—

w imieniu Ralpha Schmida, działającego w charakterze syndyka masy upadłości w postępowaniu upadłościowym dotyczącym majątku A. Zimmermann, przez G.S. Mohnfelda, Rechtsanwalt,

—

w imieniu rządu niemieckiego przez T. Henzego oraz J. Kemper, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu Komisji Europejskiej przez W. Bogensbergera oraz M. Wilderspina, działających w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 3 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego (Dz.U. L 160, s. 1 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 19, t. 1, s. 191, zwanego dalej „rozporządzeniem”)

2

Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy R. Schmidem, działającym w charakterze syndyka masy upadłości w postępowaniu upadłościowym dotyczącym majątku A. Zimmermann (zwanej dalej „dłużniczką”), a L. Hertel, zamieszkałą w Szwajcarii, w przedmiocie powództwa o unieważnienie czynności prawnej upadłego [niem. „Insolvenzanfechtungsklage”, przyp. tłum.].

3

Motywy 2–4, 8, 12 i 14 rozporządzenia stanowią:

[…]

[…]

[…]

4

Zgodnie z brzmieniem art. 1 ust. 1 rozporządzenia:

„Niniejsze rozporządzenie stosuje się do zbiorowych postępowań przewidujących niewypłacalność dłużnika, które obejmują całkowite lub częściowe zajęcie majątku dłużnika oraz powołanie zarządcy”.

5

Artykuł 3 rozporządzenia, zatytułowany „Jurysdykcja”, stanowi w ust. 1:

„Sądy państwa członkowskiego, na terytorium którego znajduje się główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika, są właściwe dla wszczęcia postępowania upadłościowego […]”.

6

Artykuł 5 ust. 1 rozporządzenia przewiduje:

„Wszczęcie postępowania upadłościowego nie narusza praw rzeczowych wierzycieli lub osób trzecich na materialnych lub niematerialnych, ruchomych lub nieruchomych składnikach majątku dłużnika – zarówno na określonych przedmiotach, jak i na zbiorze nieokreślonych przedmiotów o zmiennym składzie – które w chwili wszczęcia postępowania znajdują się na terytorium innego państwa członkowskiego”.

7

Zgodnie z brzmieniem art. 6 ust. 1 rozporządzenia:

„Wszczęcie postępowania upadłościowego nie narusza uprawnienia wierzyciela do potrącenia swoich wierzytelności z wierzytelnościami dłużnika, jeżeli potrącenie jest dopuszczalne zgodnie z prawem właściwym dla wierzytelności niewypłacalnego dłużnika”.

8

Artykuł 14 rozporządzenia brzmi następująco:

„Jeżeli dłużnik w drodze odpłatnej czynności prawnej dokonanej po wszczęciu postępowania upadłościowego rozporządza:

skuteczność tej czynności prawnej podlega prawu państwa, na terytorium którego znajduje się nieruchomość lub którego kompetencjom podlega prowadzenie tego rejestru”.

9

Artykuł 25 ust. 1 rozporządzenia stanowi:

„Orzeczenia dotyczące prowadzenia i ukończenia postępowania upadłościowego wydane przez sąd, którego orzeczenie o wszczęciu postępowania podlega uznaniu na podstawie art. 16, jak również zatwierdzony przez taki sąd układ również podlegają uznaniu bez dalszych formalności. Orzeczenia te podlegają wykonaniu na podstawie art. 31–51 (z wyłączeniem art. 34 ust. 2) Konwencji brukselskiej o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych w brzmieniu zmienionym konwencjami o przystąpieniu do tej konwencji.

Przepisy akapitu pierwszego dotyczą również orzeczeń wydawanych bezpośrednio na podstawie postępowania upadłościowego i blisko z nim związanych, również jeżeli orzeczenia te wydawane są przez inny sąd.

[…]”.

10

Zgodnie z art. 44 ust. 3 lit. a) rozporządzenia nie stosuje się rozporządzenia „w każdym państwie członkowskim w zakresie, w jakim jest ono sprzeczne z zobowiązaniami w sprawach dotyczących upadłości wynikającymi z innych umów, które państwo to zawarło przed wejściem w życie niniejszego rozporządzenia z jednym lub z kilkoma państwami trzecimi”.

11

Załącznik A do rozporządzenia zawiera listę postępowań upadłościowych w rozumieniu art. 1 ust. 1 rozporządzenia.

12

Ralph Schmid jest zarządcą powołanym w postępowaniu upadłościowym wszczętym w Niemczech w dniu 4 maja 2007 r. wobec dłużniczki. Strona pozwana, L. Hertel, zamieszkuje w Szwajcarii. Zarządca wytoczył przeciwko niej przed sądami niemieckimi powództwo o unieważnienie czynności prawnej upadłego, żądając zwrotu do majątku dłużniczki kwoty 8015,08 EUR, wraz z odsetkami. Powództwo to zostało odrzucone w pierwszej i drugiej instancji ze względu na brak jurysdykcji międzynarodowej niemieckich sądów. Ralph Schmid wniósł następnie do Bundesgerichtshof skargę rewizyjną („Revision”).

13

Bundesgerichtshof zauważa, że spór główny jest objęty przedmiotowym zakresem zastosowania art. 3 ust. 1 rozporządzenia. Odwołuje się on w tym zakresie do wyroku z dnia 12 lutego 2009 r. w sprawie C-339/07 Seagon, Zb.Orz. s. I-767 i przypomina, że w wyroku tym Trybunał orzekł, iż sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium wszczęte zostało postępowanie upadłościowe, są właściwe również do rozpoznania powództwa o unieważnienie czynności prawnej upadłego, skierowanego przeciwko pozwanemu mającemu swoją statutową siedzibę w innym państwie członkowskim.

14

Dotychczas niewyjaśniona jest jednak kwestia, czy art. 3 ust. 1 rozporządzenia ma zastosowanie również wówczas, gdy postępowanie upadłościowe zostało wszczęte w państwie członkowskim, jednak miejsce zamieszkania lub statutowa siedziba pozwanego w ramach powództwa o unieważnienie czynności prawnej upadłego nie znajduje się w państwie członkowskim, lecz w państwie trzecim.

15

Sąd odsyłający uważa, że zgodnie z brzmieniem art. 3 ust. 1 rozporządzenia dla stosowania tego przepisu wystarczy, by w państwie członkowskim znajdował się główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika. Jednakże, jako że stosowanie tego rozporządzenia zakłada istnienie elementu transgranicznego, nie jest jasne, czy musi on dotyczyć innego państwa członkowskiego, czy też państwa trzeciego.

16

W tych okolicznościach Bundesgerichtshof postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium wszczęto postępowanie upadłościowe dotyczące majątku dłużnika, mają jurysdykcję do rozpoznania powództwa o unieważnienie czynności prawnej upadłego skierowanego przeciwko pozwanemu, którego miejsce zamieszkania lub statutowa siedziba znajduje się poza obszarem [terytorium] państwa członkowskiego?”.

17

Sąd odsyłający pyta w istocie, czy art. 3 ust. 1 rozporządzenia należy interpretować w ten sposób, że sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium postępowanie upadłościowe zostało wszczęte, są właściwe do rozpoznania powództwa o unieważnienie czynności prawnej upadłego, skierowanego przeciwko pozwanemu, który nie ma miejsca zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego.

18

W celu udzielenia odpowiedzi na to pytanie należy w pierwszej kolejności przypomnieć, że art. 3 ust. 1 rozporządzenia ogranicza się do przewidzenia, że dla wszczęcia postępowania upadłościowego wobec dłużnika właściwe są sądy państwa członkowskiego, na terytorium którego znajduje się główny ośrodek podstawowej działalności tego dłużnika. W przypadku postępowania głównego główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika znajduje się w Niemczech.

19

Tytułem wstępu należy jednak ustalić, czy gdy jedyny element transgraniczny związany z badaną sytuacją dotyczy stosunku pomiędzy państwem członkowskim a państwem trzecim, postępowanie upadłościowe jest objęte zakresem jurysdykcji tego państwa członkowskiego na podstawie art. 3 ust. 1 rozporządzenia, czy też kwestie jurysdykcji międzynarodowej należy rozstrzygnąć, stosując prawo krajowe tego państwa członkowskiego.

20

Jeżeli chodzi o wymagającą rozstrzygnięcia na potrzeby dokonania tego ustalenia kwestię, czy stosowanie rozporządzenia zakłada w każdym wypadku istnienie elementu transgranicznego w tym sensie, że zakres zastosowania rozporządzenia obejmuje jedynie sytuacje wykazujące związek z co najmniej dwoma państwami członkowskimi, należy zauważyć, że tego rodzaju ogólna i bezwzględna przesłanka nie wynika z brzmienia przepisów rozporządzenia.

21

Jak rzecznik generalna przypomniała bowiem w pkt 25 swojej opinii, ani art. 1 rozporządzenia, zatytułowany „Zakres zastosowania”, ani załącznik A do tego rozporządzenia, który zawiera listę postępowań upadłościowych w rozumieniu art. 1 rozporządzenia, nie ograniczają zastosowania rozporządzenia do postępowań transgranicznych w rozumieniu punktu poprzedniego. To samo dotyczy motywu 14 rozporządzenia, zgodnie z którym zastosowanie rozporządzenia jest wykluczone tylko wtedy, gdy główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika znajduje się poza obszarem Unii Europejskiej.

22

Co prawda zastosowanie kilku przepisów rozporządzenia zakłada istnienie elementów związanych z terytorium bądź porządkiem prawnym co najmniej dwóch państw członkowskich, jak ma to miejsce w przypadku art. 5 ust. 1 rozporządzenia, którzy przewiduje zasadę dotyczącą praw rzeczowych wierzycieli lub osób trzecich na składnikach majątku dłużnika, które w chwili wszczęcia postępowania znajdują się na terytorium „innego państwa członkowskiego”, czy też przepisów rozdziału III rozporządzenia dotyczącego wtórnych postępowań upadłościowych, które mają zastosowanie jedynie do wtórnych postępowań upadłościowych wszczętych w innym państwie członkowskim.

23

Jednak inne przepisy rozporządzenia, jak w szczególności jego art. 6 i 14, nie zawierają takich wyraźnych ograniczeń. Ponadto art. 44 ust. 3 lit. a) rozporządzenia stanowi, że rozporządzenia nie stosuje się w każdym państwie członkowskim w zakresie, w jakim jest ono sprzeczne z zobowiązaniami w sprawach dotyczących upadłości wynikającymi z innych umów, które państwo to zawarło przed wejściem w życie niniejszego rozporządzenia z jednym lub z kilkoma państwami trzecimi. Przepis ten byłby jednak co do zasady zbędny, gdyby odnośne rozporządzenie nie stosowało się do stosunków pomiędzy państwem członkowskim a państwem trzecim.

24

Jeżeli chodzi, w tym kontekście, o przepisy rozporządzenia, które nie przewidują wyraźnie elementu transgranicznego dotyczącego co najmniej dwóch państw członkowskich, to należy stwierdzić, że cele realizowane przez rozporządzenie, wynikające w szczególności z jego motywów, również nie przemawiają za zawężającą wykładnią zakresu zastosowania rozporządzenia, zakładającą konieczność istnienia tego elementu.

25

Z motywów 2–4 rozporządzenia wynika mianowicie, że celem jego jest między innymi zapewnienie „prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego”. Z tegoż motywu 4 wynika jednak, że cel ten wymaga, w szczególności, aby „unika[ć] sytuacji, w których strony byłyby skłonne do przenoszenia majątku lub postępowania sądowego z jednego państwa członkowskiego do innego w celu uzyskania korzystniejszej sytuacji prawnej (tzw. »forum shopping«)”. Motyw 8 rozporządzenia ustanawia cel w postaci „poprawy skuteczności i efektywności postępowań upadłościowych o transgranicznych skutkach”, a motyw 12 rozporządzenia stanowi, że postępowania upadłościowe objęte zakresem zastosowania tego rozporządzenia „ma[ją] zakres uniwersalny, [ich] celem jest objęcie całego majątku dłużnika”. Te ostatnie cele mogą obejmować nie tylko stosunki pomiędzy państwami członkowskimi, ale – ze względu na ich charakter i ich brzmienie – również wszelkie sytuacje transgraniczne.

26

W końcu ograniczenie zakresu zastosowania rozporządzenia do sytuacji dotyczących koniecznie co najmniej dwóch państw członkowskich nie wynika również ze specyficznych celów samego art. 3 ust. 1 rozporządzenia.

27

W kwestii tej należy przypomnieć, że przepis ten ogranicza się do ustanowienia zasady dotyczącej jurysdykcji międzynarodowej, zgodnie z którą „sądy państwa członkowskiego, na terytorium którego znajduje się główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika, są właściwe dla wszczęcia postępowania upadłościowego”. Czytany w świetle motywu 8 rozporządzenia art. 3 ust. 1 tego rozporządzenia ma zatem na celu propagowanie przewidywalności i, w związku z tym, pewności prawa w kontekście jurysdykcji międzynarodowej w sprawach dotyczących upadłości.

28

Tymczasem Trybunał orzekł już, że dla potrzeb dokonania oceny, który sąd jest właściwy do wszczęcia postępowania upadłościowego, należy ustalić miejsce głównego ośrodka podstawowej działalności dłużnika w chwili złożenia wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego (zob. wyrok z dnia 17 stycznia 2006 r. w sprawie C-1/04 Staubitz-Schreiber, Zb.Orz. s. I-701, pkt 29). Jak podniosła rzecznik generalna w pkt 29 swojej opinii, na tym wczesnym etapie może nie być wiadome, czy występuje element transgraniczny. Jednakże dokonanie oceny, który sąd jest właściwy, nie może być odkładane do momentu, aż zostaną zlokalizowane różne elementy postępowania inne aniżeli główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika, takie jak miejsce zamieszkania potencjalnych pozwanych w ramach powództw akcesoryjnych. Oczekiwanie na poznanie tych elementów skazałoby na niepowodzenie realizację celów dotyczących poprawy sprawności i skuteczności postępowań upadłościowych mających skutki transgraniczne.

29

Zastosowanie art. 3 ust. 1 rozporządzenia nie może zatem, co do zasady, zależeć od istnienia transgranicznego związku [postępowania] z innym państwem członkowskim.

30

W tych okolicznościach w odniesieniu do specyficznej kwestii, czy sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium postępowanie upadłościowe zostało wszczęte, są właściwe do rozpoznania powództwa o unieważnienie czynności prawnej upadłego, skierowanego przeciwko pozwanemu, który nie ma miejsca zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, należy przypomnieć, że w pkt 21 ww. wyroku w sprawie Seagon Trybunał orzekł, że art. 3 ust. 1 rozporządzenia należy interpretować w ten sposób, że sądom państwa członkowskiego właściwego do wszczęcia postępowania upadłościowego przyznaje również jurysdykcję międzynarodową do rozpoznania powództw wytaczanych bezpośrednio na podstawie tego postępowania i ściśle z nim związanych.

31

Co prawda w pkt 25 wyżej wspomnianego wyroku Trybunał orzekł, że sądy te są zatem właściwe również do rozpoznania powództwa o unieważnienie czynności prawnej upadłego, skierowanego przeciwko pozwanemu mającemu swoją statutową siedzibę w innym państwie członkowskim.

32

Jednakże sam fakt, że w tym samym wyroku Trybunał ograniczył się do stwierdzenia jurysdykcji międzynarodowej sądu, który wszczął postępowanie upadłościowe dla rozpoznania powództw wytoczonych przeciwko pozwanym mającym swoje statutowe siedziby w innym państwie członkowskim, nie pozwala na sformułowanie wniosku, iż jurysdykcja ta jest a priori wyłączona, gdy odnośny pozwany ma swoją siedzibę w państwie trzecim, jako że Trybunał nie był poproszony o rozstrzygnięcie tej kwestii. Pozwany w sprawie Seagon, w której wydany został ww. wyrok, miał bowiem siedzibę w państwie członkowskim.

33

Ponadto należy stwierdzić, że cele realizowane przez art. 3 ust. 1 rozporządzenia polegają – co zostało przypomniane w pkt 27 niniejszego wyroku – na promowaniu przewidywalności i, w związku z tym, pewności prawa w zakresie jurysdykcji międzynarodowej w sprawach dotyczących upadłości, przemawiają za wykładnią tego rodzaju, iż przepis ten przyznaje również jurysdykcję do rozpoznania powództwa o unieważnienie czynności prawnej upadłego skierowanego przeciwko pozwanemu mającemu swoją statutową siedzibę w państwie trzecim. Harmonizacja, w ramach Unii, przepisów dotyczących właściwości sądowej dla powództw o unieważnienie czynności prawnej upadłego przyczynia się bowiem do realizacji tych celów niezależnie od tego, czy pozwany ma swoje miejsce zamieszkania w państwie członkowskim, czy też w państwie trzecim.

34

Wniosku tego nie podważa fakt podkreślony przez rząd niemiecki na rozprawie, iż w ramach tegoż powództwa o unieważnienie czynności prawnej upadłego pozwanie następuje przed sąd mający siedzibę w innym państwie członkowskim aniżeli państwo członkowskie miejsca zamieszkania powoda.

35

Należy stwierdzić bowiem, że sformułowane przez rozporządzenie kryterium służące określeniu sądu właściwego dla rozpoznania tego powództwa, a mianowicie sądu państwa, w którym znajduje się główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika, jest zwykle przewidywalne dla pozwanego, który może wziąć je pod uwagę w momencie, w którym dokonuje z dłużnikiem czynności mogącej zostać unieważnioną w ramach postępowania upadłościowego. W tych okolicznościach cele przewidywalności jurysdykcji międzynarodowej w sprawach dotyczących upadłości i pewności prawa, wynikające z motywu 8 rozporządzenia oraz, w danym wypadku, cel dotyczący unikania sytuacji, w których strony byłyby skłonne do przenoszenia majątku lub postępowania sądowego z jednego państwa członkowskiego do innego w celu uzyskania korzystniejszej sytuacji prawnej, przywołany w przypisie 4 rozporządzenia, są większej wagi aniżeli chęć uniknięcia, żeby pozwany nie został pozwany przed sąd innego państwa.

36

Równie mało przekonujący jest argument, iż sądy państwa trzeciego nie byłyby w żadnym stopniu zobowiązane do uznania bądź wykonania orzeczenia wydanego przez sąd właściwy na obszarze Unii Europejskiej, czy, innymi słowy, iż zastosowanie art. 3 ust. 1 rozporządzenia byłoby pozbawione skuteczności (effet utile), gdyby pozwany miał miejsce zamieszkania w państwie trzecim.

37

Jak podnosi bowiem rzecznik generalna w pkt 36 i 38 swojej opinii, okoliczność, że przepisy rozporządzenia dotyczące uznania i wykonania orzeczeń wydanych przez sąd, który wszczął postępowanie upadłościowe, nie mogą być powoływane wobec państw trzecich, nie stanowi przeszkody dla zastosowania przepisu jurysdykcyjnego przewidzianego w art. 3 ust. 1 rozporządzenia. Ponadto, nawet w braku możliwości oparcia się na samym rozporządzeniu dla potrzeb uznania i wykonania orzeczenia sądowego może czasami zaistnieć możliwość uzyskania uznania i wykonania tego orzeczenia wydanego przez sąd właściwy na podstawie dwustronnej umowy międzynarodowej.

38

Ponadto należy stwierdzić, że nawet w przypadku braku uznania i wykonania takiego orzeczenia przez państwo miejsca zamieszkania pozwanego na podstawie dwustronnej umowy międzynarodowej wyrok ten podlega uznaniu i wykonaniu przez inne państwa członkowskie na podstawie art. 25 rozporządzenia, między innymi jeśliby część majątku tego pozwanego znajdowała się na terytorium jednego z tych państw.

39

W świetle powyższych rozważań na przedstawione pytanie należy odpowiedzieć, że art. 3 ust. 1 rozporządzenia należy interpretować w ten sposób, iż sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium postępowanie upadłościowe zostało wszczęte, są właściwe do rozpoznania powództwa o unieważnienie czynności prawnej upadłego, skierowanego przeciwko pozwanemu, który nie ma miejsca zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego.

40

Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje:

Artykuł 3 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego należy interpretować w ten sposób, iż sądy państwa członkowskiego, na którego terytorium postępowanie upadłościowe zostało wszczęte, są właściwe do rozpoznania powództwa o unieważnienie czynności prawnej upadłego, skierowanego przeciwko pozwanemu, który nie ma miejsca zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego.