centralnym zagadnieniem dla wyroku, na podstawie którego Trybunał ustalił zastosowanie rozporządzenia Bruksela I i wyznaczył granicę pomiędzy zakresem stosowania rozporządzenia Bruksela I i dziedziną arbitrażu.

132.

Mogę zrozumieć to stanowisko Komisji jedynie w świetle jej własnych propozycji rozdziału między dziedziną arbitrażu i zakresem zastosowania rozporządzenia Bruksela I, które jednak zostały w całości odrzucone przez Parlament i Radę przy okazji przekształcenia rozporządzenia Bruksela I. Wnioskuję zatem z przedstawionej powyżej genezy uregulowania, że zamiarem prawodawcy Unii było skorygowanie granicy wyznaczonej przez Trybunał pomiędzy zakresem zastosowania rozporządzenia Bruksela I i dziedziną arbitrażu ( 72 ).

133.

Oznacza to, że gdyby sprawa, w której wydano wyrok Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69), była rozpatrywana w systemie rozporządzenia Bruksela I (wersja przekształcona), do Tribunale di Siracusa można by wystąpić o rozstrzygnięcie sprawy co do istoty na podstawie tego rozporządzenia dopiero od momentu, w którym orzeczono by, że umowa o arbitraż jest nieważna, bezskuteczna lub niewykonalna (co jest możliwe zgodnie z art. II ust. 3 konwencji nowojorskiej z 1958 r.) ( 73 ).

134.

W takim przypadku „anti-suit injunction”, który był przedmiotem wyroku Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69), nie zostałby uznany za niezgodny z rozporządzeniem Bruksela I.

135.

W istocie wytoczenie przed Tribunale di Siracusa powództwa, którego przedmiot wchodzi w zakres zastosowania rozporządzenia Bruksela I (kwestia ważności zapisu na sąd polubowny stanowiąca w niniejszym przypadku zagadnienie wstępne lub incydentalne), nie miałoby wpływu na kompetencję sądów angielskich do wydawania anti-suit injunctions w ramach wspierania przeprowadzenia arbitrażu, ponieważ zgodnie z akapitem drugim motywu dwunastego wpadkowa kontrola ważności umowy o arbitraż jest wyłączona z zakresu stosowania tego rozporządzenia, bez względu na to, „czy [Tribunale di Siracusa] orzekł o tym jako o sprawie głównej, czy też jako o kwestii wstępnej [wpadkowej]” ( 74 ). Użycie terminu „wstępna [wpadkowa]” wskazuje wyraźnie, że ten akapit drugi stosuje się również w przypadku, gdy sąd państwa członkowskiego, jak to było w przypadku Tribunale di Siracusa, rozpatruje powództwo dotyczące istoty sporu, które zobowiązuje go do zbadania na początku swojej właściwości, poddając kontroli na zasadzie kwestii wpadkowej lub wstępnej ważność umowy o arbitraż łączącej obie strony.

136.

Jak wynika z akapitu trzeciego tego motywu, tylko „orzeczenie w sprawie głównej” może być uznane i wykonane zgodnie z tym rozporządzeniem ( 75 ). Jednakże stwierdzenie, że ze względu na możliwość, niezależnie od stopnia jej prawdopodobieństwa, wydania przez Tribunale di Siracusa orzeczenia w sprawie głównej, sądy angielskie nie mogą wydać „anti-suit injunction” w ramach wspierania przeprowadzenia arbitrażu, skutkowałoby właśnie zachowaniem efektów wyroku Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69), które prawodawca Unii chciał wykluczyć w przekształceniu rozporządzenia.

137.

Wniosek, iż „anti-suit injunctions” w ramach wspierania przeprowadzenia arbitrażu są dopuszczane przez wersję przekształconą rozporządzenia Bruksela I znajduje potwierdzenie w akapicie czwartym tego samego motywu, zgodnie z którym „[n]iniejsze rozporządzenie nie powinno mieć zastosowania do żadnego powództwa ani postępowania pomocniczego związanego w szczególności z […] przebiegiem postępowania przed sądem polubownym lub wszelkimi innymi aspektami takiego postępowania, ani też […] uznania lub wykonania orzeczenia arbitrażowego […]” ( 76 ).

138.

Nie tylko wyłącza on uznawanie i wykonywanie orzeczeń arbitrażowych z zakresu stosowania rozporządzenia, co bezsprzecznie wyklucza również niniejszą sprawę z zakresu jego stosowania, lecz akapit ten wyklucza również postępowania pomocnicze, które moim zdaniem obejmują „anti-suit injunctions” wydawane przez sądy państwowe w ramach wspierania przeprowadzenia arbitrażu.

139.

Przypominam w tym względzie, że w sprawie, w której wydano wyrok Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69), do House of Lords wpłynął wniosek o wydanie „anti-suit injunction” w charakterze sądu wspierającego przeprowadzenie arbitrażu, co wynikało z faktu, że strony ustaliły miejsce prowadzenia arbitrażu w obrębie jego właściwości miejscowej.

140.

Zważywszy, że „anti-suit injunction” zalicza się do środków, które sąd państwowy właściwy dla siedziby sądu arbitrażowego może zastosować w ramach wspierania arbitrażu w celu zapewnienia sprawnego przebiegu postępowania arbitrażowego, i należy zatem do „postępowania pomocniczego związanego w szczególności z […] przebiegiem postępowania przed sądem polubownym”, zakazanie go nie może już znaleźć uzasadnienia w rozporządzeniu Bruksela I (wersja przekształcona).

141.

Z tych względów uważam, że wersja przekształcona przywróciła wykładnię wykluczenia arbitrażu z zakresu stosowania rozporządzenia Bruksela I dokonaną w wyroku Rich (EU:C:1991:319, pkt 18), zgodnie z którym „umawiające się strony zamierzały wykluczyć całą dziedzinę arbitrażu” ( 77 ). W związku z tym rozporządzenie Bruksela I nie znajduje zastosowania w sporze w postępowaniu głównym.

142.

Rozwiązanie to w żaden sposób nie powoduje naruszenia skuteczności (effet utile) rozporządzenia Bruksela I, ponieważ nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd odsyłający „sam ustala[ł], na podstawie znajdujących do niego zastosowanie przepisów, czy jest właściwy do rozstrzygnięcia wniesionego do niego sporu” ( 78 ). Przeciwnie, art. V ust. 1 lit. a) i c) konwencji nowojorskiej z 1958 r. daje mu możliwość skontrolowania jurysdykcji sądu arbitrażowego, w szczególności ust. 2 lit. a) tego artykułu, który daje mu możliwość kontroli, w oparciu o jego własne prawo, możności rozstrzygania w drodze arbitrażu sporu wniesionego do sądu arbitrażowego.

143.

W tym względzie pragnę powtórzyć, że, jak podnoszą rząd francuski i Komisja, sąd odsyłający odnosi się do prawa litewskiego, zgodnie z którym kwestia wszczęcia dochodzenia dotyczącego działań osoby prawnej nie może zostać poddana arbitrażowi. Sąd odsyłający może zatem odmówić uznania i wykonania orzeczenia arbitrażowego na podstawie art. V ust. 2 lit. a), i to oczywiście bez zadawania pytania prejudycjalnego.

144.

Zatem „[nie] odcięto by skarżącemu, który […] uważał umowę [o arbitraż] za nieważną[, bezskuteczną bądź] niewykonalną, drog[i] do sądu państwowego” ( 79 ).

145.

Dodatkowo pragnę zauważyć, że takie wyjaśnienie wykluczenia arbitrażu w rozporządzeniu Bruksela I (wersja przekształcona) stanowi element walki z taktyczną grą na zwłokę stron, które z naruszeniem ich zobowiązań umownych wszczynają postępowanie przed sądem państwa członkowskiego, który jest oczywiście niewłaściwy, które to taktyki były przedmiotem dyskusji w ramach postępowania zakończonego wydaniem wyroków Gasser (C‑116/02, EU:C:2003:657) ( 80 ), Turner (EU:C:2004:228) ( 81 ) oraz Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69).

146.

W rozporządzeniu Bruksela I (wersja przekształcona) wprowadzono zatem nowy art. 31 ust. 2, zgodnie z którym, „jeżeli powództwo wytoczono przed sądem państwa członkowskiego, który w umowie określonej w art. 25 został wskazany jako mający jurysdykcję wyłączną, każdy sąd innego państwa członkowskiego zawiesza postępowanie, dopóki sąd wskazany w umowie nie stwierdzi, że nie ma jurysdykcji na podstawie tej umowy”. Zgodnie z art. 25 ust. 3, „[j]eżeli sąd wskazany w umowie stwierdził swoją jurysdykcję zgodnie z umową, każdy sąd innego państwa członkowskiego stwierdza brak swej jurysdykcji na rzecz tego sądu”.

147.

Jak wskazuje motyw 22 wersji przekształconej rzeczonego rozporządzenia ( 82 ), te nowe przepisy nie pozwolą już na rozstrzygnięcie dokonane przez Trybunał w wyroku Gasser (EU:C:2003:657), w którym orzekł on, że sąd, do którego zwrócono się w drugiej kolejności, lecz który jest wyłącznie właściwy na mocy klauzuli jurysdykcyjnej, nie może, w drodze odstępstwa od zasady zawisłości sporu, rozstrzygnąć sporu, nie czekając, aż sąd rozpatrujący sprawę w pierwszej kolejności stwierdzi brak swojej właściwości.

148.

Odpowiedzią udzieloną w rozporządzeniu Bruksela I (wersja przekształcona) na praktyki obliczone na zwłokę, naruszające klauzule jurysdykcyjne, jest przyznanie pierwszeństwa sądowi wskazanemu w klauzuli jurysdykcyjnej jako wyłącznie właściwemu, nawet jeśli powództwo wytoczono przed nim w drugiej kolejności. Oznacza to, że sądy arbitrażowe i sądy państw członkowskich działające w charakterze sędziego wspierającego arbitraż mogą podjąć środki konieczne w celu zapewnienia prawidłowego przebiegu postępowania arbitrażowego, czemu rozporządzenie Bruksela I nie stoi na przeszkodzie.

149.

Jeśli chodzi o naruszenie umowy o arbitraż, odpowiedzią tego rozporządzenia jest całkowite wyłączenie arbitrażu z zakresu jego zastosowania w taki sposób, że wpadkowa kontrola ważności takiej umowy nie mieści się w jego zakresie stosowania, i odesłanie stron do sądu polubownego.

150.

Powtarzając bowiem prawie dosłownie treść art. II ust. 3 konwencji nowojorskiej z 1958 r., pierwszy akapit motywu dwunastego stanowi, że „[ż]aden przepis niniejszego rozporządzenia nie powinien uniemożliwiać sądom państwa członkowskiego, zgodnie z ich prawem krajowym, skierowania stron do sądu polubownego, ani zawieszenia postępowania lub odrzucenia wniosku o wszczęcie postępowania, ani też zbadania, czy umowa o arbitraż jest nieważna, bezskuteczna lub niewykonalna, gdy zostanie wniesiona do nich sprawa, co do której strony zawarły umowę o arbitraż”.

151.

Jak wskazuje rząd francuski w odpowiedzi na piśmie na pytania Trybunału, ten akapit motywu dwunastego oznacza, że poza przypadkiem oczywistej nieważności lub niewykonalności umowy o arbitraż, strony muszą być zobowiązane do jej przestrzegania, a zatem zostać odesłane do sądu arbitrażowego, który stwierdzi swoją właściwość ( 83 ), wiedząc jednak, że sąd państwowy będzie miał okazję do skontrolowania ważności tej klauzuli w toku postępowania o uznanie i wykonanie orzeczenia arbitrażowego ( 84 ).

152.

Stanowisko to jest w pełni zgodne z art. II ust. 3 konwencji nowojorskiej z 1958 r., zgodnie z którym „[s]ąd Umawiającego się Państwa, w którym wszczęto spór w sprawie, co do której strony zawarły umowę [o arbitraż], […] odeśle strony do arbitrażu […]”. Odesłanie to jest „obligatoryjne i nie może zostać pozostawione uznaniu sądów krajowych” ( 85 ), z wyjątkiem przypadków, gdy umowa o arbitraż jest „nieważna, niewykonalna [bezskuteczna] lub nie nadaje się do realizacji”.

153.

Nawet jeśli Trybunał postanowiłby nie brać pod uwagę rozporządzenia Bruksela I (wersja przekształcona) lub nie podzieliłby jego wykładni dokonanej przeze mnie, jestem zdania, że rozwiązanie przyjęte w wyroku Allianz i Generali Assicurazioni Generali (EU:C:2009:69) nie może mieć zastosowania do „anti-suit injunctions” wydawanych przez sądy arbitrażowe, których uznanie i wykonanie objęte są zakresem stosowania konwencji nowojorskiej z 1958 r. Rozwiązanie to ogranicza się zatem do sytuacji, w której „anti-suit injunction” został wydany przez sąd jednego państwa członkowskiego w stosunku do postępowania toczącego się przed sądem innego państwa członkowskiego.

154.

Jak wskazują Gazprom, rządy francuski i Zjednoczonego Królestwa oraz Konfederacja Szwajcarska i Komisja, Trybunał Arbitrażowy, którego dotyczy niniejsza sprawa, nie podlega rozporządzeniu Bruksela I i nie jest związany ani nim, ani zasadą wzajemnego zaufania mającą zastosowanie między sądami państw członkowskich. Co więcej, jego orzeczenia nie stanowią przedmiotu uznania ani wykonania zgodnie z przepisami tego rozporządzenia ( 86 ).

155.

Zresztą, cóż innego mógłby zrobić sąd arbitrażowy, jeśli uważa, że umowa o arbitraż, z której wywodzi swą jurysdykcję, została naruszona przez jedną ze stron, niż nakazać tej stronie zastosowanie się do tej umowy i przedłożenie arbitrom wszystkich swoich żądań objętych tą umową? „Anti-suit injunction” jest więc jedynym skutecznym środkiem, którym dysponuje sąd arbitrażowy, aby uwzględnić prawa strony, która uważa, że umowa o arbitraż została naruszona przez jej kontrahenta ( 87 ).

156.

Twierdzenie to jest tym bardziej słuszne w niniejszej sprawie, że, jak zaznacza Trybunał Arbitrażowy, „[minister energetyki] nie podważa kompetencji Trybunału Arbitrażowego do zarządzenia środka wykonawczego, jeśli uważa on, że [minister energetyki] naruszył zapis na sąd polubowny zawarty w [umowie sprzedaży i kupna akcji]. W konsekwencji Trybunał Arbitrażowy stwierdza, że jest właściwy do nakazania ministrowi, aby nie wytaczał przed [Vilniaus apygardos teismas] powództwa, które może mieć wpływ na prawa akcjonariuszy należące do zakresu [rzeczonej umowy]” ( 88 ).

157.

W konsekwencji proponuję, by Trybunał udzielił na pierwsze pytanie prejudycjalne odpowiedzi przeczącej. Moim zdaniem uznanie i wykonanie orzeczenia arbitrażowego będącego przedmiotem sprawy w postępowaniu głównym należy wyłącznie do zakresu stosowania konwencji nowojorskiej z 1958 r.

158.

Zważywszy, że drugie pytanie sądu odsyłającego powstaje wyłącznie w przypadku odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze, nie ma potrzeby udzielania na nie odpowiedzi.

159.

Co więcej, jak zauważa rząd francuski, dotyczy ono sytuacji, w której w przeciwieństwie do okoliczności faktycznych sporu w postępowaniu przed sądem odsyłającym, „anti-siut injunction” jest wydany w ramach sporu zawisłego przed sądami państwa członkowskiego innego niż Republika Litewska. Ma ono zatem charakter hipotetyczny i zgodnie z utrwalonym orzecznictwem należy uznać je za niedopuszczalne ( 89 ).

160.

Jeśli Trybunał uznałby, że rozporządzenie Bruksela I nie miało zastosowania w niniejszej sprawie i że w każdym razie „anti-suit injunction” wydany przez sąd arbitrażowy nie był z nim sprzeczny, należałoby udzielić odpowiedzi na pytanie trzecie.

161.

Poprzez swoje pytanie trzecie sąd odsyłający pragnie ustalić, czy zmierzając do zapewnienia przestrzegania zasady pierwszeństwa prawa Unii oraz pełnej skuteczności rozporządzenia Bruksela I, może on odmówić uznania orzeczenia sądu polubownego, jeżeli orzeczenie takie ogranicza prawo sądu krajowego do ustalenia swej właściwości i kompetencji w sprawie objętej zakresem zastosowania tego rozporządzenia.

162.

Przypominam, że, jak zostało to wskazane w pkt 44 niniejszej opinii, sąd odsyłający rozpoznaje skargę kasacyjną od orzeczenia wydanego przez Lietuvos apeliacinis teismas, w której ten ostatni potwierdził postanowienie wydane przez Vilniaus apygardos teismas o prowadzeniu dochodzenia dotyczącego działań spółki Lietuvos dujos. Przypominam, że w moich uwagach wstępnych wyszedłem z założenia, że wytoczenie powództwa przed Vilniaus apygardos teismas było prawidłowo oparte na rozporządzeniu Bruksela I ( 90 ).

163.

Pytanie trzecie należy zatem rozumieć w ten sposób, że sąd odsyłający zastanawia się, czy powinien interpretować pojęcie porządku publicznego, o którym mowa w art. V ust. 2 lit. b) konwencji nowojorskiej z 1958 r. ( 91 ), w ten sposób, że stoi ono na przeszkodzie uznaniu i wykonaniu orzeczenia arbitrażowego zawierającego „anti-suit injunction”, o ile ogranicza ono, jak stwierdził sąd odsyłający na stronie 10 swojego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, jego prawo do ustalenia swojej właściwości.

164.

Przed przystąpieniem do tej analizy pragnę powtórzyć, jak podnoszą rząd francuski i Komisja, że na potrzeby odmówienia uznania i wykonania orzeczenia arbitrażowego nie jest konieczne powołanie się sądu odsyłającego na pojęcie porządku publicznego na podstawie konwencji nowojorskiej z 1958 r.

165.

Jak sąd odsyłający sam podnosi na stronie 9 wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, dziedzina dochodzeń dotyczących działań osoby prawnej nie może stanowić przedmiotu arbitrażu. Oznacza to, że – jak orzekł już Lietuvos apeliacinis teismas ( 92 ) – można odmówić uznania i wykonania rozpatrywanego orzeczenia arbitrażowego na podstawie art. V ust. 2 lit. a) konwencji nowojorskiej z 1958 r. ( 93 ).

166.

Zgodnie z art. V ust. 2 lit. b) konwencji nowojorskiej z 1958 r. odmowa uznania i wykonania orzeczenia arbitrażowego może nastąpić, „jeżeli właściwa władza kraju, w którym postawiono żądanie uznania i wykonania, stwierdzi […], że uznanie lub wykonanie orzeczenia byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym tego kraju”.

167.

Jako że pojęcie porządku publicznego nie jest zdefiniowane w tej konwencji, jego określenie należy do sądów umawiających się państw. Jednakże, jak stwierdził UNICTRAL w swoich wytycznych na temat wspomnianej konwencji, pojęcie to jest ogólnie zdefiniowane w sposób zawężający jako „zawór bezpieczeństwa używany w wyjątkowych okolicznościach, kiedy niemożliwe jest uznanie i wykonanie orzeczenia arbitrażowego na gruncie określonego porządku prawnego bez zignorowania podstaw, na których porządek ten się opiera” ( 94 ). Te same wytyczne odsyłają do definicji porządku publicznego przedstawionej przez United States Court of Appeals, Second Circuit, zgodnie z którą „wykonania orzeczenia zagranicznego można odmówić [na podstawie względów porządku publicznego] wyłącznie wtedy, gdy jego wykonanie w kraju siedziby sądu naruszałoby najbardziej podstawowe zasady uczciwości i sprawiedliwości” ( 95 ).

168.

Podobnie sądy państw członkowskich definiują pojęcie porządku publicznego w sposób zawężający. Na przykład, zdaniem cour d’appel de Paris, który zajmuje się uznawaniem i wykonywaniem zagranicznych orzeczeń arbitrażowych we Francji, „francuska koncepcja międzynarodowego porządku publicznego obejmuje wszystkie normy, wartości, których naruszenia francuski porządek prawny nie dopuszcza, nawet w sytuacjach o charakterze międzynarodowym” ( 96 ).

169.

W tym samym duchu sądy niemieckie uznały również, że orzeczenie arbitrażowe narusza porządek publiczny, jeżeli „narusza ono normę, która ma wpływ na fundamenty niemieckiego życia publicznego i gospodarczego albo jest nie do pogodzenia z niemieckim postrzeganiem sprawiedliwości” ( 97 ).

170.

Sądy angielskie orzekły również, że pojęcie porządku publicznego obejmuje przypadki, gdy „wykonanie orzeczenia mogłoby w sposób wyraźny naruszyć dobro publiczne lub jego wykonanie byłoby prawdopodobnie całkowicie nie do przyjęcia dla zwykłego obywatela, dobrze poinformowanego i rozsądnego, z ramienia którego wykonywane są kompetencje państwa” ( 98 ).

171.

Trybunał zinterpretował w ten sam sposób pojęcie porządku publicznego w kontekście uznawania i wykonywania orzeczeń w ramach art. 34 ust. 1 rozporządzenia Bruksela I ( 99 ).

172.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem porządek publiczny musi być „interpretowany w sposób ścisły” ( 100 ) i powoływanie się na to pojęcie „powinno mieć miejsce jedynie w wyjątkowych przypadkach” ( 101 ). W konsekwencji powołanie się na nie „jest dopuszczalne jedynie w przypadku, gdy uznanie lub wykonanie orzeczenia wydanego w innym państwie członkowskim naruszałoby w niedopuszczalny sposób porządek prawny państwa wezwanego, ponieważ naruszałoby jedną z zasad podstawowych” ( 102 ). Naruszenie to „powinno stanowić oczywisty brak poszanowania normy prawnej uważanej za zasadniczą dla porządku prawnego wezwanego państwa członkowskiego lub prawa uznanego za podstawowe w tym porządku prawnym” ( 103 ).

173.

Chociaż to do sądu odsyłającego należy ustalenie treści pojęcia porządku publicznego, o którym mowa w art. V ust. 2 lit. b) konwencji nowojorskiej, Trybunał miał już okazję sprecyzować, że dokonując wykładni tego pojęcia sądy państw członkowskich powinny wziąć pod uwagę niektóre przepisy prawa Unii mające charakter do tego stopnia podstawowy, że są one częścią europejskiego porządku publicznego ( 104 ).

174.

W wyrokach Eco Swiss (C‑126/97, EU:C:1999:269) i Mostaza Claro (C‑168/05, EU:C:2006:675) Trybunał podniósł art. 101 TFUE ( 105 ) a także dyrektywę Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich ( 106 ) do rangi norm porządku publicznego na podstawie okoliczności, że są to „przepis[y] podstawow[e], niezbędne do wykonywania zadań powierzonych Wspólnocie, a w szczególności dla funkcjonowania rynku wewnętrznego” ( 107 ).

175.

Jednakże poza prawami podstawowymi, które – zgodnie z orzecznictwem Trybunału ( 108 ) – mają rangę norm porządku publicznego, Trybunał nie ustalił kryteriów, zgodnie z którymi przepis prawa Unii może być uznany za „podstawowy” lub „istotny” w rozumieniu orzecznictwa.

176.

Według rzecznik generalnej J. Kokott z orzecznictwa Trybunału wynika, że „[c]hronione są więc prawne lub w każdym razie zawarte w normie prawnej interesy dotyczące porządku politycznego, społecznego lub kulturalnego każdego z państw członkowskich” ( 109 ). Na tej podstawie uznała ona, że „interesy czysto gospodarcze, jak niebezpieczeństwo – nawet bardzo wysokiej – straty monetarnej”, nie wystarczą do osiągnięcia rangi porządku publicznego ( 110 ).

177.

Moim zdaniem, nacisku nie należy kłaść zasadniczo na charakter prawny interesów chronionych przez porządek publiczny, ale raczej na kwestię tego, czy mamy do czynienia z zasadami i wartościami, których naruszenia nie dopuszcza porządek prawny sądu właściwego w zakresie uznawania i wykonywania, ponieważ takie naruszenie jest niedopuszczalne z punktu widzenia wolnego i demokratycznego państwa prawa. Chodzi zatem o całość „zasad należących do samych fundamentów […] porządku prawnego [Unii]” ( 111 ).

178.

Powstaje więc pytanie, czy przepisy rozporządzenia Bruksela I, zgodnie z ich wykładnią dokonaną przez Trybunał, a w szczególności zakaz „anti-suit injunctions”, należą do porządku publicznego w Europie.

179.

Przypominam, że w świetle odpowiedzi zaproponowanej przeze mnie na pierwsze pytanie prejudycjalne, zakaz ten, po przekształceniu rozporządzenia Bruksela I, obowiązuje jedynie w odniesieniu do „anti-suit injunctions”, o których mowa w wyroku Turner (EU:C:2004:228) ( 112 ), a mianowicie wydanych przez sądy państw członkowskich w celu ochrony ich własnej jurysdykcji, jeżeli powództwo jest wytoczone przed te sądy zgodnie z przepisami rozporządzenia Bruksela I.

180.

Moim zdaniem przepisy rozporządzenia Bruksela I nie mają rangi norm porządku publicznego.

181.

Po pierwsze, nie uważam, aby rozporządzenie Bruksela I należało do podstaw porządku prawnego Unii, podobnych do tych, które Trybunał wskazał w pkt 304 w wyroku Kadi i Al Barakaat International Foundation/Rada i Komisja (EU:C:2008:461). Rozporządzenia Bruksela I, jego przepisów dotyczących rozdziału kompetencji między sądami państw członkowskich oraz zasad wykładni, takich jak wzajemne zaufanie między sądami państw członkowskich, nie można porównać do praw podstawowych, których naruszenie może zachwiać podstawami, na których opiera się porządek prawny Unii.

182.

Po drugie, podobnie jak rząd niemiecki, nie zgadzam się z wykładnią dokonaną w wyrokach Eco Swiss (EU:C:1999:269, pkt 36) i Mostaza Claro (EU:C:2006:675, pkt 37), zgodnie z którą sam fakt, iż określona dziedzina należy do kompetencji wyłącznej lub dzielonej Unii zgodnie z art. 3 TFUE i 4 TFUE, wystarczy do podniesienia przepisu prawa Unii do rangi normy porządku publicznego. Gdyby tak było, całość prawa Unii, począwszy od karty praw podstawowych do dyrektywy dotyczącej urządzeń ciśnieniowych, miałaby rangę norm porządku publicznego w rozumieniu art. V ust. 2 lit. b) konwencji nowojorskiej z 1958 r.

183.

Po trzecie, art. 23 rozporządzenia Bruksela I przewiduje wyraźnie, że strony mogą odstąpić od stosowania przepisów o jurysdykcji tego rozporządzenia, wybierając jurysdykcję sądów państwa członkowskiego innego niż to, którego sądy są właściwe na podstawie tego rozporządzenia, do rozpatrywania sporów powstałych lub mogących powstać z określonego stosunku prawnego, pod warunkiem że taka klauzula prorogacyjna nie jest sprzeczna z art. 13, 17 i 21 (jurysdykcja w sprawach dotyczących ubezpieczenia, umów zawartych pomiędzy konsumentami i indywidualnych umów o pracę) i że nie narusza art. 22 (jurysdykcja wyłączna ( 113 )) tego rozporządzenia.

184.

W tym względzie zostało uznane, że jedynie bezwzględnie obowiązujące przepisy mogą posiadać rangę norm porządku publicznego ( 114 ). Trudno bowiem wyobrazić sobie przepis, który należy do fundamentów porządku prawnego i nie ma charakteru bezwzględnie obowiązującego. Jednakże przepis, który nie ma charakteru bezwzględnie obowiązującego, nie może w żadnym razie zostać uznany za posiadający rangę porządku publicznego.

185.

W niniejszej sprawie, nawet jeśli powództwo wytoczone przez ministra energetyki w celu wszczęcia dochodzenia dotyczącego działań spółki Lietuvos dujos należałaby, jak twierdzi rząd hiszpański, do zakresu jurysdykcji wyłącznej z art. 22 ust. 2 rozporządzenia Bruksela I, co jednak nie ma miejsca w tym przypadku ( 115 ), uznanie i wykonanie orzeczenia arbitrażowego nie stanowi oczywistego naruszenia normy prawnej uważanej za istotną dla porządku prawnego Unii.

186.

W każdym razie, jak podniósł rząd niemiecki podczas rozprawy, fakt, iż zgodnie z art. 35 ust. 3 rozporządzenia Bruksela I „[p]rzepisy dotyczące jurysdykcji nie należą do porządku publicznego”, jasno wskazuje, że porządek publiczny nie obejmuje przepisów dotyczących jurysdykcji.

187.

W odniesieniu do argumentu naruszenia porządku publicznego wywodzonego z zakazu „anti-suit injunctions”, przypominam, że, jak wskazałem w pkt 90–157 niniejszej opinii, taki zakaz nie dotyczy „anti-suit injunctions” wydawanych przez sądy państw członkowskich w ramach wspierania arbitrażu i, a fortiori, „anti-suit injunctions” wydawanych przez sądy arbitrażowe.

188.

Na pytanie trzecie należy zatem odpowiedzieć, że okoliczność, iż orzeczenie arbitrażowe zawiera „anti-suit injunction”, taki jak w postępowaniu głównym, nie wystarczy, aby odmówić jego uznania i wykonania na podstawie art. V ust. 2 lit. b) konwencji nowojorskiej z 1958 r.

189.

Proponuję zatem, aby na pytania prejudycjalne zadane przez Lietuvos Aukščiausiasis Teismas Trybunał odpowiedział w następujący sposób: