Sprawa C‑140/09

Fallimento Traghetti del Mediterraneo SpA

przeciwko

Presidenza del Consiglio dei Ministri

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Tribunale di Genowa)

Pomoc państwa – Subwencje wypłacone przewoźnikowi morskiemu przyjmującemu zobowiązanie świadczenia usług publicznych – Prawo krajowe przewidujące możliwość wypłaty zaliczek przed zawarciem umowy

Streszczenie wyroku

1.        Pytania prejudycjalne – Właściwość Trybunału – Granice – Badanie zgodności pomocy ze wspólnym rynkiem – Wyłączenie

(art.88 WE, 234 WE)

2.        Pomoc przyznawana przez państwa – Pojęcie – Subwencje wypłacane przedsiębiorstwu obarczonemu wykonaniem zobowiązań w zakresie świadczenia usług publicznych, na podstawie uregulowania krajowego, które przewiduje wypłatę zaliczek przed zawarciem umowy

(art. 87 WE)

1.        Trybunał nie może wypowiadać się w przedmiocie zgodności przepisów krajowych z prawem Unii. W kompetencjach Trybunału nie leży również orzekanie w przedmiocie zgodności środka pomocy państwa lub systemu pomocy ze wspólnym rynkiem. Ocena zgodności pomocy ze wspólnym rynkiem należy bowiem do wyłącznych kompetencji Komisji Europejskiej, działającej pod kontrolą sądu Unii. Trybunał nie ma również właściwości w zakresie oceny okoliczności faktycznych sprawy przed sądem krajowym lub stosowania względem przepisów lub sytuacji krajowych norm prawa Unii, których wykładni dokonał. Kwestie te wchodzą w zakres wyłącznej właściwości sądu krajowego.

Trybunał jest natomiast właściwy do udzielenia sądowi przedstawiającemu pytanie wszelkich wskazówek w zakresie wykładni prawa wspólnotowego, umożliwiających temu sądowi dokonanie oceny zgodności i wydanie orzeczenia w zawisłej przed nim sprawie. W dziedzinie pomocy państwa Trybunał może w szczególności dostarczyć sądowi krajowemu elementy wykładni pozwalające na określenie, czy przepis krajowy może być zakwalifikowany jako pomoc państwa w rozumieniu prawa Unii.

(por. pkt 22, 24)

2.        Prawo Unii winno być interpretowane w ten sposób, że subwencje wypłacane przedsiębiorstwu obciążonemu wykonaniem zobowiązań w zakresie świadczenia usług publicznych, zgodnie z ustawodawstwem krajowym, które przewiduje wypłatę zaliczek przed zawarciem umowy, bez wcześniejszego ustalenia precyzyjnych i ograniczających kryteriów, stanowią pomoc państwa, jeżeli subwencje te mogą oddziaływać na wymianę handlową pomiędzy państwami członkowskimi oraz zakłócać konkurencję lub powodować ryzyko jej zakłócenia, czego zbadanie należy do sądu krajowego.

Niewątpliwie w zakresie w jakim interwencja państwa powinna zostać uznana za rekompensatę stanowiącą świadczenie wzajemne w stosunku do świadczeń spełnionych przez przedsiębiorstwa z niej korzystające w celu wykonania zobowiązań z zakresu usług publicznych, o ile rzeczywiście przedsiębiorstwa te nie czerpią z tego tytułu korzyści finansowych, a zatem taka interwencja nie prowadzi do postawienia tych przedsiębiorstw w bardziej korzystnej sytuacji konkurencyjnej względem konkurujących z nimi, tego rodzaju interwencja nie stanowi pomocy państwa w rozumieniu prawa Unii. Jednakże aby takie wynagrodzenie mogło uniknąć zakwalifikowania jako pomoc państwa, musi zostać spełniony szereg przesłanek

Po pierwsze, przedsiębiorstwo będące beneficjentem takiego wynagrodzenia powinno być rzeczywiście zobowiązane do wykonywania zobowiązań z zakresu usług interesu ogólnego i zobowiązania te powinny być wyraźnie określone. Po drugie, parametry, na podstawie których obliczane jest wynagrodzenie, muszą być wcześniej ustalone w obiektywny i przejrzysty sposób, tak aby nie powodowało ono powstania dodatkowej korzyści ekonomicznej, która mogłaby powodować uprzywilejowanie przedsiębiorstw będących beneficjentami względem przedsiębiorstw z nimi konkurujących. Po trzecie, wynagrodzenie nie może przekraczać kwoty niezbędnej do pokrycia całości lub części kosztów poniesionych w celu wykonania zobowiązań z tytułu świadczenia usług publicznych, przy uwzględnieniu związanych z nimi przychodów oraz racjonalnej korzyści z tytułu wypełniania tych zobowiązań. Po czwarte, wynagrodzenie powinno zostać określone na podstawie analizy kosztów, jakie przeciętne przedsiębiorstwo, prawidłowo zarządzane i odpowiednio wyposażone w środki umożliwiające świadczenie żądanych usług publicznych, poniosłoby za wykonanie takich zobowiązań, przy uwzględnieniu związanych z nimi kosztów oraz racjonalnego zysku osiąganego przy wypełnianiu tych zobowiązań.

Subwencje nie spełniające w pełni tych przesłanek nie mogą uniknąć zakwalifikowania jako pomoc państwa w rozumieniu prawa Unii. Fakt, iż zostały one wypłacone tytułem zaliczek w okresie oczekiwania na zawarcie umów, które zresztą zostały zawarte i wykonane dopiero wiele lat później, nie ma w tym zakresie znaczenia. Fakt ten bowiem nie eliminuje ani korzyści przyznanej przedsiębiorstwu będącemu beneficjentem, ani skutków jakie tego rodzaju korzyść mogła spowodować w dziedzinie konkurencji, skoro wszystkie ze wspomnianych przesłanek nie zostały spełnione.

Do sądu krajowego należy dokonanie oceny czy subwencje te mogą oddziaływać na wymianę handlową pomiędzy państwami członkowskimi oraz czy zostaje zakłócona konkurencja lub czy pojawia się ryzyko jej zakłócenia.

(por. pkt 35, 40, 44, 45, 52; sentencja)

WYROK TRYBUNAŁU (czwarta izba)

z dnia 10 czerwca 2010 r.(*)

Pomoc państwa – Subwencje wypłacone przewoźnikowi morskiemu przyjmującemu zobowiązanie świadczenia usług publicznych – Prawo krajowe przewidujące możliwość wypłaty zaliczek przed zawarciem umowy

W sprawie C‑140/09

mającej za przedmiot wniosek o wydanie, na podstawie art. 234 WE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożony przez Tribunale di Genova (Włochy) postanowieniem z dnia 27 lutego 2009 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 17 kwietnia 2009 r., w postępowaniu:

Fallimento Traghetti del Mediterraneo SpA,

przeciwko

Presidenza del Consiglio dei Ministri,

TRYBUNAŁ (czwarta izba),

w składzie: J.C. Bonichot, prezes izby, C. Toader, K. Schiemann, P. Kūris (sprawozdawca) i L. Bay Larsen, sędziowie,

rzecznik generalny: N. Jääskinen,

sekretarz: M.A. Gaudissart, kierownik wydziału,

uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 11 lutego 2010 r.,

rozważywszy uwagi przedstawione:

–        w imieniu Fallimento Traghetti del Mediterraneo SpA przez adwokatów V. Roppę, P. Canepę oraz S. Sardanę,

–        w imieniu rządu włoskiego przez G. Palmieri, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez G. De Bellisa, avvocato dello Stato,

–        w imieniu Komisji Europejskiej przez V. Di Bucciego oraz E. Righini, działających w charakterze pełnomocników,

podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznika generalnego, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,

wydaje następujący

Wyrok

1        Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni prawa Unii w przedmiocie pomocy państwa.

2        Wniosek ten został złożony w ramach sporu zawisłego pomiędzy Fallimento Traghetti del Mediterraneo SpA (zwaną dalej „TDM”), przewoźnikiem morskim w stanie likwidacji a Presidenza del Consiglio dei Ministri (kancelarią rady ministrów) w przedmiocie żądania odszkodowania za szkodę jaką poniosła TDM, wedle jej twierdzeń, w wyniku błędnej wykładni przez Corte suprema di cassazione (włoski sąd kasacyjny) przepisów Unii dotyczących konkurencji i pomocy państwa, a w szczególności wskutek odmowy zwrócenia się do Trybunału w trybie art. 237 akapit trzeci WE.

 Krajowe ramy prawne

3        Subwencje, których dotyczy sprawa przed sądem krajowym, zostały przyznane na rzecz Tirrenia di Navigazione SpA (zwanej dalej „Tirrenia”) – przedsiębiorstwa żeglugi, będącego konkurentem TDM, na mocy ustawy nr 684 z dnia 20 grudnia 1974 r. dotyczącej restrukturyzacji usług morskich o szczególnym znaczeniu dla państwa (GURI nr 336, z dnia 24 grudnia 1974 r., zwanej dalej „ustawą nr 684”), a konkretnie na mocy art. 19.

4        Artykuł 7 ustawy nr 684 przewiduje, co następuje:

„W zakresie kompetencji ministra marynarki handlowej leży przyznawanie subwencji przeznaczonych na świadczenie usług, o których mowa w poprzednim przepisie, poprzez zawarcie rocznych umów ad hoc, wspólnie z ministrem skarbu i ministrem udziałów państwa.

Subwencje, o których mowa w poprzednim akapicie, gwarantują przez okres trzech lat zarządzanie usługą w warunkach równowagi gospodarczej. Subwencje te są ustalane wstępnie na podstawie dochodów netto, amortyzacji inwestycji, kosztów eksploatacji, kosztów bieżących i kosztów finansowych.

[…]”.

5        Artykuł 8 ustawy nr 684 stanowi:

„Połączenia z większymi i mniejszymi wyspami, o których mowa w art. 1 lit. c), jak również ewentualne przedłużenia, konieczne ze względów technicznych lub gospodarczych, spełniają wymogi związane z rozwojem gospodarczym i społecznym regionów, których dotyczą, w szczególności Mezzogiorno.

Wobec powyższego w kompetencji ministra marynarki handlowej leży przyznawanie subwencji przeznaczonych na świadczenie wyżej wymienionych usług, poprzez zawarcie na okres dwudziestu lat umowy ad hoc, wspólnie z ministrem skarbu i ministrem udziałów państwa”.

6        Zgodnie z brzemieniem art. 9 ustawy nr 684:

„Umowa przewidziana w poprzednim przepisie określa:

1)      wykaz zapewnianych połączeń;

2)      częstotliwość rejsów w ramach każdego połączenia;

3)      typy jednostek pływających przeznaczonych do obsługi każdego połączenia;

4)      subwencję ustaloną na podstawie dochodów netto, amortyzacji inwestycji, kosztów eksploatacji, kosztów bieżących i kosztów finansowych.

Jeżeli w trakcie roku, w którym wypłacano subwencję, co najmniej jeden z czynników gospodarczych określonych w umowie uległ zmianie, przekraczającej dwudziestą część wartości tej pozycji przyjętej przy ustalaniu wysokości poprzedniej subwencji, to do dnia 30 czerwca roku następnego ma miejsce dostosowanie wartości subwencji do wypłaty w danym roku”.

7        Artykuł 18 ustawy nr 684 stanowi:

„Ciężar finansowy, wynikający ze stosowania niniejszej ustawy, jest pokrywany, do wysokości 93 mld lirów, z funduszy wymienionych w rozdziale 3061 budżetu ministra marynarki handlowej na rok gospodarczy 1975 oraz z funduszy wymienionych w rozdziałach odpowiadających następnym latom gospodarczym”.

8        Artykuł 19 ustawy nr 684 stanowi, co następuje:

„Do dnia zawarcia umów przewidzianych niniejszą ustawą minister marynarki handlowej w porozumieniu z ministrem skarbu wypłaca w miesięcznych ratach o różnej wielkości zaliczki, których łączna wysokość nie przekracza dziewięćdziesiąt procent kwoty ogólnej, o której mowa w art. 18”.

9        Do ustawy nr 684 wydano przepisy wykonawcze w postaci dekretu prezydenta Republiki nr 501 z dnia 1 czerwca 1979 r. (GURI nr 285, z dnia 18 października 1979 r.). Artykuł 7 dekretu uściśla, że zaliczki, o których mowa w art. 19 ww. ustawy, są wypłacane na rzecz spółek świadczących usługi o szczególnym znaczeniu dla państwa do dnia zarejestrowania przez sąd obrachunkowy dokumentów dotyczących zawarcia nowych umów.

 Postępowanie przed sądem krajowym i pytanie prejudycjalne

10      Jak wynika z wyroku Trybunału z dnia 13 czerwca 2006 r. w sprawie C‑173/03 Traghetti del Mediterraneo (Zb.Orz. s. I‑5177), do którego wydania doprowadził już spór w postępowaniu przed sądem krajowym i do którego – w celu szerszego przedstawienia okoliczności faktycznych i postępowania poprzedzającego wniesienie skargi – odsyła niniejszy wyrok, TDM i Tirrenia to dwa przedsiębiorstwa transportu morskiego, które w latach 70-tych oferowały regularne połączenia między kontynentalnymi Włochami a Sardynią i Sycylią. W 1981 r. TDM wniosła przeciwko Tirrenii skargę do Tribunale di Napoli z żądaniem odszkodowania za szkodę, jakiej wedle jej twierdzeń doznała w związku z polityką niskich cen prowadzoną w 1976 r. i 1980 r. przez pozwaną.

11      TDM powołała się na naruszenie przez konkurentkę art. 85, 86, 90 i 92 traktatu EWG (następnie odpowiednio 85, 86, 90 i 92 traktatu WE, obecnie art. 81 WE, 82 WE, 86 WE i po zmianie 87 WE). Zgodnie z twierdzeniami TDM Tirrenia nadużyła swojej pozycji dominującej na danym rynku, stosując ceny znacznie poniżej kosztów, dzięki uzyskaniu subwencji państwowej, której zgodność z prawem Unii jest wątpliwa. Jej skarga została jednak oddalona wyrokiem z dnia 26 maja 1993 r., potwierdzonym wyrokiem Corte d’appello di Napoli z dnia 13 grudnia 1996 r.

12      Apelacja od tego wyroku wniesiona przez syndyka masy upadłości TDM została oddalona wyrokiem Corte suprema di cassazione z dnia 19 kwietnia 2000 r. W wyroku tym ww. sąd odmówił w szczególności uwzględnienia żądania wnoszącej apelację zwrócenia się do Trybunału z pytaniami z zakresu wykładni prawa Unii, na tej podstawie, że orzeczenie sądu rozpoznającego sprawę co do istoty nie narusza przepisów znajdujących zastosowanie w sprawie i jest zgodne z orzecznictwem Trybunału.

13      Pismem z dnia 15 kwietnia 2002 r. syndyk masy upadłości TDM – spółki, która w tym czasie została postawiona w stan likwidacji – wniósł do sądu odsyłającego skargę przeciwko Republice Włoskiej z żądaniem naprawienia przez to państwo członkowskie szkody, jaką przedsiębiorstwo to miało ponieść wskutek błędnej wykładni przez Corte suprema di cassazione przepisów Unii w dziedzinie konkurencji i pomocy państwa, a także z tytułu naruszenia obowiązku odesłania prejudycjalnego, ciążącego na tym sądzie na podstawie art. 234 akapit trzeci WE. Szkoda, na którą powołuje się skarżąca, polega na niemożności uzyskania w drodze skargi przeciwko Tirrenii naprawienia szkód spowodowanych nielojalną konkurencją prowadzoną jej zdaniem przez Tirrenię.

14      W dniu 14 kwietnia 2003 r. sąd krajowy zwrócił się do Trybunału z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, który zakończył się wydaniem ww. wyroku w sprawie Traghetti del Mediterraneo, w którym Trybunał orzekł:

„Prawo wspólnotowe stoi na przeszkodzie obowiązywaniu ustawodawstwa krajowego, które wyklucza w sposób generalny odpowiedzialność państwa członkowskiego za szkody wyrządzone jednostkom w związku z naruszeniem prawa wspólnotowego przez sąd orzekający w ostatniej instancji, z tego względu że naruszenie to wynika z wykładni przepisów prawa lub oceny okoliczności faktycznych i dowodów przeprowadzonej przez ten sąd.

Prawo wspólnotowe stoi również na przeszkodzie obowiązywaniu ustawodawstwa krajowego, które ogranicza tę odpowiedzialność wyłącznie do przypadków winy umyślnej i innego poważnego uchybienia sędziego, jeśli ograniczenie to prowadzi do wykluczenia odpowiedzialności zainteresowanego państwa członkowskiego w innych przypadkach oczywistego naruszenia obowiązującego prawa w rozumieniu pkt 53–56 wyroku z dnia 30 września 2003 r. w sprawie C‑224/01 Köbler, [Rec. s. I‑10239]”.

15      W następstwie wydania tego wyroku Tribunale di Genova stwierdził wyrokiem z dnia 27 lutego 2009 r. „istnienie bezprawności zachowania państwa” oraz orzekł, w oddzielnym postanowieniu, o dalszym toku postępowania w zakresie wniosku o odszkodowanie wynikające z bezprawności tego zachowania. Na tym etapie postępowania sąd ten, zastanawiając się nad wykładnią prawa Unii w dziedzinie pomocy państwa, zwrócił się ponownie do Trybunału z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

16      W uzasadnieniu wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym sąd krajowy stwierdził, iż nie jest w stanie, ani w oparciu o prawo, ani o orzecznictwo Unii, udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy ówczesne zachowanie Tirrenii, wynikające miedzy innymi z otrzymania spornych subwencji, zakłóciło konkurencję na wspólnym rynku. Chociaż Corte suprema di cassazione wykluczył w wyroku z dnia 19 kwietnia 2000 r. taką możliwość, jako że subwencje te były przeznaczone na współfinansowanie działalności w zakresie kabotażu wykonywanej w ramach jednego państwa członkowskiego, uznał jednak, że pojawia się wątpliwość co do zgodności ustawy nr 684, a w szczególności jej art. 19, z art. 86 WE, 87 WE i 88 WE.

17      Z jednej strony sąd krajowy zmierza do ustalenia zgodności z prawem pomocy państwa udzielonej w postaci zaliczek, przy braku precyzyjnych kryteriów ograniczających, które pozwoliłyby na uniknięcie zakłócenia konkurencji. Sąd ten zwraca uwagę, że dokonana w ten sposób wypłata pomocy może prowadzić do udzielenia pomocy państwa bez jakiejkolwiek wstępnej kontroli zarządzania finansami przez przedsiębiorstwo beneficjenta, co z kolei może je skłonić skutkiem takiej pomocy do obrania polityki handlowej eliminującej konkurencję. Sąd ten wskazuje, że w świetle uwag Corte suprema di cassazione kwestię tę należy rozstrzygnąć z uwzględnieniem faktu, że przedsiębiorstwo będące beneficjentem wspomnianych subwencji miało obowiązek stosowania cen określonych przez organy administracyjne.

18      Z drugiej strony sąd krajowy uważa, że w świetle wyroku Trybunału z dnia 24 lipca 2003 r. w sprawie C‑280/00 Altmark Trans i Regierungspräsidium Magdeburg (Rec. s. I 7747) i przy uwzględnieniu połączeń obsługiwanych przez Tirrennię, które należy wziąć pod uwagę w celu rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym, mianowicie połączeń Genua-Cagliari i Genua-Porto Torres, jak również faktu, że gminy te znajdują się na terytorium Unii Europejskiej – może rzeczywiście powstać kwestia zakłócenia konkurencji z powodu oddziaływania wspomnianych subwencji na wymianę handlową pomiędzy państwami członkowskimi. Rozstrzygnięcie w tym zakresie sąd ten pozostawia Trybunałowi.

19      W tych okolicznościach Tribunale di Genova postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy przepisy krajowe w dziedzinie pomocy państwa, takie jak zawarte w ustawie nr 684 […], w szczególności w art. 19, który przewiduje możliwość udzielenia pomocy państwa – choć wyłącznie tytułem zaliczki – w braku umów i bez wcześniejszego ustalenia precyzyjnych i ograniczających kryteriów służących uniknięciu wypłaty pomocy, która mogłaby zakłócać konkurencję, są zgodne z zasadami prawa wspólnotowego, w szczególności z art. 86 WE, 87 WE, 88 WE oraz tytułem V (dawniej tytułem IV) traktatu i w tym zakresie czy istotne jest, że korzystający z pomocy jest zobowiązany do stosowania cen wyznaczonych przez organy administracyjne?”

 W przedmiocie pytania prejudycjalnego

 Co do przedmiotu, sformułowania i dopuszczalności pytania

20      Z postanowienia sądu krajowego wynika, że Tribunale di Genova orzekł już w postępowaniu głównym w przedmiocie odpowiedzialności państwa włoskiego z tytułu niezwrócenia się przez Corte suprema di cassazione do Trybunału z wnioskiem o wydanie, na podstawie art. 234 akapit trzeci WE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym. Sąd ten orzekł po pierwsze o istnieniu przepisu prawa nadającego prawa jednostkom, po drugie o istnieniu wystarczająco istotnego naruszenia tego przepisu prawa, a po trzecie o zajściu bezpośredniego związku przyczynowego pomiędzy naruszeniem zobowiązań, jakie spoczywały na państwie członkowskim, a szkodą jaką jej zdaniem poniosła TDM, będąc pozbawioną możliwości wygrania sprawy przeciwko Tirrenii. W tym zakresie wydaje się, że Tribunale di Genova, odwołując się do wyroku Trybunału z dnia 11 lipca 1996 r. w sprawie C‑39/94 SFEI i in. (Rec. s. I 3547), stwierdził również możliwość powstania, zgodnie z włoskim prawem krajowym, odpowiedzialności pozaumownej beneficjenta nielegalnie wypłaconej pomocy państwa.

21      Niemniej jednak sąd krajowy przed wydaniem orzeczenia w przedmiocie żądania odszkodowania, podniesionego przez TDM, zwraca się do Trybunału o rozstrzygnięcie kwestii zgodności przepisów krajowych, takich jak przepisy ustawy nr 684, w szczególności jej art. 19, z prawem Unii. Poza tym, jak wynika nie tyle z samego pytania, ale z uzasadnienia postanowienia odsyłającego, przytoczonego w pkt 16 i 18 niniejszego wyroku, sąd ten zmierza zasadniczo do ustalenia, czy subwencje, których dotyczy sprawa przed sądem krajowym, miały wpływ na handel pomiędzy państwami członkowskimi i czy spowodowały zakłócenia konkurencji, pozostawiając tę kwestię rozstrzygnięciu Trybunału.

22      Mając na uwadze sformułowanie pytania i wątpliwości sądu krajowego, należy przypomnieć po pierwsze, że Trybunał nie może wypowiadać się w przedmiocie zgodności przepisów krajowych z prawem Unii (zob. w szczególności wyrok Trybunału z dnia 26 stycznia 2010 r. w sprawie C‑118/08 Transportes Urbanos y Servicios Generales, dotychczas nieopublikowany w Zbiorze, pkt 23 i przytoczone tam orzecznictwo).W kompetencjach Trybunału nie leży również orzekanie w przedmiocie zgodności środka pomocy państwa lub systemu pomocy ze wspólnym rynkiem. Ocena zgodności pomocy ze wspólnym rynkiem należy bowiem do wyłącznych kompetencji Komisji Europejskiej, działającej pod kontrolą sądu wspólnotowego (zob. wyrok z dnia 23 marca 2006 r. w sprawie C‑237/04 Enirisorse, Rec. s. I 2843, pkt 23). Trybunał nie ma również właściwości w zakresie oceny okoliczności faktycznych sprawy przed sądem krajowym lub stosowania względem przepisów lub sytuacji krajowych norm prawa Unii, których wykładni dokonał. Kwestie te należą bowiem do wyłącznej kompetencji sądów krajowych (zob. wyrok z dnia 30 marca 2006 r. w sprawie C‑451/03 Servizi Ausiliari Dottori Commercialisti, Zb.Orz. s. I‑2941, pkt 69 oraz przytoczone tam orzecznictwo).

23      Wynika stąd, że w niniejszej sprawie nie leży w kompetencji Trybunału ani orzeczenie w sprawie zgodności ustawy nr 684 z prawem Unii, ani w sprawie zgodności subwencji, których dotyczy postępowanie przed sądem krajowym, ze wspólnym rynkiem, ani też ocena okoliczności faktycznych sprawy przed sądem krajowym w celu ustalenia, czy wspomniane subwencje miały wpływ na handel pomiędzy państwami członkowskimi lub zakłóciły czy też stwarzały ryzyko zakłócenia konkurencji.

24      Trybunał jest natomiast właściwy do udzielenia sądowi przedstawiającemu pytanie wszelkich wskazówek w zakresie wykładni prawa wspólnotowego, umożliwiających temu sądowi dokonanie oceny zgodności i wydanie orzeczenia w zawisłej przed nim sprawie (zob. ww. wyroki: w sprawie Enirisorse, pkt 24; w sprawie Transportes Urbanos y Servicios Generales, pkt 23). W zakresie pomocy państwa Trybunał może w szczególności dostarczyć sądowi krajowemu elementy wykładni pozwalające na określenie, czy przepis krajowy może być zakwalifikowany jako pomoc państwa w rozumieniu prawa Unii (zob. podobnie m.in. wyroki Trybunału: z dnia 22 listopada 2001 r. w sprawie C 53/00 Ferring, Rec. s. I‑9067, pkt 29; ww. wyrok w sprawie Enirisorse, pkt 25, 51; ww. wyrok w sprawie Servizi Ausiliari Dottori Commercialisti, pkt 54, 72; wyrok z dnia 17 lipca 2008 r. w sprawie C‑206/06 Essent Netwerk Noord i in., Zb.Orz. s. I‑5497, pkt 96; a także wyrok z dnia 5 marca 2009 r. w sprawie C‑222/07 UTECA, Zb.Orz. s. I‑1407, pkt 41, 47).

25      Należy stwierdzić, po drugie, iż choć wydaje się, że sąd krajowy uznał już, że subwencje, których dotyczy zawisła przed nim sprawa, stanowią pomoc państwa, pytania jakie sobie zadaje, przedstawione w pkt 16–18 niniejszego wyroku, odnoszą się, jak to zostanie ustalone na etapie badania wniosku co do istoty, do samych warunków istnienia pomocy państwa w rozumieniu prawa Unii.

26      Natomiast mimo że Komisja proponuje skierować do sądu krajowego wyjaśnienia dotyczące po pierwsze pojęcia nowej pomocy, której ustanowienie wymaga uprzedniego zawiadomienia, a po drugie, odpowiedzialności beneficjenta pomocy przyznanej niezgodnie z prawem, należy stwierdzić, że wątpliwości Tribunale di Genova nie dotyczą tych kwestii, które wydaje się, że zostały, po części przynajmniej, przezeń rozpatrzone. Sąd ten nie przedstawia ponadto żadnych okoliczności faktycznych i prawnych koniecznych do zbadania tych zagadnień.

27      Uwzględniając zatem ogół poprzedzających uwag, należy postawione pytanie rozumieć jako zmierzające do ustalenia, czy prawo Unii winno być interpretowane w ten sposób, że subwencje wypłacane w okolicznościach takich jak w sprawie przed sądem krajowym zgodnie z ustawodawstwem krajowym, które przewiduje wypłatę zaliczek przed zawarciem umowy, mogą stanowić pomoc państwa.

28      Zdaniem rządu włoskiego pytanie to jest bez znaczenia dla sprawy i jako takie winno zostać uznane za niedopuszczalne. Podnosi on bowiem, że kwestia kwalifikacji subwencji, których dotyczy sprawa przed sądem krajowym, jako pomocy państwa, nie jest przedmiotem sprawy, gdyż subwencje te dotyczą okresu od 1976 do 1980 r. – okresu, w którym rynek kabotażu nie był jeszcze zliberalizowany.

29      W tym względzie należy przypomnieć, że domniemanie istotności związane z pytaniami prejudycjalnymi przedkładanymi przez sądy krajowe może zostać obalone jedynie w wyjątkowych przypadkach, gdy oczywiste jest, że wnioskowana wykładnia przepisów prawa wspólnotowego, o które chodzi w pytaniach, nie ma żadnego związku z realiami bądź przedmiotem sporu przed sądem krajowym (zob. w szczególności wyroki: z dnia 4 października 2007 r. w sprawie C‑429/05 Rampion i Godard, Zb.Orz. s. I 8017, pkt 23 i 24; a także z dnia 11 grudnia 2008 r. w sprawie C‑387/07 MI.VER i Antonelli, Zb.Orz. s. I 9597, pkt 15 i przytoczone tam orzecznictwo).

30      Należy zatem stwierdzić, że pytanie o kwalifikację subwencji, których dotyczy sprawa przed sądem krajowym, nie jest bez związku z przedmiotem sporu pomiędzy TDM i państwem włoskim oraz że nie stanowi ono zagadnienia hipotetycznego, ponieważ do sądu krajowego należy rozstrzygnięcie tego sporu i określenie, czy Tirrenia skorzystała z pomocy państwa. Tym samym przedłożone pytanie, w zmienionym brzmieniu, jest dopuszczalne.

 W przedmiocie pytania

31      Należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zakwalifikowanie danego środka jako pomocy wymaga spełnienia wszystkich następujących przesłanek. Po pierwsze, musi mieć miejsce interwencja państwa lub przy użyciu zasobów państwowych. Po drugie, interwencja ta musi być w stanie wpłynąć na wymianę handlową między państwami członkowskimi. Po trzecie, musi przyznawać beneficjentowi korzyść. Po czwarte, musi zakłócać lub grozić zakłóceniem konkurencji (zob. podobnie w szczególności wyroki: z dnia 21 marca 1990 r. w sprawie C‑142/87 Belgia przeciwko Komisji, zwanej „Tubemeuse”, Rec. s. I 959, pkt 25; ww. wyrok w sprawie Altmark Trans i Regierungspräsidium Magdeburg, pkt 74 i 75; ww. wyrok w sprawie Enirisorse, pkt 38 i 39; ww. wyrok w sprawie Servizi Ausiliari Dottori Commercialisti, pkt 55 i 56; z dnia 1 lipca 2008 r. sprawach połączonych C‑341/06 P i C‑ 342/06 P Chronopost przeciwko UFEX i in., Zb.Orz. s. I 4777, pkt 121 i 122; ww. wyroki w sprawie Essent Netwerk Noord i in., pkt 63 i 64; a także w sprawie UTECA, pkt 42).

32      W niniejszej sprawie pierwsza z przesłanek nie jest przedmiotem pytania ani nie budzi wątpliwości, ponieważ subwencje, których dotyczy sprawa przed sądem krajowym, zostały wypłacone na podstawie ustawy nr 684 i – jak wynika zwłaszcza z jej art. 18 i 19 – obciążyły budżet państwa.

33      W świetle uzasadnienia postanowienia odsyłającego, przywołanego w pkt 16‑18 niniejszego wyroku, należy zbadać najpierw trzecią przesłankę, a następnie drugą i czwartą łącznie.

 W przedmiocie korzyści przyznanej na rzecz przedsiębiorstwa będącego beneficjentem

34      Za pomoc uznaje się interwencje, które niezależnie od ich formy mogą uprzywilejowywać przedsiębiorstwa w sposób pośredni lub bezpośredni i które mogą zostać uznane za korzyść, jakiej przedsiębiorstwo będące beneficjentem nie uzyskałoby w normalnych warunkach rynkowych (zob. ww. wyroki w sprawach: SFEI i in., pkt 60; Altmark Trans i Regierungspräsidium Magdeburg, pkt 84; Servizi Ausiliari Dottori Commercialisti, pkt 59; a także Essent Netwerk Noord i in., pkt 79).

35      Natomiast, jeżeli interwencja państwa powinna zostać uznana za wynagrodzenie stanowiące gratyfikację z tytułu wypełniania przez przedsiębiorstwa, będące jej beneficjentami, zobowiązań z tytułu świadczenia usług publicznych, z tym skutkiem że podmioty te rzeczywiście nie czerpią z tego tytułu korzyści finansowych, a zatem taka interwencja nie powoduje uprzywilejowania takich podmiotów względem przedsiębiorstw z nimi konkurujących, tego rodzaju interwencja nie stanowi pomocy państwa w rozumieniu prawa Unii (zob. ww. wyroki: w sprawie Ferring, pkt 23, 25; w sprawie Altmark Trans i Regierungspräsidium Magdeburg, pkt 87, wydane w odpowiedzi na pytania prejudycjalne przedstawione przed wydaniem wyroku przez Corte suprema di cassazione z dnia 19 kwietnia 2000 r., o którym mowa w sprawie przed sądem krajowym; a także w sprawie Servizi Ausiliari Dottori Commercialisti, pkt 60, i w sprawie Essent Netwerk Noord i in., pkt 80).

36      Jednakże, aby w konkretnym przypadku wynagrodzenie takie mogło uniknąć zakwalifikowania jako pomoc państwa, musi zostać spełniony szereg przesłanek (ww. wyroki: w sprawie Altmark Trans i Regierungspräsidium Magdeburg, pkt 88; w sprawie Servizi Ausiliari Dottori Commercialisti, pkt 61; a także w sprawie Netwerk Noord i in., pkt 81).

37      Po pierwsze, przedsiębiorstwo będące beneficjentem takiego wynagrodzenia powinno być rzeczywiście obciążone wykonaniem zobowiązań w zakresie świadczenia usług publicznych i zobowiązania te powinny być wyraźnie określone (ww. wyroki: w sprawie Altmark Trans i Regierungspräsidium Magdeburg, pkt 89; w sprawie Servizi Ausiliari Dottori Commercialisti, pkt 62; a także w sprawie Netwerk Noord i in., pkt 82).

38      Po drugie, parametry, na podstawie których obliczane jest wynagrodzenie, muszą być wcześniej ustalone w obiektywny i przejrzysty sposób, tak aby nie powodowało ono powstania dodatkowej korzyści ekonomicznej, która mogłaby powodować uprzywilejowanie przedsiębiorstw będących beneficjentami względem przedsiębiorstw z nimi konkurujących (ww. wyroki: w sprawie Altmark Trans i Regierungspräsidium Magdeburg; w sprawie Servizi Ausiliari Dottori Commercialisti, pkt 64; a także w sprawie Netwerk Noord i in., pkt 83).

39      Po trzecie, wynagrodzenie nie może przekraczać kwoty niezbędnej do pokrycia całości lub części kosztów poniesionych w celu wykonania zobowiązań z tytułu świadczenia usług publicznych, przy uwzględnieniu związanych z nimi przychodów oraz racjonalnej korzyści z tytułu wypełniania tych zobowiązań (ww. wyroki: w sprawie Altmark Trans i Regierungspräsidium Magdeburg, pkt 92; w sprawie Servizi Ausiliari Dottori Commercialisti, pkt 66; a także w sprawie Essent Netwerk Noord i in., pkt 84).

40      Po czwarte, wynagrodzenie powinno zostać określone na podstawie analizy kosztów, jakie przeciętne przedsiębiorstwo, prawidłowo zarządzane i odpowiednio wyposażone w środki umożliwiające świadczenie żądanych usług publicznych, poniosłoby za wykonanie takich zobowiązań, przy uwzględnieniu związanych z nimi kosztów oraz racjonalnego zysku osiąganego przy wypełnianiu tych zobowiązań (ww. wyroki: w sprawie Altmark Trans i Regierungspräsidium Magdeburg, pkt 93; w sprawie Servizi Ausiliari Dottori Commercialisti, pkt 67; a także w sprawie Essent Netwerk Noord i in., pkt 85).

41      W niniejszej sprawie z art. 8 i 9 ustawy nr 684 wynika, że subwencje, o których mowa w sprawie przed sądem krajowym, były przeznaczone na świadczenie usług w zakresie połączeń z większymi i mniejszymi wyspami włoskimi, które winny spełniać wymogi związane z rozwojem gospodarczym i społecznym danych regionów, w szczególności Mezzogiorno. Umowy zawierane z przedsiębiorstwami będącymi beneficjentami pomocy winny były określać zobowiązania w zakresie zapewnianych połączeń, częstotliwości rejsów w ramach każdego połączenia oraz typów jednostek pływających przeznaczonych do obsługi każdego połączenia. Wynika stąd, że przedsiębiorstwa będące beneficjentami były zobowiązane do świadczenia usług publicznych.

42      Artykuł 7 ustawy nr 684 przewiduje ponadto, że subwencje gwarantują zarządzanie usługą w warunkach równowagi gospodarczej oraz że zostaną ustalone wstępnie na podstawie dochodów netto, amortyzacji inwestycji, kosztów eksploatacji, kosztów bieżących i kosztów finansowych.

43      Tymczasem z postanowienia odsyłającego wynika, że czynniki gospodarcze oraz czynniki z zakresu zarządzania, które należało uwzględnić przy zawieraniu umów na podstawie ustawy nr 684, zostały określone dopiero dekretem prezydenta Republiki nr 501 z dnia 1 czerwca 1979 r., oraz że dopiero w lipcu 1991 r. państwo włoskie zawarło z każdym z przedsiębiorstw grupy Tirrenia wspomniane umowy na okres 20 lat ze skutkiem od dnia 1 stycznia 1989 r. W trakcie całego okresu, którego dotyczy sprawa przed sądem krajowym, mianowicie od 1976 do 1980 r. i aż do momentu zawarcia ww. umów, wspomniane subwencje były wypłacane tytułem zaliczek na podstawie art. 19 ustawy nr 684.

44      Wynika stąd, że wobec braku wspomnianych umów subwencje, których dotyczy sprawa przed sądem krajowym, były wypłacane w trakcie całego wspomnianego okresu bez jasnego określenia spoczywających na przedsiębiorstwach będących beneficjentami zobowiązań wynikających ze świadczenia usług publicznych, bez wcześniejszego określenia w sposób obiektywny i przejrzysty czynników wyceny wynagrodzenia za te zobowiązania oraz bez zapewnienia, że wynagrodzenie to nie przekroczy pułapu koniecznego dla pokrycia kosztów ich wykonania. Nie spełniając ponadto czwartego kryterium przytoczonego w pkt 40 niniejszego wyroku, wspomniane subwencje nie spełniają żadnego z warunków pozwalających na wypłatę wynagrodzenia z tytułu spełnienia zobowiązań w zakresie świadczenia usług publicznych i ze względu na brak korzyści przyznanych danemu przedsiębiorstwu nie mogą zostać zakwalifikowane jako pomoc państwa w rozumieniu prawa Unii.

45      Fakt, iż zostały one wypłacone tytułem zaliczek w okresie oczekiwania na zawarcie umów, które zresztą zostały zawarte i wykonane dopiero wiele lat później, nie ma w tym zakresie znaczenia. Fakt ten bowiem nie eliminuje ani korzyści przyznanej przedsiębiorstwu będącemu beneficjentem, ani skutków jakie tego rodzaju korzyść mogła spowodować w dziedzinie konkurencji, skoro wszystkie ze wspomnianych przesłanek nie zostały spełnione.

46      Tym samym okoliczność, że przedsiębiorstwo będące beneficjentem subwencji, których dotyczy sprawa przed sądem krajowym, miało obowiązek stosowania cen określonych przez organy administracyjne, jest bez znaczenia. O ile bowiem w świetle wspomnianych przesłanek istnienie takich cen jest istotne z punktu widzenia oszacowania kosztów wykonania zobowiązań w zakresie świadczenia usług publicznych z uwzględnieniem wpływów z ich tytułu, o tyle nie ma ono wpływu na zaistnienie korzyści przyznanej przedsiębiorstwu beneficjentowi, jako że ogół tych przesłanek nie został spełniony.

 W przedmiocie wpływu na wymianę handlową pomiędzy państwami członkowskimi i ryzyka zakłócenia konkurencji

47      Jak to zostało przedstawione w pkt 16 i 18 niniejszego wyroku, sąd krajowy jest zdania, że w zawisłej przed nim sprawie pojawia się wątpliwość co do wpływu na wymianę handlową pomiędzy państwami członkowskimi i zakłócenia konkurencji.

48      Rząd włoski jest odmiennego zdania, podnosząc, że w czasie, w którym wystąpiły okoliczności faktyczne sprawy, rynek kabotażu nie był zliberalizowany, jako że jego liberalizacja nastąpiła w wyniku przyjęcia rozporządzenia Rady (EWG) nr 3577/92 z dnia 7 grudnia 1992 r. dotyczącego stosowania zasady swobody świadczenia usług w transporcie morskim w obrębie państw członkowskich (kabotaż morski) (Dz.U. L 364, s. 7), a dokładniej jeśli chodzi o kabotaż w obrębie wysp Morza Śródziemnego – od dnia 1 stycznia 1999 r. W trakcie rozprawy sąd ten wskazał, że żaden podmiot gospodarczy pochodzący z innego państwa członkowskiego nie świadczył usług w ramach połączeń wewnętrznych, obsługiwanych w latach 1976–1980 przez Tirrenię, podczas gdy TDM powołuje się na obecność na tym rynku spółki powstałej z połączenia spółki włoskiej i spółki hiszpańskiej.

49      W tym względzie należy zwrócić uwagę, że fakt zniesienia ograniczeń w świadczeniu usług z zakresu transportu morskiego w obrębie państw członkowskich nastąpił po upływie okresu, w którym wystąpiły okoliczności faktyczne sprawy, niekoniecznie wyklucza, że subwencje, których dotyczy sprawa przed sądem krajowym, mogły oddziaływać na wymianę handlową pomiędzy państwami członkowskimi lub że zakłóciły czy też stwarzały ryzyko zakłócenia konkurencji.

50      Z jednej strony bowiem nie sposób wykluczyć, że Tirrenia konkurowała, jak twierdzi TDM, z przedsiębiorstwami z innych państw członkowskich na danym rynku wewnętrznym, co winien zbadać sąd krajowy. Z drugiej strony nie sposób również wykluczyć, że konkurowała ona z takimi przedsiębiorstwami na rynku połączeń międzynarodowych oraz że wobec braku odrębnego systemu księgowania dla każdej z dziedzin działalności gospodarczej istniało ryzyko subsydiowania krzyżowego, co oznacza, że w niniejszej sprawie – ryzyko, że wpływy z jej działalności w dziedzinie kabotażu, korzystającej z subwencji, których dotyczy sprawa przed sądem krajowym, mogły być wykorzystywane na rzecz działalności wykonywanej przez nią na rynku połączeń międzynarodowych, czego zbadanie również należy do sądu krajowego.

51      Do sądu krajowego należy w każdym razie dokonanie oceny, w świetle tych wskazówek i okoliczności faktycznych zawisłej przed nim sprawy, czy subwencje, których dotyczy ta sprawa, mogły oddziaływać na wymianę handlową pomiędzy państwami członkowskimi oraz czy została zakłócona konkurencja lub czy pojawiło się ryzyko jej zakłócenia.

52      Uwzględniając ogół powyższych uwag, należy na postawione pytanie odpowiedzieć, że prawo Unii winno być interpretowane w ten sposób, iż subwencje wypłacane w okolicznościach takich jak w sprawie przed sądem krajowym zgodnie z ustawodawstwem krajowym, które przewiduje wypłatę zaliczek przed zawarciem umowy, stanowią pomoc państwa, jeżeli subwencje te mogą oddziaływać na wymianę handlową pomiędzy państwami członkowskimi oraz zakłócać konkurencję lub powodować ryzyko jej zakłócenia, czego zbadanie należy do sądu krajowego.

 W przedmiocie kosztów

53      Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (czwarta izba) orzeka, co następuje:

Prawo Unii winno być interpretowane w ten sposób, że subwencje wypłacane w okolicznościach takich jak w sprawie przed sądem krajowym zgodnie z ustawodawstwem krajowym, które przewiduje wypłatę zaliczek przed zawarciem umowy, stanowią pomoc państwa, jeżeli subwencje te mogą oddziaływać na wymianę handlową pomiędzy państwami członkowskimi oraz zakłócać konkurencję lub powodować ryzyko jej zakłócenia, czego zbadanie należy do sądu krajowego.

Podpisy

---

* Język postępowania: włoski.